Реформаци

Тармадалита Реформизмех.

Реформа́ци (лат. reformatio «гӀалат нисдар, дехьайалар, йухакхоллар; хийцар) — Малхбузен а, Йуккъера Европе XVI — XVII бӀешеран йуьххьера шуьйра динан а, йукъараллин-политикин а болам, иза хьажийна бу йуьхьанцара муьрехь католикийн килсан реформа йан, ткъа тӀаьххьара — иза дӀакъасто а, кхолла керла керстачерани конфесси — протестанталла.

Цуьнан йуьхьиг тӀеэцна лара 1517 шеран 31 октябрь, оцу дийнахь Лютер Мартина виттенберган ГӀалин килсин тӀетоьхна шен «95 тезис», цигахь иза дуьхьала вара долуш долчу католикийн килсахь зуламаш леладарх, масала, индульгенцеш йохкар. Реформацин чаккхе лору Вестфалан машар барца 1648 шарахь, оцун жамӀашца кхайкхийна динан собар даран хьесап, иза бахьнехь динан фактор коьрта роль ловзочура йаьлла европин политикехь.

Протестанталла даьржира йерриг Европехь динан Ӏилманехь Лютеран (лютераналла), Кальвин Жанна (кальвиналла), «цвиккаусан пайхамарин» (анабаптизм), Цвингли Ульрихан (цвинглианалла) тӀехьабозачийн, кхин а башха новкъа англиканаллин. ТӀаьхьо кхин а йукъаЙевлла шортта кхин агӀонаш протестаналлин (шовзткъе итт де, пресвитерианалла, методизм, баптизм, реставрационизм, кхин а шортта).

Католикийн килсо а, иезуиташа Реформацица къовсам латтошь гӀуллакхийн комплексан цӀе йелла Контрреформацеш йу.

2010 шарахь дуьненахь 800 млн сов протестант ву. Цхьацца пачхьалкхашкахь протестантийн килсан «пачхьалкхан» йа «официалан» статус йу.

Реформацин бахьна

ЙуккъерабӀешерийн дохаллехь килсо ловзийна ладаме роль йукъараллин дахарехь. ЧӀогӀа дика йукъахӀоттара Малхбузехь алсама йолу феодалан хӀоттам. Килсан иерархи тера йара дуьненанчух: дуьненан феодалан йукъараллехь хӀиттина тайп-тайпана сеньорийн а, вассалийн а — паччахьан (лакхара сеньоран) тӀера къонахан тӀекхаччалц санна, цунах терра клиран декъахоша градуиаци йина феодалийн тӀегӀанашца папин (лакхара хьалхара мозгӀара) тӀера кюрен тӀе кхаччалц. Воккха феодал йолу килс, Малхбузен Европа тайп-тайпана пачхьакхашкахь долахь дара ⅓ дакъа дуьйш долу лаьттана, цунна тӀехь лелабора гӀопаллера ахархой, из-за хьесапаш леладора, дуьненан феодалаш санна.

Йуккъера бӀешерийн йукъаллин идейн санкци хилла йолу феодалийн католикийн килса, лататалора, къагалора цуьнан материйн бух — феодалийн хӀоттам мел бу. Амма XIV—XV бӀешерашкахь хьалха йуккъера Италехь а, Фландрехь, ткъа XV бӀешеран чаккхегара массанхьа Европехь йолайелира кхолла керла социалан класс, цуо тӀаьхь-тӀаьхьа дӀалоцура шен кара экономика, цул тӀаьхьа хьаьдира политикин гегемоне, — буржуазин класс. Олалла дан гӀертачу керлачу классана, оьшура керла идеологи. Ма-дарра аьлча иза иштта керла а йацара: буржуазис дӀа ца тоттура керсталла, амма цунна ца оьшура иштта керсталла, шира дуьненан хьашташ кхочуш дора; керла дин декхарийлахь дара католицизмах къаста, хьалхарчу рогӀехь атталица а, дорахаллица а: меркантилан буржуазин ахча ца оьшура, йаккхий килсанаш йогӀа, хаза килсан гӀуллакх дан, ткъа шайн кхуьуш йолу предприятешка дилла оьшура. Цуьнца иза хуьлура ца оьшуш а, зуламе а шен йезачу папица, кардиналашца, епископашца, килсашца, цуьнан латтаца а. Онда паччахьан Ӏедал хӀоьттинчу пачхьалкхашкахь, къоман буржуазин дуьхьала йогӀуш йолу (масала, Ингалсчохь йа Францехь), католикийн килс башха декреташца, доза тоьхна йара шен реза ца хиларца, цуьнца цхьана хенан хӀаллак хиларх кӀелхьара йаьккхина. Германехь, масала, йуккъера Ӏедал чекх са гуш дара, папин курина таро хилира хӀусамда хила, шен даймахкахь санна, католикийн килс цуьнана чекхйовлуш йоцу йелашца а, ницкъала даккха гӀертарца а цабезам кхуллура, ткъа мозгӀараш оьзда ца леларо дуккха а чӀагӀбора и цабезам.

Реформацин предтечаш

Файл:Лжон Виклиф.gif

Джон Виклиф

Экономикин Ӏаткъам, алсамбаьккхина къоман хьашташа, XIV бӀешарахь дуьхьала авиньонан папашна Ингалсчохь. Массийн реза ца хилар гойтург вара Джон Виклиф, Оксфордан университетан профессор вара, цуо кхайкхадора ша йолу папийн система а, килсийн латта секуляризаци йар а дӀадаккхар. Виклиф дог ца догӀуш хьежара «йийсар баре» а, декъадаларе а, 1379 шерал тӀаьхьа дуьхьал вала волавелира руман килсан догматизман шен революцин ойланашца. 1379 шарахь цуо йойуш латтара руман папин авторитет, шен сочиненешкахь ойла йийцина, Ӏийса пайхамар ﵇, ткъа руман папа вац килсан корта. Цуо чӀагӀдора, Библи йу, ткъа кисо йац, цхьаъ бен йоцу авторитет делах тешаш волчунна, килс йан йеза Керла Весетан кепара. Шен гараш чӀагӀдархьама, Виклифа Библи адамаш кхетачу матте йаьккхина шайн ненан матте. 1382 шарахь чекхйаьккхина дуьззина гоч Керла Весетан ингалсан матте. Герфордан Николая чекхдаьккхина Шира Весетан ингалсан матте гочан доккхаха долу дакъа 1384 шарахь. Иштта, дуьххьара ингалсхойн таро хилира йуьззина Библин текст шайн ненан маттахь йеша. Виклиф кхин а дӀа вахара 1382 шарахь дуьхьала велира догмат ан маьӀна хийцаран, руман килсано ца бахахь а, дакъолгийн маьӀна хийцало тӀехулара сипат а ца хийцалуш. Виклифа чӀагӀдора, дакъолгийн хӀума хийца ца ло, Ӏийса пайхамар ву оцу къайленехь ву синмехаллица, хаало иманца. Виклифан ойла тӀе ца эцаро къобал дора, мозгӀаран ницкъ бац Ӏаткъам бан стаг кӀелхьара ваккха новкъа Ӏийса пайхамаран {{|.c/}} цӀий а, дегӀ а тӀеэца ца магийна евхаристи йолуш. Виклифан ойланашна суд йинехь а Лондонехь а, Румехь а, цуьнан килсан нийсо лелийра ахархойн экономикин дахарехь, цуо гӀовттийра ахархой 1381 шарахь. Чехера студенташа доьшуш болу Ингасчохь, деира цуьнан дешар шайн даймахка, цунах некъ хилира Гус Янан ойланашна.

Реформацин жамӀаш

Реформацин боламан жамӀаш цхьаьна кепара амал ца йалало. Цхьаьна агӀор, католикин дуьне, цуо цхьаьнатохара дерриг Малхбузен Европера руман папин синмехаллин куьйгаллица. Цхьаъ бен йоцу католикийн килс хийцина дуккха а къоман кисашца, уьш йозуш йара дуьненан урхалчех, хьалха клирикийн апелляци йан таро йара папега суьдхочуьнга санна. Вукха агӀор, къоман килсаша таро йора Европин къаьмнийн къоман кхетам айа.Цу тӀе хаъал тӀекхетта оьздангаллин а, дешаран а тӀегӀа Къилбаседа Европин бахархойн, цул хьалха иза йист йара Керстачу Дуьненан — Библи Ӏамо эшаро ойура дешаран меттигаш (коьртаниг Килсан ишколан кепара), иштта лакхарниш, иза дира университеташ йахкарца килсан къоман кадрш кечдархьама. Цхьацца меттанашна йоза кечдира, цунна тӀехь Библи йазйархьама.

Синмехаллин нийсо кхайкхайара хьалха тоттура политикин нийсо. Иштта, дуккхаха берш реформаташ болчу мехкашках, машаречарна йаккхий таронаш йеллера килсан урхалла дан, ткъа гражданашна — пачхьалкхан урхалла дан.

Реформацин коьрта кхиам хилира, цуо хаъал таро йар шира феодалийн экономикин йукъаметтигаш хийцар керлачу капиталистийнчуьнца<ref group="прим.">Иза дац капитализм «Реформацин сурсат» ду бохург. И ойла сих-сиха гӀалат бовларца тӀейазйо Вебер Максан, цуо бакъ дерг дийцича чӀагдора хӀара:

Хьажа кхин а

Реформаци

Литература

Библиографеш

1. Бобылёв А. В. Дореформационный период и Реформация: Библиографический список / В 2 т. — М., 1999. — Т.1: Книги и брошюры, изданные на русском языке; Т.2: Зарубежные библиографии и справочные издания.

Ӏилманан къинхьегамаш (Реформацех лаьцна дийнна)

• Гараджа В. И. Реформация // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.

1. Источники по истории Реформации. — М., 1906. — Вып. 1-2.
2. Зноско-Боровский М. Православие, римо-католичество, протестантизм и сектантство. — Загорск, 1991.
3. Ковальский, Ян Веруш. Папы и папство. — М.: Политиздат, 1991. — 236 с. — 2000 экз. — ISBN 5-250-01237-X.
4. Культура эпохи Возрождения и Реформации. — Л., 1981.
5. Лемэтр Н. Католики и протестанты: религиозный раскол XVI века в новом освещении. // ВИ. — 1995. — № 10.
6. Очерки истории западного протестантизма. — М., 1995.
7. Смирнов М. Ю. Реформация и протестантизм : Словарь. — СПб.: Издательство СПбГУ, 2005. — 196 с. — ISBN 5-288-03727-2.
8. Соловьёв Э. Ю. Политико-юридические завоевания Реформации. // Философия эпохи ранних буржуазных революций. — М., 1983.
9. Фромм Э. Бегство от свободы. — М., 1990.
10. Цвейг С. Совесть против насилия: Кастеллио против Кальвина. — М.: Мысль, 1986. — 238 с. — (Библиотечная серия). Архиван копи 2014 шеран 18 августехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
11. Кеп:Книга:Эпоха Реформации. Европа
12. Жукоцкий В. Д. Реформация как универсалия культуры: перекличка эпох и поколений // Жукоцкий В. Д., Жукоцкая З. Р. Русская Реформация XX века: статьи по культурософии советизма. — М.: Новый хронограф, 2008. — С. 4—52.
13. Ерохин В. Н. История религиозной Реформации в Европе в XVI — начале XVII веков Учебное пособие / В. Н. Ерохин. — Нижневартовск: Издательство Нижневарт. пед. института, 2004. — 310 с.
14. The Reformation and Early Modern Europe: A Guide to Research (2007) — коллективная монография "Реформация и раннемодерная Европа" под редакцией Дэвида Уитфорда {Рец.}

Ӏилманан къинхьегамаш (Реформацех лаьцна — мехкашкахула)

1. Английская реформация: документы и материалы. — М., 1990.
2. Бецольд, Ф. фон. История Реформации в Германии. — СПб., 1900.
3. Дементьев Г. А. Введение реформации в Швеции. — СПб., 1892.
4. Дементьев Г. А. Введение реформации в Дании. — СПб., 1900.
5. Макаров И. В. Очерки истории Реформации в Финляндии Архивйина 2022-06-30 — Wayback Machine. — СПб.: Реноме, 2007. — ISBN 978-5-98947-083-9
6. Клибанов А. И. Реформационные движения в России в XIV — первой половине XVI в. — М., 1960.
7. Лифшиц Г. М. Реформационное движение в Чехии и Германии. — Кеп:Мн., 1978.
8. Смирин М. М. Германия эпохи Реформации и Великой Крестьянской войны. — М., 1962.
9. Соколов В. Реформация в Англии. — М., 1881.
10. Чистозвонов А. Н. Реформация как фактор германской истории XVI в. // Средние века. — М., 1985. — Вып. 48.

Теологиин къинхьегамаш

1. Кернс Эрл. Дорогами Христианства. История церкви. — М.: Протестант, 1992. — 416 с.
2. Норт Дж. История Церкви от дня Пятидесятницы до нашего времени. — М.: Протестант, 1993. — 413 с.
3. Хегглунд Б. История теологии / Пер.со швед. В. Ю. Володин; Под ред. А. М. Прилуцкого. — СПб: Светоч, 2001. — 370 с. — 2000 экз. — ISBN 5-7443-0058-9. Архиван копи 2005 шеран 17 мартехь дуьйна Wayback Machine тӀехь

Биографеш

1. Гобри Иван. Лютер. — М.: Молодая гвардия, 2000. — 513 с. — (Жизнь замечательных людей). — 5000 экз. — ISBN 5-235-02389-7.
2. Прозоровская Б. Мартин Лютер. Его жизнь и реформаторская деятельность. — СПб., 1994.
3. Флауэр А. Жизнь и вера М. Лютера. — СПб., 1994.
4. Ян Гус; Лютер; Кальвин; Цвингли; Патриарх Никон: Биографические повествования. — 2-ое изд. — Челябинск: Урал LT, 1998. — Т. 12. — 521 с. — (Библиотека Флорентия Павленкова). — 15 000 экз. — ISBN 5-88294-077-X.

Йаззамаш

1. Н. Кареев. Реформация // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
2. Кеп:Кругосвет

Хьажоргаш

• Internet Archive of Related Texts and Documents
• 16th Century Reformation Reading Room Архивйина 2014-04-07 — Wayback Machine: Extensive online resources, Tyndale Seminary
• The Reformation Collection From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
• An ecumenical official valuation by Lutherans and Catholics 500 years later
• The Historyscoper