Соьлжа-ГӀала
| ГӀала | |||||
| Соьлжа-ГӀала оьрс. Грозный | |||||
 | |||||
|
|||||
| Пачхьалкх | Росси | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Регион | Нохчийчоь | ||||
| Гуо | Соьлжа-ГӀала | ||||
| Координаташ | 43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO | ||||
| Юкъара екъаялар | 4 кӀошт | ||||
| Мэр | Муслим Хучиев | ||||
| Йиллина | 1818 | ||||
| Хьалхара цӀерш |
1818-1869 — Грозная, 1869-1997 — Грозный, 1997-2000 — Джохар |
||||
| ГӀала ю | 30 декабрь 1869 шо | ||||
| Майда | 305 км² | ||||
| ХӀордан сизал локхалла | 130 м | ||||
| Официалан мотт | нохчийн | ||||
| Бахархой | 292 627 стаг (2010) | ||||
| Луьсталла | 899,82 стаг./км² | ||||
| Къаьмнийн хӀоттам | нохчий | ||||
| Динан хӀоттам | бусулба | ||||
| Бахархойн цӀерш | Соьлжа-ГӀалахой, Соьлжа-ГӀалахо | ||||
| Сахьтан аса | UTC+3 | ||||
| Телефонан код | 7 8712 | ||||
| Поштан индексаш | 364000-364099 | ||||
| ОКАТО | 96 401 | ||||
| Официалан сайт | grozmer.ru | ||||
Соьлжа-ГӀала картан тӀехь
 
.svg)
| |||||
.png)
.png)
Соьлжа-ГӀала (оьрс. Грозный) — Къилбаседа Кавказера гӀала, Нохчийчоьнан коьрта гӀала, Соьлжа-ГӀалин кӀоштан центр. ГӀaла йиллина ю Соьлжа хин шина берд тӀехь. Пайд эцарехь, Соьлжа-ГӀала ю дуненахь а, мехалла мехка — даьтта даккхаран коьрта меттиг дхьа лоцуш.
Истори[нисъе бӀаьра | нисъе]
Къилбаседа Кавказера гӀаскхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»[1] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш яра Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода юкъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Юрт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлжа-Юрт лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев, Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Джохар-гӀала» аьлла цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна[2] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.[3]
ГӀап[нисъе бӀаьра | нисъе]
ГӀап йиллина 1818 шеран мангал бетта 22 чохь, хӀаллакх йина Кули-Юрт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлжа-Юрт лаьттинчохь.[4] ГӀопан хаьржина меттиг бара ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьан дара, нохчий ХьангӀаала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг яра, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цундера тиллина йу гӀопан цӀе «Грозный» — буьрса. ГӀопан куц: нийса ялхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. ЯлхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо яра, шайна таьхьа лаьтташ яккхий тоьпаш йолуш.
- 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
- 1850 шеран ардар баттахь гӀопе веар 32 шо долу ГӀаскхийн Империйн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе койнаш».
Гlопан койнаш
Грозная ГIап
Грозная ГIап, Соьлжа хи
ГӀала[нисъе бӀаьра | нисъе]
Соьлжа-ГӀала-сити
Къаьмнаш[нисъе бӀаьра | нисъе]
ГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:
| Къам | Терахьалла, адам. | % |
|---|---|---|
| нохчий | 201 562 | 95,7 |
| оьрсий | 5 295 | 2,5 |
| гӀалгӀай | 2 129 | 1,0 |
| гӀажарий | 270 | 0,1 |
| эрмалой | 189 | 0,1 |
| гӀумкий | 158 | 0,1 |
| суьйлий | 110 | 0,1 |
| украинаш | 92 | 0,1 |
| ногӀий | 4 | 0,1 |
| Берриге | 210 720 | 100 |
Бахархой[нисъе бӀаьра | нисъе]
| Численность населения | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[5] | 1913[6] | 1923[6] | 1926[5] | 1931[6] | 1939[7] | 1956[8] |
| 16 000 | ↗35 800 | ↗49 200 | ↗97 000 | ↗148 900 | ↗172 448 | ↗226 000 |
| 1959[9] | 1962[6] | 1967[6] | 1970[10] | 1973[6] | 1975[11] | 1976[12] |
| ↗242 068 | ↗280 000 | ↗331 000 | ↗341 259 | ↗363 000 | ↗368 000 | →368 000 |
| 1979[13] | 1982[14] | 1985[15] | 1986[12] | 1987[16] | 1989[17] | 1990[18] |
| ↗375 326 | ↗384 000 | ↗390 000 | ↗392 000 | ↗404 000 | ↘399 688 | ↘399 000 |
| 1991[12] | 1992[12] | 1993[12] | 1996[15] | 2002[19] | 2003[6] | 2004[20] |
| ↗401 000 | ↘388 000 | ↘364 000 | ↘186 000 | ↗210 720 | ↘210 700 | ↗213 700 |
| 2005[21] | 2006[22] | 2007[23] | 2008[24] | 2009[25] | 2010[26] | 2011[27] |
| ↗215 700 | ↗218 200 | ↗222 000 | ↗226 100 | ↗231 215 | ↗271 573 | ↗271 600 |
| 2012[28] | 2013[29] | 2014[30] | 2015[31] | 2016[32] | 2017[33] | |
| ↗275 627 | ↗277 414 | ↗280 263 | ↗283 659 | ↗287 410 | ↗291 687 | |
Географи[нисъе бӀаьра | нисъе]
Климат[нисъе бӀаьра | нисъе]
| Соьлжа-ГӀалин климат | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Гайтам | Янв. | Фев. | Март | Апр. | Май | Июнь | Июль | Авг. | Сен. | Окт. | Нояб. | Дек. | Шо |
| Юьззина максимум, °C | 14,1 | 22,3 | 29,7 | 33,7 | 38,1 | 39,1 | 40,7 | 41,4 | 36,8 | 32,5 | 23,7 | 18,0 | 41,4 |
| Юккъера максимум, °C | 0,6 | 2,5 | 8,7 | 17,9 | 23,7 | 27,9 | 30,5 | 29,7 | 24,7 | 16,6 | 9,3 | 3,2 | 16,3 |
| Юккъера температура, °C | −3,2 | −2,1 | 2,9 | 10,5 | 16,7 | 21,2 | 23,9 | 23,0 | 17,7 | 10,4 | 4,3 | −0,8 | 10,4 |
| Юккъера минимум, °C | −6,2 | −4,9 | −0,5 | 5,4 | 11,0 | 15,4 | 18,2 | 17,2 | 12,7 | 6,1 | 1,8 | −3 | 6,1 |
| Юьззина минимум, °C | −31,5 | −30,8 | −19,1 | −7,6 | −3,1 | 5,6 | 9,2 | 5,0 | −2,7 | −9,6 | −23,5 | −26,6 | −31,5 |
| Йочанан норма, мм | 19 | 21 | 23 | 33 | 57 | 72 | 57 | 44 | 33 | 30 | 26 | 24 | 439 |
| Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru» | |||||||||||||
Культура[нисъе бӀаьра | нисъе]
Театраш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- Лермонтовн цӀарах йолу Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драман театр;
- Нурадиловн цӀарах йолу нохчийн пачхьалкхан драман театр;
- Нохчийн пачхьалкхан жима хьажархойн театр;
- Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр Серло;
Библиотекаш[нисъе бӀаьра | нисъе]
Эшаран учрежденеш[нисъе бӀаьра | нисъе]
Музейш[нисъе бӀаьра | нисъе]
Транспорт[нисъе бӀаьра | нисъе]
Керла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV ю. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).
Спорт[нисъе бӀаьра | нисъе]
- ФК «Терек» ю Соьлжа-ГӀалин футболан команда.
- 2014 шарахь йина спортхолл «Колизей».
ГӀарабевлла бахархой[нисъе бӀаьра | нисъе]
Соьлжа-ГӀалахь бинарш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- Алиев, Тамерлан Магомедович — журналист, яздархо, юкъараллин гӀуллакххо;
- Альбиев, Ислам-Бека Саид-Цилимович — греко-риман латархо;
- Арсамаков, Исраил Магомедгиреевич — штангист;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Бадуев, Саид Сулейманович — яздархо;
- Гакаев, Джабраил Жоколаевич — историк;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Закриев, Магомед Хамидович — художник;
- Ибрагимов, Канта Хамзатович — яздархо, Ӏилманча;
- Куцель, Феликс Петрович — дзюдон тренер;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Мусаев, Рамзан Хаважиевич — штангист;
- Сагаипова, Макка Умаровна — эшархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Талхигова, Роза Шахидовна — поэтесса;
- Тарамов, Руслан Ихванович — боксёр;
- Яхиханов, Рустам Хожаевич — художник.
Соьлжа-ГӀалахь белларш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович — яздархо, поэт;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Висаитов, Мавлид Алероевич — Советски Союзан Турпал;
- Гайтукаева, Бана Мустафаевна — поэтесса;
- Джабраилов, Хамзат Вадудович — боксёр;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Димаев, Умар Димаевич — композитор;
- Мамакаев, Магомет Амаевич — яздархо;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Саракаев, Хамзат Ибрагим-Бекович — яздархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Цебиев, Ахмед Магомедович — физик;
- Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич — серлонча, юкъараллин а, политикан а гӀуллакххо.
Галерей[нисъе бӀаьра | нисъе]
 |
 |
 |
 | ||||
| Соьлжа-ГӀала Карта | Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV) | Соьлжа-ГӀала | ТӀом. 1995 шо |
СоьлжагӀалан чуьра кӀоштанаш[нисъе бӀаьра | нисъе]
.svg)
Билгалдахарш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- ↑ Грозный ГӀопан сурт
- ↑ Совместное постановление высших органов власти ЧРИ
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу
- ↑ Я. З. Ахмадов, Э. Х. Хасмагомадов «История Чечни в XIX—XX веках»
- ↑ 1 2 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 17 августехь. Теллина 2013 шеран 17 августехь.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Народная энциклопедия «Мой город». Грозный. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 июлехь. Теллина 2014 шеран 2 июлехь.
- ↑ Великая Отечественная война. Юбилейный статистический сборник. 2015. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 23 апрелехь. Теллина 2015 шеран 23 апрелехь.
- ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 26 октябрехь. Теллина 2013 шеран 26 октябрехь.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (оьр.). Демоскоп Weekly. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 28 апрелехь. Теллина 2013 шеран 25 сентябрехь.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (оьр.). Демоскоп Weekly. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 28 апрелехь. Теллина 2013 шеран 25 сентябрехь.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
- ↑ 1 2 3 4 5 Российский статистический ежегодник. 1994. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 18 майхь. Теллина 2016 шеран 18 майхь.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (оьр.). Демоскоп Weekly. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 28 апрелехь. Теллина 2013 шеран 25 сентябрехь.
- ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
- ↑ 1 2 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 12 майхь. Теллина 2015 шеран 12 майхь.
- ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 28 июнехь. Теллина 2017 шеран 25 июлехь.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 22 августехь.
- ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 3 февралехь.
- ↑ Российский статистический ежегодник. 2004 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 9 июнехь. Теллина 2016 шеран 9 июнехь.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2005 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 9 майхь. Теллина 2016 шеран 9 майхь.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2006 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 10 майхь. Теллина 2016 шеран 10 майхь.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2007 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 11 майхь. Теллина 2016 шеран 11 майхь.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 12 майхь. Теллина 2016 шеран 12 майхь.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 январехь. Теллина 2014 шеран 2 январехь.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 9 майхь. Теллина 2014 шеран 9 майхь.
- ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 8 майхь. Теллина 2016 шеран 8 майхь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 31 майхь. Теллина 2014 шеран 31 майхь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 16 ноябрехь. Теллина 2013 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 августехь. Теллина 2014 шеран 2 августехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 6 августехь. Теллина 2015 шеран 6 августехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017, 31 июль). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 31 июлехь. Теллина 2017 шеран 31 июлехь.
Сайташ[нисъе бӀаьра | нисъе]
 | Коьрта гӀала: Соьлжа-ГӀала Махкан-екъаялар: КӀошташ: ТӀехьа-Мартанан | Веданан | Галайн-ЧӀожан | Соьлжа-ГӀалин | Гуьмсан | Итон-Кхаьллан | Курчалойн | Теркан | Невран | Нажи-Юьртан | Соьлжан | Хьалха-Мартанан | ЧӀебарлойн | Шелан | Шаройн | Шуьйтан | Шелковскан АгӀонаш: ХӀост | Шатлакхан Илли | Истори | Бахархой | Махкан-екъаялар | Байракх |  | |
Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш | |||
|---|---|---|---|
| Ведана · Гуьмсе · Итон-Кхаьлла · Курчалой-Эвла · Нажи-Юрт · Новр-ГӀала · Соьлжа-ГӀала · ТӀехьа-Марта · ХӀима · Хьалха-Марта · ЧӀулга-Юрт · Шела · Шелковски · Шуьйта · Эна-Хишка | | |