Билтой

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Къена тайпа
Билтой
Этноиерархи
Раса кавказан
Тукхам нохчмахкахой а, Ӏовхой а
Йукъара хаамаш
Мотт нохчийн меттан Ӏовхойн диалект а, нохчмахкахойн лер а
Дин ислам (суннизм)
Къам нохчий
Гергарло Садой, Орсой, Устрадой
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
 Нохчийчоь: хууш дац
 ДегӀаста: хууш дац
 ГӀалгӀайчоь: хууш дац

Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• шира. мохк Нохч-Мохк

Билтой[1] — Ӏовхойн а, Нохчмахкахой[2] а тукхумашна йукъара орамера нохчийн тайпа ду . Тайпанан йурт лору Нажи-Йуьртан кӀоштара Билта[3]. Тайпанан векалш J1 гаплотобанера бу[4]. Билтойн гергара тайпанаш ду Орсой, Садой, Устрадой.

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билтан доза ду: къилбехьа – Гендаргана, малхбузехьа – Энгана, Сесана, Ӏалара, малхбалехьа – Зандакъ.

Билтойн мехкан йукъайогӀу эвланаш: Айти-Мохк[5], Билта, БуланхитӀа[6], Замай-Йурт[7], Билт-эвла, Дечк-Гӏала, Ишхой-Отар[8], ЛамтӀе[9], МехкаштӀехьа, Нажи-Йурт, Отара, РогӀа-КӀажа[8], Хьочи-Ара[5], Чуьрча-Ирзе[10].

Топонимаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Этноним Билтой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билтой этнониман бух хила тарло, А. В. Твердыйн хетарехь, гӀалмакхойн «бел» я «бил» – «дукъ» маьӀна ду. Ма-дарра аьлчи «Дукъан бахархой» хуьлу.

Ӏ. Д. Вагаповс а, Р. П. Ахмадовс а Билтан этимологи йевзаш йац боху. Гипотезийца хила тарло гергара желтойн Belt – «дика, майра, дикачу нахах»[15].

Билтой беха меттигаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билтой чӀогӀа шуьйра баьржина аренашкара эвланашкахула[8]. Уьш беха меттигаш: БердакӀел[16], Билт-Эвла[2], Боони-Йурт, БӀачи-Йурт[17], ГӀалайтIа[16], Девкар-Эвла[18], Дубовски[19], ЖугӀурта[20], Илсхан-Йурт[21], Ишхой-Йурт[22], Макане[23], Мелчу-ХитIа[24], Старогладовски[25], УстаргӀордойн-ГӀала[26], ЧӀулга-Йурт, Ӏелин-Йурт[27].

Гаранаш, некъеш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билтой бекъало кхаа гаре: Итт-бухой, Е-бухой, Зок-бухой[28].

Итт-бухой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Мачи некъе (J1)[4]

Е-бухой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Нуьркаш некъе (J1)[4]

Зокка-бухой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Умалхьад некъе (J1)[4][4]

Истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Легендаша боху, Кушул Нашха кхелхина, сецца Куьрчалахь Йуьртачоь олучу меттигехь. Цуьнан 3 кӀант хилла: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакъой бевлла, ТӀелипах – Билтой, Курчалханах – Курчалой. ТӀелипа Билта эвла йиллина. Амма йеллачу ДНК тесташа и легенда бакъ ца хилар гойту, хӀунда аьлчи Зандакъой а, Курчалой а J2 гаплотобанера бу, ткъа Билтой – J1[4].

500 шо хьалха Билтоша йиллина ДегӀастанара Казбековн кӀоштан центр йолу Дылым эвла, цуьнан йуьхьанцара нохчийн цӀе Дайн Лам хилла, амма хенан йохаллехь жӀайхойшна юкъахь трансформаци хилла[3].

Ишхой-Йурт йиллина Билтойша[29].

1989 шарахь гӀишлош йохош токхамаш хилла Нажи-Йуьртан кӀоштара РогӀа-КӀажа, Билта, МехкаштӀехьа эвланашкара Билтой кхелхина акъарин тӀе. Цара Гуьмсан кӀоштахь Бильтой-Йурт йиллира.

ГӀарабевлла Билтой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. Тесаев, 2017, с. 48.
  2. 1 2 Тесаев, 2017, с. 43.
  3. 1 2 Юсуп Дадаев: ЧЕЧЕНЦЫ И ДАГЕСТАНЦЫ – БРАТСКИЕ НАРОДЫ. Газета “МОЛОДЕЖНАЯ СМЕНА” (2017, 24 октябрь). Теллина 2018 шеран 24 мартехь.
  4. 1 2 3 4 5 6 https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
  5. 1 2 Сулейманов, 2006, с. 335-338.
  6. Сулейманов, 2006, с. 335-340.
  7. Сулейманов, 2006, с. 335-337.
  8. 1 2 3 Сулейманов, 2006, с. 335.
  9. Сулейманов, 2006, с. 339.
  10. Сулейманов, 2006, с. 335-339.
  11. 1 2 Твердый А.В., Топонимический словарь Северного Кавказа, Ч. 1, 2. Краснодар, 2006
  12. Сулейманов, 1997, с. 258.
  13. Сулейманов, 1997, с. 253.
  14. Сулейманов, 1997, с. 371.
  15. Вагапов А.Д., Ахмадов Р.П. Названия тэйпов восточной Чечни Лингвофилософия, 2010.
  16. 1 2 Сулейманов, 2006, с. 503.
  17. Сулейманов, 2006, с. 523.
  18. Сулейманов, 2006, с. 593.
  19. Сулейманов, 2006, с. 671.
  20. Сулейманов, 2006, с. 320.
  21. Сулейманов, 2006, с. 526.
  22. Сулейманов, 2006, с. 536.
  23. Сулейманов, 2006, с. 586.
  24. Сулейманов, 2006, с. 527.
  25. Сулейманов, 2006, с. 659.
  26. Сулейманов, 2006, с. 514.
  27. Сулейманов, 2006, с. 577.
  28. Тесаев, 2017, с. 29.
  29. Сулейманов, 1997, с. 514.
  30. Вахит Бибулатов «Славный Бейбулат, гроза Кавказа…». chechnyatoday.com (2008, 7 август). Теллина 2016 шеран 15 январехь.
  31. 1 2 Чермоев Абдул-Межид (Тапа): воин, политик, дипломат, предприниматель. Альви Лулуев — Ежемесячный литературно-художественный журнал "Вайнах" (2012). Теллина 2018 шеран 13 майхь. с. 56
  32. Встречаются разные варианты написания отчества Тапы Чермоева: 1. БСЭ, ссылаясь на работу 1969 года М. А. Абазатова «Борьба трудящихся Чечено-Ингушетии за Советскую власть (1917—1920)», указывает отчество «Орцуевич»; 2. Как офицер Собственный Его Императорского Величества Конвой, он значится в изданиях «Весь Петербург» за 2-ю пол. 1900-х годов: в 1905 г., отдел 1, стб. 95 — «хорунж. Чермоев Абд. Медж. Арц.» = Абдул Меджид Арцуевич; 3. То же (Арцуевич, уже в звании сотника) на 1907 год: отдел 1, стб. 106.
  33. Незабытые могилы, т. 6, ч. 3, стр. 193. (умер 28 августа в Лозанне, Швейцария, тело перевезено во Францию, на мусульманское кладбище пригорода ПарижаБобиньи, где похоронен 25 сентября)

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Жайнаш
Йаззамаш
  • Тесаев З.А. К истории образования современных гаров тайпа Билтой // (на чеч. яз.). — Грозный: Таллам, 2017. — № 1 (12). — С. 29-53.