Соьлжа-ГӀала

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Навигацин тӀегӀо Лахарна тӀегӀо
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Соьлжа-ГӀала (маьӀнаш).
ГӀала
Соьлжа-ГӀала
оьрс. Грозный
Montage-of-Grozny-(2016).png
Байракх[d] ХӀост
Байракх[d] ХӀост
43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO
Пачхьалкх РоссиFlag of Russia.svg Росси
Регион Нохчийчоь
ГӀалин гуо Соьлжа-ГӀала
ГӀалин корта
ГӀалин мэр		 Хизриев Заур[1]
Кадыров Хас-Мохьмад[2]
Истори а, географи а
Йиллина 1818
Хьалхара цӀерш 1818-1869 — Грозная,
1869-1997 — Грозный,
1997-2000 — Джохар
Майда 324,16[3] км²
ХӀордан сизал локхалла 130 м
Сахьтан аса UTC+3
Бахархой
Бахархой ↗305 911[4] стаг (2020)
Луьсталла 943,7 стаг/км²
Къаьмнийн хӀоттам нохчий (93,7%),
оьрсий (3,30%),
гӀумкий (0,51%),
гӀалгӀай (0,37%),
жӀай (0,26%) (2010)[5]
Динан хӀоттам бусалбанаш-суннийш,
православин керстанаш
Официалан мотт нохчийн
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код +7 8712
Поштан индексаш 364000-364099
ОКАТО 96 401
Кхин
СовгӀаташ ЦӀен Байракхан орден, ТӀемлойн сийн гӀала
grozmer.ru
Картин тӀехь
Соьлжа-ГӀала картан тӀехь
Соьлжа-ГӀала
Соьлжа-ГӀала картан тӀехь
Соьлжа-ГӀала
Соьлжа-ГӀала картан тӀехь
Соьлжа-ГӀала
Commons-logo.svg Медиафайлаш Викилармехь

Соьлжа-ГӀала (оьрс. Гро́зный — цӀе тиллина Соьлжа эрках (нох. Соьлжа) + гӀала) — Российн къилбехьара Къилбаседа Кавказан гӀала, Нохчийн Республикин коьрта шахьар. Республикин маьӀна долу гӀала, кӀоштан чу ца йогӀу, кхуллу гӀалин гуо Соьлжа-ГӀала. Российн тӀемлойн сийн гӀала (2015 шеран 6 апрелехь дуьйна).

Лаьтта Соьлжа эркан шинне а берд тӀехь. Къилбаседа Кавказан уггаре йаккхийчехь цхьа гӀала: шолгӀа меттиг майданца а, кхоалгӀа — бахархошца (↗305 911[4] стаг 2020 шарахь, иза хуьлу республикин бахархойх 20,69 %).

Этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Маьждиг «Нохчийчоьнан Дог».

ГӀалин оьрсийн меттара цӀе:

  • 1818 — 1869 шеран 30 декабрь (керлачу рузманца — 1870 шеран 11 январь) — гӀап Грозная[6]
  • 1869 шеран 30 декабрь — гӀала Грозный
  • Нохчийн маттахь: «Соьлжа-ГӀала» (Соьлжа эрк + гӀала)[7]
  • 1998—1999 шерашкахь къобал йанза йолу Нохчийн Республика Ичкерин гӀалин терго латтош йолу администрацис, хийцира Соьлжа-ГӀалин цӀе Джохар-ГӀала Нохчийн Республика Ичкерин Президентан Дудаев Джохаран сийнна.

2000 шарахь къамелаш долийра тӀамо кӀезиг йохийна Гуьмсе коьрта шахьар дӀаяхьа йеза аьлла, Нохчийчоьнан коьрто Кадыров Ахьмада дӀахьедира, Нохчийчоьнан коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала йуьсур йу аьлла. Цуо дийцарехь, «Нохчийчоьнан йерриг истори уьйр йолуш ю Соьлжа-ГӀалица, цундела иза дехьайаккха мегар дац». 2005 шарахь нохчийн парламенто кховдийра Соьлжа-ГӀалин цӀе кхелхинчу президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин цӀарах Ахьмад-ГӀала аьлла хийца. Иза тӀе ца ийцира Кадыров Рамзана[8][9][10].

Истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Соьлжа-ГӀалин истори
Хьажа иштта: Кавказан тӀом § Ермоловн мур

Къилбаседа Кавказера гӀазакхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»[11] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш яра Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода юкъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Юрт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлжа-Юрт лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Жовхар-гӀала» (оьрс. город Джохар) аьлла, цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна[12] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-Хьаьжин кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.[13]

ГӀап[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀап йиллина 1818 шеран июнь бетта 22 чохь, хӀаллак йина Кули-Юрт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлжа-Юрт лаьттинчохь.[14] ГӀопан хаьржина меттиг яра ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьна дара, нохчий ХьангӀала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг яра, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цуьндела тиллина йу гӀопан цӀе «Грозная» — буьрса. Ткъа г1алан статус йелча, г1алан ц1е "Грозный" аьлла тиллира. ГӀопан куц: нийса ялхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. ЯлхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо яра, шайна таьхьа лаьтташ яккхий тоьпаш йолуш.

  • 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
  • 1850 шеран октябрь баттахь гӀопе веар 32 шо долу Российн Империн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе кеш».

  • Гlопан кеш

  • Грозная ГIап

  • Грозная ГIап, Соьлжа хи

  • Соьлжа-ГӀала

ГӀала[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Соьлжа-ГӀала-сити

  • Духовное управление мусульман Чеченской республики.JPG
  • Мечеть Сердце Чечни и река Сунжа.JPG
  • Грозный-сити и река Сунжа.JPG

Къаьмнаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:

Къам Терахь, стаг %
нохчий 201 562 95,7
оьрсий 5 295 2,5
гӀалгӀай 2 129 1,0
гӀажарий 270 0,1
эрмалой 189 0,1
гӀумкий 158 0,1
суьйлий 110 0,1
украинаш 92 0,1
ногӀий 4 0,1
Берриге 210 720 100

Бахархой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Бахархойн дукхалла
1897[15]1913[16]1923[16]1926[15]1931[17]1939[18]1956[19]
16 000↗35 800↗49 200↗97 000↗148 915↗172 448↗226 000
1959[20]1962[16]1967[16]1970[21]1973[16]1975[22]1976[23]
↗242 068↗280 000↗331 000↗341 259↗363 000↗368 000→368 000
1979[24]1982[25]1985[26]1986[23]1987[27]1989[28]1990[29]
↗375 326↗384 000↗390 000↗392 000↗404 000↘399 688↘399 000
1991[23]1992[23]1993[23]1996[26]2002[30]2003[16]2004[31]
↗401 000↘388 000↘364 000↘186 000↗210 720↘210 700↗213 700
2005[32]2006[33]2007[34]2008[35]2009[36]2010[37]2011[38]
↗215 700↗218 200↗222 000↗226 100↗231 215↗271 573↗271 600
2012[39]2013[40]2014[41]2015[42]2016[43]2017[44]2018[45]
↗275 627↗277 414↗280 263↗283 659↗287 410↗291 687↗297 137
2019[46]2020[4]
↗301 253↗305 911

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Климат[нисйе бӀаьра | нисйе]

Соьлжа-ГӀалин климат
Гайтам Янв. Фев. Март Апр. Май Июнь Июль Авг. Сен. Окт. Нояб. Дек. Шо
Юьззина максимум, °C 14,1 22,3 29,7 33,7 38,1 39,1 40,7 41,4 36,8 32,5 23,7 18,0 41,4
Юккъера максимум, °C 0,6 2,5 8,7 17,9 23,7 27,9 30,5 29,7 24,7 16,6 9,3 3,2 16,3
Юккъера температура, °C −3,2 −2,1 2,9 10,5 16,7 21,2 23,9 23,0 17,7 10,4 4,3 −0,8 10,4
Юккъера минимум, °C −6,2 −4,9 −0,5 5,4 11,0 15,4 18,2 17,2 12,7 6,1 1,8 −3 6,1
Юьззина минимум, °C −31,5 −30,8 −19,1 −7,6 −3,1 5,6 9,2 5,0 −2,7 −9,6 −23,5 −26,6 −31,5
Йочанан норма, мм 19 21 23 33 57 72 57 44 33 30 26 24 439
Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru»

Культура[нисйе бӀаьра | нисйе]

Театраш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Библиотекаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Эшаран учрежденеш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Музейш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Транспорт[нисйе бӀаьра | нисйе]

Керла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV ю. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).

Спорт[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀарабевлла бахархой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Соьлжа-ГӀалахь бинарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Соьлжа-ГӀалахь белларш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

Соьлжа-ГӀалин сурташ
GRVAirport1.jpg
Groznyborg.jpg
Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg
Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV) Соьлжа-ГӀала ТӀом. 1995 шо

СоьлжагӀалин чуьра кӀоштанаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Город Грозный (городской округ).svg
  1. БухIанюртан кӀошт
  2. Ширсоьлжан кӀошт
  3. Суьйракоьртан кӀошт
  4. Мехкдаьттан кӀошт

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ ГӀалат дешнаш далорна Тег <ref> нийса йац; тIетовжаран глава йоза йаздина дац
  2. ↑ ГӀалат дешнаш далорна Тег <ref> нийса йац; тIетовжаран мэр йоза йаздина дац
  3. ↑ Генеральный план города Грозного. Положения о территориальном планировании. т.2. 10. Основные технико-экономические показатели генерального плана города Грозного. с.39.
  4. ↑ 1 2 3 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2020 шеран 24 апрелехь. Теллина 2020 шеран 24 апрелехь.
  5. ↑ Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 29 сентябрехь. Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
  6. ↑ Фотография крепости
  7. ↑ История г. Грозный (Соьлжа-Гӏала)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 12 сентябрехь. Теллина 2016 шеран 5 ноябрехь.
  8. ↑ Город Грозный. Справка (оьр.). РИА Новости (20051214T1829+0300Z). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
  9. ↑ Путин считает закрытой тему переименования города Грозного (оьр.). РИА Новости (20051216T2145+0300Z). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
  10. ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу. NEWSru.com (2005, 14 декабрь). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
  11. ↑ Грозный ГӀопан сурт
  12. ↑ Совместное постановление высших органов власти ЧРИ(ТӀе цакхочу хьажорг)
  13. ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу
  14. ↑ Я. З. Ахмадов, Э. Х. Хасмагомадов «История Чечни в XIX—XX веках»
  15. ↑ 1 2 Кеп:Население/1897C
  16. ↑ 1 2 3 4 5 6 Кеп:Население/1897BK
  17. ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
  18. ↑ Кеп:Население/1939AH
  19. ↑ Кеп:Население/1956A
  20. ↑ Кеп:Население/1959C
  21. ↑ Кеп:Население/1970E
  22. ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
  23. ↑ 1 2 3 4 5 Кеп:Население/1994B
  24. ↑ Кеп:Население/1979D
  25. ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  26. ↑ 1 2 Кеп:Население/2001G
  27. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 28 июнехь. Теллина 2017 шеран 25 июлехь.
  28. ↑ Кеп:Население/1989C
  29. ↑ Кеп:Население/2002AB
  30. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 3 февралехь.
  31. ↑ Кеп:Население/2004H
  32. ↑ Кеп:Население/2005M
  33. ↑ Кеп:Население/2006Q
  34. ↑ Кеп:Население/2007AC
  35. ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 12 майхь. Теллина 2016 шеран 12 майхь.
  36. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 январехь. Теллина 2014 шеран 2 январехь.
  37. ↑ Кеп:Население/2010W
  38. ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 8 майхь. Теллина 2016 шеран 8 майхь.
  39. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 31 майхь. Теллина 2014 шеран 31 майхь.
  40. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 16 ноябрехь. Теллина 2013 шеран 16 ноябрехь.
  41. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 августехь. Теллина 2014 шеран 2 августехь.
  42. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 6 августехь. Теллина 2015 шеран 6 августехь.
  43. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  44. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017, 31 июль). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 31 июлехь. Теллина 2017 шеран 31 июлехь.
  45. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2018 шеран 26 июлехь. Теллина 2018 шеран 25 июлехь.
  46. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (оьр.). Теллина 2019 шеран 31 июлехь.

Сайташ[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

wikt: Соьлжа-ГӀала Викидошам чохь
commons: Соьлжа-ГӀала Викиларма чохь
n: Соьлжа-ГӀала Викикерланаш чохь
voy: Соьлжа-ГӀала Викигид чохь

Кеп:Викикерланаш-кат

Нохчийн байракх

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Соьлжа-ГӀала&oldid=6755637»