Хьалха-Марта

ГIала
Хьалха-Марта
Пачхьалкх	Росси
Регион	Нохчийн Республика
КӀошт	Хьалха-Мартанан
Координаташ	43°07′20″ къ. ш. 45°32′12″ м. д.
Йиллина	1818
Дуьххьара хьахор	V-VI вв. д.н.э.
ГIала ю	1990 ш.
Майда	30 км²
ХӀордан сизал локхалла	130 м
Бахархой	↗57 358 адам (2016)
Къаьмнийн хӀоттам	нохчий
Динан хӀоттам	бусулманаш
Сахьтан аса	UTC+3
Телефонан код	+7 87145
Поштан индекс	366500
Автомобилан код	95
ОКАТО	96234501
Официалан сайт	[http://meriya-urus-martan.ru]
Картан тӀехь

Хьалха-Марта — Нохчийн Республикан гӀала, Хьалха-Мартанан кӀоштан административан центр. Таханлерачу дийнахь гӀала лоруш ю. 2016 шарахь биначу талламо гойтина бахархой барам ↗57 358 адам.

Географи

Эвла ю Рошни-хи олучу хийистехь, Соьлжа-ГӀалина къилб-малхбузехьа ю.

Уллера нах беха меттигаш: къилбседехьа Ӏалхан-Юрт эвла ю, къилбседа-малхбузехьа — ГихтIа а ШаIми-Юрт а эвланаш ю, къилбседа-малхбалехьа — ГӀойтӀа эвла ю, къилб-малхбалехьа — ГӀой-Йист эвла ю, къилб-малхбузехьа — Рошни-Чу а Гихчу а эвланаш ю.

Истори

1917 шо кхачале

Эвла кхоллаелла гергарчу хьесапехь XVIII бӀешарахь, и йиллина тайпанаш ду гендаргной, беной, белгӀатой, энганой кхий дерш а.

Шамилан имаматехь Хьалха-Марта Жима Нохчийчоьнан центр яра.

СССР йолучу хенахь Хьалха-Марта цӀарахчу кӀоштан центр яра.

1944 шеран 23 февралехь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Красноармейское аьлла хийцина.

1990 шарахь Хьалха-Мартан гӀала статус елира.

1810 шеран 3 майхь эвлан къилбаседехьа 10 километрехь Соьлжа хина йистехь, цунах Мартан хи кхеттачехь, Российн паччахьан эскаро Усть-Мартановский цӀе йолуш редут йина, маситта баттахь бен иза ца йитира.

XIX бӀешеран цхьалхачу юххьенца эвла маситтазза паччахьан эскаро йохийна 1822 шеран 1-5 февралехь Хьалха-Марта а, уллера ГӀойта а Греков, Николай Васильевич полковникас команда яларца йохийра. Эвланийн уллехь аманаташ схьаяьхира.

Бахархой

Бахархойн дукхалла
1939	1959	1970	1979	1989	1992	1996
13 400	↘11 700	↗24 300	↗27 900	↗32 900	↗38 000	↗38 600
2002	2003	2005	2006	2007	2008	2009
↗39 982	↗40 000	↗43 300	↗46 100	↗47 500	↗48 700	↗50 628
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
↘49 070	↗49 100	↗51 363	↗52 744	↗54 248	↗55 783	↗57 358

Тайпанаш

Хьалха-Марта гӀалахь дехаш долу тайпанаш:

1. гендаргной,
2. белгӀатой,
3. чӀинхой,
4. нашхой,
5. беной,
6. нихалой,
7. тӀерлой,
8. шарой,
9. пешхой,
10. цӀонтарой,
11. чӀаьнтий,
12. хӀимой,
13. зумсой къин.

ГӀарабевлла бахархой

ГӀалара схьабаьлларш

• Закаев, Ахмед Халидович — Ичкерин инарла.

ГӀалахь бинарш

• Бажаев, Зия Юсупович (1960 шеран 11 июль — 2000 шеран 9 март) — нохчийн бизнесмен, «Альянс» компани кхоьллинарг.
• Гучигов, Али Аюбович (1914 шо — 1957 шеран 29 сентябрь) — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо, гвардин майор.
• Седаев, Мухади Мовладиевич (1962 шеран 8 сентябрь) — нохчийн штангист, масийттуза СССР чемпион а, СССР Кубок яккхинарг а.
• Димаев, Умар Димаевич (1908 шеран 1 октябрь, — 1972 шеран 26 декабрь) — нохчийн музыкант а, композитор а, Нохч-ГӀалгӀайн АССРн Халкъан артист, вевзуш волу музыкантан а, композиторан а Али Димаеван да.
• Билу-Хьаж (1852 шерахь,--1925шерахь)--- нохчийн дешан саг. 1921-1925 шершкахь нохчийн к'ам пархатдаккхаран т1емнаш юкк'ехь хьалхваьлла лелла дек'ашо.

Кхелхина Ростовехь набахтехь. Тайпан гендаргно.