Шоной

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Навигацин тӀегӀо Лахарна тӀегӀо
Къена тайпа
Шоной
Кхин цӀерш Шоьной
Этноиерархи
Раса кавказан
Тукхам нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Мотт нохчмахкахойн лер
Дин ислам (суннизм)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
РоссиFlag of Russia.svg Росси: хууш дац
НохчийчоьFlag of the Chechen Republic.svg Нохчийчоь: хууш дац
ДегӀастаFlag of Dagestan.svg ДегӀаста: хууш дац
УрданFlag of Jordan.svg Урдан: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• шира. мохк Нохч-Мохк

Шуоной[1] — нохчмахкахойн тукхумара нохчийн тайпа. Тайпанан мохк бу Нажи-Йуьртан кӀоштан Шоьна[2].Тайпа юкъадогӀу Q1 гаплотобан. Декъало некъашка: ИсмаӀал-некъе (Q1a), МокӀи-некъе (Q1a)[3].

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Шоьна лаьтта Нажи-Йуьртан кӀоштахь, Коьжалг-дукъ тӀехь. Доза ду: Ӏаларца а, Сесанца а — малхбалехь, ГӀоьрдалца — къилбехахь, Эна-Кхаьллаца а, Ялхой-Мохкца а малхбузехь.

Шоьнахь Шоной боцурш кхин а беха: БелгӀатой, Зилой, ЖӀай[4].

Шоной беха меттигаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Бехаш бу Гумс а, Мичик а хишна йисттерачу эвланашкахь.

Шьоной беха меттигаш: Акхболт-Йурт (Хаси-Эвлан кӀошт), Бена-Йурт, Гелдаган[5], Гуьмсе, ГӀойтӀа, Гезлой-эвла, Керл-Шоьна, Дубовски[6], Джалка, Дойкар-йурт, Курдюковски, Къедин-Йурт[7], Комсомольск, Калиновски, Ӏелин-Йурт, Соьлжа, Лаха Невре[8], Мескер-йурт, Майртуп, Мескита, Новр-ГӀала, Ойтара, Ойсхара, Орз-ГӀала, Нойбоьра[9], Ишхой-йурт, Илисхан-йурт, Хьаьнгиш-Йурт, ЧӀулга-Йурт, Шела[10], Шелковски, Новошедрински, Чечана, Энгель-Йурт, Цоци-йурт, Ӏазамат-Йурт[11], кхин а беха Урданехь[12].

Топонимаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Шоьна цӀе йолуш эвланаш йу Балкхаройчохь а, ГӀалгӀайчохь а, Кхарачайхь а, Гуьржийчохь а[4]:

  • Шоана — ГӀалгӀайчуьра Армхин аьтту бердаца йолу эвла. Шоанара акъари тӀе кхелхина ШанхоевгӀеран фамилеш.
  • ТӀерча Шоьна — Шоьнан къилбаседехьара меттиг — «Шоьнан турс» йа «Лакхара Шоьна». Оцу меттиган кхин цӀе йу — Наьрташ даьхнача. Цигахь карадо шира мелхан кешнаш, гӀирсан оьздангаллин хӀуманаш, эчиган тарраш, борзанан а, цӀестан а хӀуманаш, тӀулган кохьарш, мокхаз уьрсаш[13].
  • ТӀера Шоьна — Шоьнан малхбален йист[13].
  • Шуона эвла — Ишхой-Йуртан къилбаседа йистехь 1845 шо кхачале лаьттина эвла[14].
  • Шоной эвла — 1845 шарахь Яьссин аьрру агӀора керла йиллина эвла.
  • Шона Ӏола — ЧӀуорчу Бассахьан къилба-малхбузера меттиг.

Этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Вайнехан меттанийн материалашца этноним йогӀу Гуьржийчуьра Шоной (Сваны) къомаца (гӀалгӀай — «шоьй», бацой — «шуоно//суоно, свано»), оцу дашехь «шу//шоь» гу, айайелла меттиг йу (дуста «шуьто» — Нохчийчоьнан ломан кӀоштан вахархо, «шу тӀе» — лам тӀе, гу тӀе).

Кхин а варианташ йалайо талламхоша, масала, «шоьнарг» нохчийн маттахь олу стечу шоьх, этнониман кхин вариант, «шун» — пхьегӀа, текхь; «шуоной» — пхьегӀаш йийриш.

ГӀарабевлла тайпанан нах[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Гlунаш-Хьаьжи — (Карамыш-Хьаьжи, тиллин цlе) Акх-Орда (Золотой-Орда) хиллачу Тохтамыш заман пачхьалкхехь ваьхна. Тlема политикан сурхо. Силседанар кавказехь, 4 Карачибекехь цхьаъ волуш.
  • Асан-бек — 14 бӀешо ханчохь Кемах гӀалара векал, иштта дуьххьара йохкаэцаран некъ болина орьсийн куьйгалхочунца Иван 3. Каспий хӀорда чечен-гӀайренехь шен дакъа долуш хилла ву бохуш дуьцу.
  • Шамилев Моца — Кавказера тӀаьххьара (1932 шо) имам[15], Беркхана некъехь хилла.
  • Уллубий-Молла — Кавказа тӀеман Ӏовхойн махкара Шемалан наиб. ДӀавоьллина Шемара Кунейтрахь.
  • Уьда-Молла — Кавказа тӀеман декъашхо. ДӀавоьллина Нажи-кӀоштара Шоьнахь
  • Усман Майртупара — Кавказа тӀеман Майртупа кӀошта наиб.
  • Оьздамир Цоци-Ойлара — Кавказа тӀеман Цоциойла кӀошта наиб.
  • Мусткъи Мохьмад — Кавказа тӀеман Ичкерий кӀошта наиб. ДӀавоьллина Нажи-кӀоштара Шоьнахь.
  • Осман Мутуев — Мути Ӏуспа, Терка-йистера гӀараваьлла обарг. ДӀавоьллина Азамат-ойлахь.
  • Муса Къазим — (18..-1912) Шейх Накъшбанди тӀарикъат некъе, авлияъ ларалуш хилла ву. Ваьхна Шемара Кунейтрахь.
  • Таймасхи Егитхан — (179..-18..) Кунта-Хьаьжи мурид, авлияъ ларалуш хилла ву. Ваьхна Азамат-ойлахь.
  • Кусаев, Ӏадиз Джабраилович — нохчийн поэт, йаздархо, журналист. ССРС журналистийн бертан декъашхо (1970), Российн журналистийн Союзан декъашхо (1995), ССРС яздархойн бертан декъашхо (1990), Российн яздархойн бертан декъашхо (1990), Нохч-ГӀалгӀайн АССР оьздангаллин хьакъдолу белхало (1990). 2003 шарахь РФ оьздангаллин министралло совгӀат дина «Оьздангаллера кхиамашна» цӀе йолу къастаман хьаьркаца.
  • Кусаев Ӏадиз

    Кусаев Ӏадиз

Силсил[нисйе бӀаьра | нисйе]

Беркхана некъийн силсил: Жанхот — Хоша (1830 шарахь гергга чӀиран вийна ДегӀастанахь лечкъина Ӏаш) — кӀентий БецӀи, Олхазур, Шемал — Шемалан кӀентий МоьцӀа (МацаевгӀар, Нойбоьрахь беха), Моцу, Джамал, Якъуб, Хасал — Моцун кӀентий ИбрахӀим, ИсмаӀил, Абубакар.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Сулейманов, 2006, с. 317.
  2. ↑ Наталия Георгиевна Волкова — Етнический состав населения Северного Кавказа: в ХӀХ-начале XX века
  3. ↑ https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
  4. ↑ 1 2 Сулейманов, 1997, с. 304.
  5. ↑ Сулейманов, 1997, с. 497.
  6. ↑ Сулейманов, 1997, с. 643.
  7. ↑ Сулейманов, 1997, с. 541.
  8. ↑ Сулейманов, 1997, с. 559.
  9. ↑ Сулейманов, 1997, с. 510.
  10. ↑ Сулейманов, 1997, с. 487.
  11. ↑ Сулейманов, 1997, с. 551.
  12. ↑ История села Шуани и шуанинцев Архивйина 2017-01-14 — Wayback Machine
  13. ↑ 1 2 Сулейманов, 1997, с. 305.
  14. ↑ Сулейманов, 1997, с. 514.
  15. ↑ В. В. Марущенко — Сверный Кавказ: трудный путь к миру — Страница 33

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]


Йаззам кечбар ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.
ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Шоной&oldid=8639335»