Итон-Кхаьлла

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Эвла
Итон-Кхаьлла
Сурт
42°43′51″ къ. ш. 45°34′19″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх Росси
Республика Нохчийчоь
Муниципалан кӀошт Итон-Кхаьллан
Йуьртан меттиг Итон-Кхаьллан
Юьртда Амаев Лом-Али Григорьевич
Истори а, географи а
Йиллина 940
Хьалхара цӀерш Шулкаг, 1944 кхаччалц — Итон-Кхаьлла
1958 кхаччалц — Ахалхеви
Центран локхалла 773 м
Климатан тайпа Барамера
Сахьтан аса UTC+3
Бахархой
Бахархой ↗1340[1] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам Нохчий
Динан хӀоттам бусалба-суннийш
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код +7 87164
Поштан индекс 366404
Автомобилан код 20, 95
ОКАТО 96211810001
Картин тӀехь
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла

Итон-Кхаьлла[2], Итон-Кхелли[2] (оьрс. Итум-Кали) — Нохчийчоьнан Итон-Кхаьллан кIоштан юрт, административан центр. Кхуллу Итон-Кхаьллан йуьртан меттиг.

География[нисйе бӀаьра | нисйе]

Итон-Кхаьллан кӀошт картин тӀехь

Эвла лаьтта Орган шина бердаца, цунна чу аьтту га Хьелдихойн-эрк кхетачохь[3], Шуьйтан 24 км къилба-малхбузехьа, Соьлжа-ГӀалан 75 км малхбузехьа.

Гергара эвланаш: Виедача къилба-малхбалехьа, Кхокхада къилбаседехьа, Тас-ГутӀе (Тасбича) малхбалехь.

Истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Итон-Кхаьллан къилба йистехь, эвлан гергахь дуккха а юккъера бӀешеран иэсаш — тайпаний бӀаьвнаш, кешнаш а, маьлхан кешнаш а ду. Шира эвла Шулкаг, хӀинца Итон-Кхаьллан дозан тӀехь ю, иза хила тарло М. Ю. Лермонтовн «Ломан эвла гар» суьртан тӀаьхь ерг [4]. Ишта Итон-Кхаьлла йукъа йохуш йу Пхьакхоча. Тахана Пхьакхочара гӀаланаш а, бӀовнаш а архитектурни музей йукъа йолхуш йу.

М. Ю. Лермонтовн «Ломан эвла гар» 1840—1841.

1858 шарахь Орган аьтту бердаца, Итон-Кхаьллан къилбехьа юьйгӀира «Евдокимовн чӀагӀо»[5][6].

Зазмерк эвлан гергахь, чуволучехь диллина ду Башан-кхеллахь дерг санна тӀай, некъ араболу арене, лаьмнаш агӀонашка дӀасахуьлу, садаӀа атта хуьлу. Сихха гучудовлу Итон-Кхаьллан тӀулгийн саьккалш. Евдокимовн чӀагӀо лаьтта цуьнца цхьаьна асанехь, кӀеззиг аьттухьа, Органан аьтту бердаца. Цунна тӀекхачале, дезара кхин цхьаъ кхозу тӀайн тӀехула довла, иза долчохь говрара дисса дезара.

1944—1957 шерашкахь, нохчий а, гӀалгӀай а арабаьхначул тӀаьхьа, эвла дӀаелира Гуьржийн ССР йукъа цӀе Ахалхеви а тиллина. Нохчий цӀа бирзинчул тӀаьхьа шен цӀе меттахӀоттийра. 1967 шарахь кхузахь кхоьллира Органан историн-археологин музей-заповедник.

Итон-Кхаьллара болало Нохчийн Республика Ичкерис болийна автонекъ Итон-Кхаьлла — Шатили.

ШолгӀа нохчийн тӀом болуш, 2000 шеран 10 февралехь Итон-Кхаьлла каралецира федералан ницкъаша[7].

Бахархой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Бахархойн дукхалла
1990[8]2002[9]2010[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]
1100↗2916↘1068↗1114↗1148↗1193↗1227↗1258↗1288
2018[17]2019[18]2020[1]
↗1308↗1315↗1340
Къоман хӀоттам

2010 шеран Ерригроссийской бахархой багарбаран терхьашца[19]:

Къам Барам,
ст. 		Берриг
бахархойх дакъа, %
нохчий 689 64,51 %
оьрсий 122 11,42 %
жӀайхой 81 7,58 %
лаьзгий 50 4,68 %
табасаранаш 47 4,40 %
гӀумкий 24 2,25 %
азербайджанаш 15 1,40 %
кхин берш 40 3,75 %
берриш 1 068 100,00 %

Сийлаллаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Дукхаха долу цӀенош доьттина шарбанза тӀулгах, поппар хьаькхна, кир тоьхна, хуьлу йиллина уче. ЦӀеношна уллера декъан гуо бо лохачу тӀулгийн кертах. Юьртахь ду тодина маьждиг[20].

Цхьаьна меттехь хӀоттийна Российн Турпалхочун Узуев Мохьмадан бюст[21]. Циггахь лаьтта Орган дозан тобан Узуев Мохьмадан цӀарах дозанера гӀап.[22]

ГӀарабевлла эвлахой[нисйе бӀаьра | нисйе]

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Итон-Кхаьллара маьждиг

    Итон-Кхаьллара маьждиг

  • Итон-Кхаьллара маьждиган уллера гӀала

    Итон-Кхаьллара маьждиган уллера гӀала

  • Итон-Кхаьллара бӀов

    Итон-Кхаьллара бӀов

  • Итон-Кхаьллара гӀала

    Итон-Кхаьллара гӀала

  • Итон-Кхаьллара гӀала

    Итон-Кхаьллара гӀала

  • Итон-Кхаьллара бӀов

    Итон-Кхаьллара бӀов

  • Итон-Кхаьллара бӀов

    Итон-Кхаьллара бӀов

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ 1 2 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2020 шеран 24 апрелехь. Теллина 2020 шеран 24 апрелехь.
  2. ↑ 1 2 Сулейманов, 2006, с. 166.
  3. ↑ http://www.etomesto.ru/map-genshtab_k-38/
  4. ↑ Виноградов, 1980, с. 42.
  5. ↑ Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа 1899 г.
  6. ↑ Кавказский сборник, издаваемый по указанию Его Императорского Высочества Главнокомандующего Кавказской Армией. Том III.
  7. ↑ Геннадий Трошев Моя война. Чеченский дневник окопного генерала. Кампания в горах. 1999-2000(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2002 шеран 28 августехь. Теллина 07 ноября 2006.
  8. ↑ Архивный вестник, №1. Нальчик:Архивное управление Правительства Чеченской Республики, 2013.
  9. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 3 февралехь.
  10. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 9 майхь. Теллина 2014 шеран 9 майхь.
  11. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 31 майхь. Теллина 2014 шеран 31 майхь.
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 16 ноябрехь. Теллина 2013 шеран 16 ноябрехь.
  13. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 августехь. Теллина 2014 шеран 2 августехь.
  14. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 6 августехь. Теллина 2015 шеран 6 августехь.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017, 31 июль). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 31 июлехь. Теллина 2017 шеран 31 июлехь.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2018 шеран 26 июлехь. Теллина 2018 шеран 25 июлехь.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (оьр.). Теллина 2019 шеран 31 июлехь.
  19. ↑ Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населенным пунктам, сельским населенным пунктам с численностью населения 3000 человек и более"(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 29 сентябрехь. Теллина 2018 шеран 9 декабрехь.
  20. ↑ Мечеть в Итум-Кали (фото)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 21 июлехь. Теллина 2007 шеран 8 октябрехь.
  21. ↑ Указом президента Российской Федерации от 19 февраля 1996 года за мужество и героизм, проявленные в боях с фашистскими захватчиками в годы Великой Отечественной войны 1941—1945 годов Узуеву Магомеду Яхъяевичу присвоено звание Героя Российской Федерации (посмертно). Узуев Магомед Яхъяевич (1917 — 2.7. 1941)
  22. ↑ X. Эскерханов Торжества в Итум-Кали Архивйина 2006-03-27 — Wayback Machine

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Итон-Кхаьлла&oldid=9088057»