Чулацаман тӀегӀо

Курчалой

Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Къена тайпа
Курчалой
Шатаев Мохьмад
Шатаев Мохьмад
Кхин цӀерш Куршалой
Этноиерархи
Раса кавказан
Тукхам нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Дин • дин
ислам (суннизм)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
Нохчийчоь: хууш дац
ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• ист. мохк Нохч-Мохк

КурчалойНохчмахкахойн тукхуман нохчийн шира тайпа. Тайпанан мохк — Курчала. Еллачу ДНК тесташа гойту Курчалой J2 а, R1a гаплотобанера хилар, амма дукхах берш J2 тобанера бу. Курчалой, ЦӀонтарой, Аьрсаной цхьаьна дех схьабевлла[1].

ТӀелипан дукъ, Попийн тӀе

Нохчийчохь кхоъ эвла йу Курчала цӀе йолуш, Гумс эркан аьтту бердаца Ширдий-Мохкана къилбехьа, ЦӀоьнтаран къилбаседа-малхбузехьа, ЭгӀашбетан малхбалехьа[2].

Курчалан йукъайогӀу: Ботака кӀотар, Лакха Курчала, Лаха Курчала[3], Хизар ваьхна кӀотар, Элжархан кӀотар[4].

  • Курчалойн кешнаш – Соьлжан аьтту бердашца, Гихан хикхочен гена доццуш лаьтта дӀатесна кешнаш[5].
  • Курчалойн йукъ – Курчалара куп[6].
  • Курш-пхьатӀи – Барснахан а, Эзин а йукъара саьлнаш. Хьалхарчу декъо Куршалой дош дагадоуьйту. Куруш хьалха хилла долу тӀепаза дайна къам[7].
  • Курчалой-ГӀала - Курчалойн кӀоштан йукъ, лаьтта Хумг хин тӀехь, Гуьме-дукъ иа, Эртинан-дукъ а йукъахь[6].

Беха меттигаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Курчалой беха меттигаш: Бена-Йурт[8], БердакӀел[9], Жима АтагӀа[10], Курчалой-ГӀала[6], Лаха Невре, Макане[11], Нойбоьра[12], Шела[13], Ӏалхан-Йурт[14].

Тайпа декъадалар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Курчалой бекъало некъешка-гарашка: Алмакхой-гар, КӀайчхой-гар, Байсалан-некъе, Батайн-некъе, Гасканан-некъе, ГIоли-некъе, Дади-некъе, Кажин-некъе, Обурган-некъе, Сувби-некъе, Хьазбиган-некъе, ЦIуькин-некъе, Шахьболтан-некъе, Iелин-некъе[2]

Курчалойн силсил: Кушул — Курчалхан — Хьанбилхан — ЧӀабалхан — ЧӀайхан — Чергисхан — Бегал — Оку — Товла — Майла (МаьӀиг) — Товболат — Темболат — Тимирболат — Берса (XVI бӀешарахь Нохчийчохь ислам дин дендинарг ) — ТӀурло — Ӏаббас — МохьмадӀела — МуртазӀела — Айдамир — Эдалгир — Баду[2]

Берсин кхин а кӀант хилла Аьрсамик, цуьнан тӀаьхьенаш: Ильяс – Нурбахьад - Ӏали-Хаьжа – Мачу – Бекмарза – Хьамий – Исраил – Солт-Ахьмат – Султан (Ӏабдул-Паттахь) – Нохчо – Берс.

МуртазӀелин кӀант хилла Ӏамар-Ӏела, ткъа цуьнан тӀаьхьенаш: Ӏаьмир-молла – Мустап-Шайх – Ибрахим-хьаьжа (1844 - 1937 шераш) – Хьамид – Нажмудди – Ризван.

Куьрчалахь бӀов

Курчалой лору Сайд-Ӏали Шамин тӀаьхьенах волу, Нашах йиллиначу, Фахрутдинах схьабевлла. Ткъа Кушул Нашхара схьаваьлла.

Легенда йу, Нашхара Кушул кхелхина сецна Куьрчалахь Йуьртачоь олучу меттигехь. Цуьнан кхоъ кӀант хилла: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакъой бевлла, ТӀелипах – Билтой, ткъа Курчалханах – Курчалой.

Алмакх эвла йиллина курчалойша а, чунгаройша а[15].

А.В.Твердыйс билгалдоккху, этнониман этимологи кегайелла хилар, цунна хета, цуьнан бух тӀехь жӀайхойн куруш – «ахча», «бахам» хилар, ткъа цунах схьайаьлла вайнехан этноним – Курчалой[16].

К.З.Чокаевс йоьхку и цӀе туьркийн Кырчейли – Азербайджанера меттиг[17].

Ӏ.Д.Вагаповс а, Р.П.Ахмадовс а боху, Куьрчала йоьзна йу туркойн дашах «Кырджалы» - аренийн бахархой, «кырджа» – жима аре йу («кыр» – аре), цигара схьа ду бессарабийн «кирджали» – талорхо, болгарийн «кърджали», сербин-хорватийн «крджалиja», румынийн «кирджали» – волавелла леларг[18].

ГӀараваьлла волу нохчийн Ӏилманчо Сулейманов Ахьмада дийцарехь, Гендарганой схьабевлла кхаа вешех: Гундалх, Гундаргенах, Нижалх. Церан йиша Курчала хилла[19].

ГӀарабевлла тайпанан нах

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • Берса-Шайх (Дуча) (вина XVI бӀешо чекхдолуш Курчалахь, велла XVII бӀешарахь) — Нохчийчуьра дуьххьарчех суьпа стаг[20][21].
  • Ахьмадукъ-Хьаьжа Батукаев — Берс-шайхан тӀаьхьенах хилла. Шайх — Накъшбанди. Зийарат ШаӀми-Йуьртахь ду[22].
  • Мусп-Шайх — гӀараваьлла Ӏелам стаг, ИбрахӀим-Хьаьжин да. Зийарат Веданан кӀоштарчу Курчалахь ду[23].
  • ИбрахӀим-Хьаьжа (Мусп-Шайхан кӀант). Шайх — Накъшбанди[24].
  • Шелара ТIелхиг — имам Шемалан Шелан гуонан а, Йоккхачу Нохчийчоьнан а наиб[25]. Мудир, йаккхий тоьпийн декъан хьаькам. 1859 ш. паччахьан эскаре дехьаваьлла. Имам Шемалан кӀентан Джемал эд-Динан стунда. ДӀавоьллина Шелахь. ТӀаьхьенаш йеха Шелахь а, ЧӀулга-Йуьртахь а.
  • Булун Ботакх — имам Шемалан эскаран къеда. 1858 шарахь къона Ботакха Ичкерин гуонан хьаькам хӀоттийна[25].
  • Жанин Бук — имам Шемалан наиб Курчалахь[25].
  • Нурадиев, ИбрахӀим Олхазурович — инарла, схьавалар Лаха Неврера, веха ЧӀулга-Йуртахь.
  • Шатаев Мохьмад — нохчийн, советски, пачхьалкхан, йукъараллин гӀуллакххо.

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. Chechen-Noahcho DNA Project - Y-DNA Classic Chart : [англ.].
  2. 1 2 3 Сулейманов, 1997, с. 286.
  3. Сулейманов, 1997, с. 287.
  4. Сулейманов, 1997, с. 289.
  5. Сулейманов, 1997, с. 537.
  6. 1 2 3 Сулейманов, 1997, с. 496.
  7. Сулейманов, 1997, с. 119.
  8. Сулейманов, 1997, с. 554.
  9. Сулейманов, 1997, с. 482.
  10. Сулейманов, 1997, с. 445.
  11. Сулейманов, 1997, с. 569.
  12. Сулейманов, 1997, с. 510.
  13. Сулейманов, 1997, с. 487.
  14. Сулейманов, 1997, с. 457.
  15. Сулейманов, 1997, с. 334.
  16. Твердый А.В., Топонимический словарь Северного Кавказа, Ч. 1, 2. Краснодар, 2006
  17. Чокаев К.3. Географические названия Чечено-Ингушетии. Архив ЧИИИСФ, ф. 1, оп. 1, д. 16.
  18. Вагапов А.Д., Ахмадов Р.П. Названия тэйпов восточной Чечни Лингвофилософия, 2010.
  19. Сулейманов, 1997, с. 321.
  20. Ахмадов Я. З., 2009, с. 167.
  21. Сулейманов, 1997, с. 658.
  22. Сулейманов, 1997, с. 664.
  23. Сулейманов, 1997, с. 663.
  24. Сулейманов, 1997, с. 660.
  25. 1 2 3 Далхан Хожаев. Чеченцы в Русско-Кавказской войне. Архивйина 2014-12-22 — Wayback Machine Издательство «СЕДА» 1998 ISBN 5-85973-012-8

Кто они, курчалойцы?

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]