Республика

Респу́блика (лат. res publica — «йукъара гӀуллакх») — Политикин Ӏедалан йерриг меженаш цхьаьна билгалчу заманна хоржу пачхьалкхан урхаллин кеп, оцу кепехь кхоллало къоман йукъара векалийн кхолламаш (масала, парламент), ткъа гражданийн хуьлу цхьатерра гражданийн а, политикин а бакъонаш. Республикин урхаллин кепан ладаме амат йу пачхьалкхан куьйгалхочун харжамалла а, хийцаваларалла а, дукхаха долчу меттигашкахь цуо цамагайо когаметта йа кхечу кепара харжамаш ца беш Ӏедал дӀадалар.

2017 шеран хьолехь, дуьненахь 195 маьрша пачхьалкхех 159 пачхьалкхо леладо дош «республика» цӀеран официалан дакъа санна; амма йерриш йац уьш республикаш, масала хаьржина правительствош йац цигахь, кхин а дош «республика» цалеладо хаьржина правительствош йолсу массо а мехкийн цӀераш йукъахь.

Термин схьайалар

Йуккъера бӀешерашкахь Къилбаседа Италин цхьа могӀа гӀаланаш-пачхьалкхаш шайн урхаллин кепашца хилла йа коммунаш, йа синьореш. ТӀаьхьарчу йуккъера бӀешерашкахь Ӏилманчаша-гуманисташа, йаздархоша-историкаша, хронисташа-летописцаша, царна йукъахь Джованни Виллани, ойла йан буьйлабелира оцу пачхьалкхийн Ӏаламех, пачхьалкхан урхаллин кхечу кепех къастарх, царна йукъахь доза тоьхна монархех а.

Йуккъера бӀешерашкара автораш маьрша гражданаш буьйцуш лат. Libertas Populi — маьрша адамаш термин лелийна. XV бӀешарахь карладелира Шира Румхойн белхаш довза лаар, цуо хийцира терминологи: хӀинца авторашна классикин терминологи лелош гӀоле хетара. Монархи йоцу пачхьалкхаш йуьйцуш автораш, царна йукъахь Леонардо Бруни, латинан фраза «республика» (лат. res publica) йалайо.

ХӀинца республика термино хьалха санна билгалйоккху урхаллин кеп, цунна шен Ӏедал кхочу халкъера, кхин бух тӀера ца кхочу, масала, ӀаьршантӀаьхье йа кхечу кепара бакъонца ца кхочу. Дукхаха йолчу контексташкахь и кхетам республика дешан коьрта билгалдаккхар санна буьсу.

Таханлера республикин башхаллаш

Таханлера республикин лахара хьесапаш хуьлу:

• Пачхьалкхан цхьа куьйгалла хилар — президент а, парламент а, правительство а. Парламенто гойту закононашкхолларан Ӏедал. Президентан Ӏалашо — кхочушдаран Ӏедалан коьртехь латтар, амма иза йерриг тайпана республикашна дац.
• Пачхьалкхан куьйгалхо, парламент, пачхьалкхан Ӏедалан цхьа могӀа кхин лакхара меженаш билгалчу ханна харжамалла. Дерриг жаржаман меженаш а, даржаш а харжа деза билгалчу ханна.
• Пачхьалкхан куьйгалхочун юридически жоьпалла. Масала, Российн Федерацин Конституцица, парламентан бакъо йу пачхьалкхана дуьхьала зуламаш дарна президент даржера дӀаваккха.
• Конституцис билгалйаьхначу меттигашкахь, пачхьалкхан цӀарах лела бакъо йу президента.
• Пачхьалкхан лакхара Ӏедалан бух бу Ӏедал декъаран хьесап тӀехь, къаьсттина бакъонаш йекъарех тӀехь (массо а республикийн амалехь дац).

Теорехь дукхаха йолу республикаш, цхьайерш дӀайаьхчахьа (Сан-Марино, африкин, цхьаццанхьа Андорра) демократин йу, аьлча а лакхара Ӏедал царна чохь дерриг халкъан карахь ду, оцу йа кхечу классашна гӀоле а ца йеш. Амма практикехь, халкъ харжамашкахь хила тарло, шен карахь бахам а, цуьнца цхьаьна Ӏедал а карахь долу йукъараллин тобанийн субъект, нагахь ишттачу мехкийн йукъараллин институташ, цунна дуьхьала латта, тоъал кхиъна йацахь.

Республика синоним йац демократин. Дуккха а пачхьалкхашкахь-монархешкахь демократин институташ шуьйра йаьржина. Амма республикашкахь алсама тарой у демократии кхио.

Республикаш, монархешка терра, хила тарло йа унитаран (Франци, Итали), йа федеративан (Росси, Швейцари, АЦШ, Германи), йа, тӀаьххьара, уьш йукъахь хила тарло йаккхийчу пачхьалкхийн берташна, масала, республикин (шеш йолу кантонаш, штаташ), монархин; уьш хила тарло йа маьрша, йа йозуш. Кхин а къаьстара иштта хӀоттаман кеп, масала, социалистийн федерализм.

ХӀокху заманан республикийн къасторан амат, шираллин республикашца дуьстича — церан конституцин акташ хилар ду, йукъараллин а, пачхьалкхан а уьйранна хӀоттийна билгала низам хилар. Цуьнца цхьаьна хӀинцалера республикаш — йерриш векалийн пачхьалкхаш. Йукъара ца йоккху ши швейцарин кантон (Ури, Гларус) а, йиъ ахкантон (шиъ Аппенцеллехь, шиъ Унтервальденехь), цигахь дерриг законашкхолларан белхашна сацам б охӀора шеран дерриг халкъан гуламашкахь, циггахь хоржу даржашка нах а. Референдуман институто гергара йо цхьаццанхьа кхин швейцарин кантонаш, ткъа кхин а ша Швейцарин барт республикийн йукъарло йоцу тайпанца. Лолла, массанхьа законашца дӀадаьккхина, йукъара даьккхина хӀинцалерачу республикашкахь а, монархешкахь а.

Харжаман гӀуллакхаш

Либералан демократехь президент хоржу йа ша халкъо, йа лач, парламенто йа сенато. Президентан а, парламентан-президентан кепара урхаллин президент хоржу ша халкъо йа лач, Цхьаьнатоьхна Штаташкахь санна. Оцу махкахь президент официалан хоржу, харжамхошка дуьххьал дӀа кхаж тосуьйтушш, пачхьалкхо хаьржина харжамхойн коллегис. Президентан харжамхойн коллегин йукъараллийца лач харжамаш богӀу республикин концепцица. Дукхаха болчу политологашна хетарехь, дуьххьара дӀа харжамаш ло алсама легитималла хаьржинчу президентана, алсама деза до цуьнан политикин системехь дакъалацар. ТӀаккха а, и легитималлин кхетам къаьста Цхьаьнатоьхна Штатийн Конституцис гайтинчух, цуо АЦШ президентан легитималла билгалйоккху исс пачхьалкхан Конституцин куьгйаздаран жамӀаца, цуьнца дуьххьал дӀа харжамаш оьшу хоржу президент легитиман хуьлийтархьама, кхин а дуьхьала йу Сийлахь (Коннектикутан) компромиссан, цуьнан коьртаниг ду оцу манифестехь йукъадаккхар, кегийра штатийн (пачхьалкхийн) харжамхошна президентан харжамашкахь йаккхийчу штател (пачхьалкхел) кӀеззиг алсама векалш латтор.

Парламентан системин пачхьалкхашкахь, дукхаха дерг, президент хоржу парламенто. Дуьххьала дӀа йоцу харжамийн и системо президент парламентан куьйгакӀела валаво, кхин а доза туху президентан легитималлин, президентан дукхаха йолу бакъонех йо, шен хиларца, резерван таронаш, уьш кхочушйан таро йац наггахь, практикехь йукъара даккха мегар доцучу хелашкахь. Амма ду йукъарадахарш а, масала, хаьржина президентан бакъонаш ца хуьлу официалан церемонешкахь бен, масала Ирландехь.

Хьажа кхин а

• Республикин де

Литература

• Водовозов В. В. Республика // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• William R. Everdell, «From State to Freestate: The Meaning of the Word Republic from Jean Bodin to John Adams» Архиван копи 24 мартехь 2019 дуьйна Wayback Machine тӀехь (7th ISECS, Budapest, 7/31/87) in Valley Forge Journal, June, 1991

Урхаллин кеп, политикин дӀахӀоттамаш, системаш
Автократи Анархи Аристократи Бюрократи Геронтократи Демархи Демократи Имитацин демократи Либералийн демократи Векалийн демократи Нийсса демократи Буржуазийн демократи Деспотизм Джамахири Диархи Диктатура ТӀеман диктатура Фашистийн диктатура Пролетариатан диктатура Нацистийн диктатура Идеократи Изократи Клептократи Коммуна Корпоратократи Критархи Марионеткийн пачхьалкх Матриархат Меритократи Милитократи Монархи Абсолютни монархи Самодержавие Дерригдуьненан монархи Харжамийн монархи Конституцин монархи Дуалистин монархи Парламентан монархи Тайпанийн-векалаллийн монархи Феодалийн монархи Ширну монархи Хьалха феодалийн монархи Ханалла (каганат) Царизм Ноократи Цхьа партин система Олигархи Охлократи Патриархат Баьччалла Плутократи Республика Халкъан республика Парламентан республика Президентан республика Ийна республика Советан республика Талассократи Теллурократи Теократи Технократи Тимократи Тирани Тоталитаризм Хунта Этнократи
Ков:Политика ·