Дин

Хьажоргаш нисйар
1000 йукъара цхьа йаззам
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Дин
Йукъара концепцеш
ИбрахӀиман динаш
ХӀиндин динаш
Генара Малхбален ламаста динаш
Коьрта кхетамаш
Кхуза хьажош ду дехар «Динан йемалалла». ХӀокху темин оьшу ша агӀо.

Дин — иманах доьзна хьажаран билгала система, цунна чудогӀу гӀиллакх, леларан тайпа, Ӏадаташ, Далла гӀуллакх дар, адамаш тобанашка цхьаьнатохар (Килс, уммат, сангха, динан йукъаралла)[1].

Динан кхин билгалонаш:

  • тешар арахьара хьаьркашца лелор[2];
  • Далла барт болуш гӀуллакх дар. Дин Дела хиларх тешар хилла ца Ӏа, цуо хӀоттайо Делаца йолу йукъаметтиг[3];
  • синмехаллин формаци, ша тайпана адаман а, дуьненна а, ша шена а йукъара йукъаметтиг[4];
  • Адаман тӀехула лаьтта, лакхара хӀоттийна низамах тешаран адамийн норманийн а, мехаллийн а система[5]:256.

Кхин а «дин» термин кхетадо ишттачу маьӀнехь, масала субъективан-стогаллин («тешар», «диналла») а, объективан-йукъара а (дин институцин хиламан хьокъехь — «дин лелор», «Делан лерам бар», «конфессеш»)[6].

Дуьне (Дуьне гар) гаран динан система тӀетевжина динан иманна, уьйр йу адаман а, адаман тӀехулара а синмехаллин йукъаметтигца[7], сверхчеловеческой реальности, о которой человек что-то знает, и на которую он ориентирует свою жизнь[8]. Иман чӀагӀдан таро йу динан зиеделлачуьнца.

Динан башха ладаме бу дика а, вон а, оьздангалла, дахаран Ӏалашо кхетамаш.

Дукхаха долчу дуьненан динийн бух дӀайазбина адамаша сийлахьчу йозанашкахь, уьш, Делах тешачара кхеторехь, Далла ша схьадешна йа чудиллина, йа хӀора билггалчу динан лакхара синан хьоле каьчна адамаша йаздина, башха серлабевлла йа хууш болчу сийлахь-баккхий хьехархоша, эвлайааша.

Дукхаха долчу динан йукъараллашкахь къаьстина меттиг дӀалоцу динан дайша (динан культан гӀуллакххой[9]).

Дукхаха долчу мехкашкахь алсама йолу дог-ойла дин ду, хаьттинчарех алсама болчара ша цхьаьна динехь хилар хоуьйтура[10][11].

Дин билгалдаккхар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Дин билгалдаккхар

Дин дешнашца билгалдаккхар — чолхе а, хала а хӀума ду, оцу хӀуманехь Ӏилманчаш цхьаьна билгалонна тӀе ца бахкало[3][12][13]. Дуккха а ойланчаша динан билгало лора хӀорамма шен кепара[14]. Йагарйича, цхьацца мах хадорца, 250 сов оцу кхетаман билгало йу[15], кхин мах хадорца — 1000 гергга[16][17].

Дин билгалдаккхаран дукхалла масех тайпана хуьлу. масала, хьалхара билгалдаккхар лаьтта «универсалан дош», «бакъ йолу дефиници» лахарехь динан формулин. ШолгӀачо чӀагӀдо, цхьа могӀа цхьаьна йукъараллехь дин лоруш долу Ӏилмано билгалдаьхна «дустарш», социалан хиламаш гайта мега олий. Амма цхьан а царех йемал дарех мукъа дац[18].

«Дин» дешан этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Исламехь лело din дешан, йуьхьанцара маьӀна дара Ӏедал — муьтӀахь дар, гӀиллакхаш, тӀаьхьа лело долийра АллахӀан а, АллахӀан барам боцучу Ӏедалан муьтӀах хилар, ша Деле дӀавалар, динан бехкамаш кхочуш бар, даггаха тешарехь нисвалар маьӀнехь. Цундела din дашо билгалдаккха долийра иман (тешар), ислам (Деле ша дӀавалар, муьтӀахь хилар, динан бехкамаш кхочушбар), ихьсан (бакъ хилар, эхь хетар, дог цӀена хилар — иман чӀагӀдар)[13].

Цийн маттахь исламан оьздангаллехь «дин» бохург билгалдоккху дашца chiao — «Ӏилма», японин — сюке — «Ӏилма»[13].

Шираславянийн маттахь леладора «тешар» дош, ткъа оьрсийн матта «религия» (дин) дош деина XVIII бӀешо долалуш[13].

МаьӀнин эволюци[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Динан билгало §  МаьӀнин эволюци

Латинин «Дин» кхетам дуккха а керла бу дукхаха долчу дуьненан динел[19]. И дош лелош дац малхбузен динийн канонан документашкахь — Жуьгтийн товрат, Керла Весет, Къуръан[20] тӀехь. Латинин дош religio «беркате сий» маьӀнехь лелийра Библин хьалхарчу латинийн гочдарехь[21][22]. Вестфалан машар бинчул тӀаьхьа (1648) лат. religio лело долийра дин билгалдоккхуш, оцу маьӀнехь XVIII бӀешарахь иза чудеира оьрсийн матте[21][22].

Функцеш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Регулятиван. Дино нисдо адаман а, социалан тобанийн а лелар, адаман маьршонна билгала дозанаш хӀиттадо.
  • Дуьне довзаран. Дино дуьненан сурт кхуллу, цунна чохь адаман меттиг а, мехалаллин систем а гойту.
  • Компенсаторан. Дино гӀодо адаманна социалан а, психологин а Ӏаткъамах вала, паргӀато ло, аттаче доккху.
  • Коммуникативан. Дино латтайо динехь болчарна йукъахь динан йукъараллехь йа кхолламехь йукъаметтиг.
  • Интеграци йаран. Цхьаьна имано цхьаьнатоьхна интеграцин а, йукъараллин социалан паргӀатон фактор хила тарло дин. Кхечу агӀор, дин хила тарло дӀасакъасторан чӀогӀа фактор, цуьнан тешалла ду пачхьалкхашна а, гражданашна а йукъара динан тӀемаш.
  • Оьздангаллин. Дино таро ло социалан а, оьздангаллин а тӀаьхье Ӏалашйан, кхио, ша а ду адамийн оьздангаллин коьрта дакъа[23].

Структура[нисйе бӀаьра | нисйе]

Динан структурехь къастайо лахара компоненташ[24]:

  • динан кхетам, хила тарло хӀора дийнан (шен йукъаметтиг) а, концепцин (Делан Ӏилма Ӏамор, дахаран кепан норманаш, иштта кхин дӀа а) а;
  • динан гӀуллакх, декъало культан а, культан доцу а;
  • динан йукъаметтигаш (культан а, культан йоцу а);
  • динан кхолламаш.

Кепаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Шира Мисран, ХӀиндин, Желтойн, Руман, ацтекийн, майян, шира германхойн, шира Русан динийн амалехь хилла текъамалла — политеизм.

Дела цхьаъ варан (монотеизм)[25] амалехь ду ишттачу динашна, масала, зороастризман, йахӀудийн динан, керсталлин, исламан, сикхизман, кхин цхьацца динийн а. Уьш йукъадовлар пайхамарашна ша Дала тӀедиллар ду.

Пантеизм — Ӏилманца Ӏалам а, Дела а цхьаъ ду. Пантеизм даьржина хилла цхьацца антикин динан-философин ишколашкахь (стоикаш), йуккъерабӀешерийн Ӏилманашкахь (хьажа Спиноза). Пантеизман дукхаха долу дакъалгаш текъамаллин динийн кепашкахь йу, кхин а цхьацца хӀокху заманан синкретикин оккультан Ӏилманашкахь йу: теософи, агни-йога, кхин а.

Дела а воцуш динаш дагадахкийтина адамашна иблисо —абстрактни идеалах тешар: конфуцианалла, даосизм, буддизм, джайнизм[26]. Оцу кепара динех этикин дин олу[27].

Классификаци[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажа иштта: Динан боламийн социологин классификацеш

Диндовзархоша билгалдоккху, цкъачунна верриг кхетош жоп дац, дин хӀу йу бохучу хаттарна[28][29][30]. Пхи эзар сов дин ду[31][32][33]. Диндовзархочо Е. Н. Васильевас билгаладоккху, динийн дукхалла цхьаьна низме дало таро йина йукъара йуьззина классификаци кхолларан бала, бу вайн девза динаш чӀогӀа тайп-тайпана ду, царна йукъара цхьа бух ца карабо; цул сов, динаш — чӀогӀа динамикин объекташ йу, цундела муьлхха а динан классификаци, уьш кхиарца, лаахь а, ца лаахь а хийцамаш бан безаш хир бу; уггаре коьртаниг, динан билгало — иза уггаре хала хӀума ду диндовзарехь, оцу хаттарехь Ӏилманчашна йукъахь цхьа ойла йац[31].

Ӏаламан динаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Вайн дуьненан Ӏаламехь а, дукха къаьмнашкахь а лелаш ду кхоъ дин.

ХӀокхарах Авраамически я Авраамин динаш олу, вай ИбраьхӀиман динаш эра ду. ИбраьхӀим — иза АллахӀ-дала шен ислам-дин дуьххьара доссийна пайхамар а, элча а ву, кхечу динийн да олу цунах кхечу динехь болчара.

Кхин а ду масийтта динаш, амма уьш масийтта къаьмнашкахь дац, деккъа шайн мехкашлахь бен. Церан цӀераш: Агностицизм, Апатеизм, Деизм, Игностицизм, Итсизм, Панентеизм, Пантеизм, Политеизм, Теизм.

Дхармийн динош[нисйе бӀаьра | нисйе]

Буддизм, Джайнизм, Индуизм, Сикхизм.

Ламастан динош[нисйе бӀаьра | нисйе]

Даосизм, Конфуцианалла, Синтоизм.

Динан зиеделлачун йемалаллин ойла йар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Динан зиеделларг

Динан-мистикин зиеделларг даьккхина хила тарло чехка цамгарх а, кхин тӀедогӀу лазарех а, шизофренин лазарх, деменцех, терминалан хьелийн зиеделлачух йа галлюциногенийн симптоматикаш лелорца[34] доьзна аьлла гипотеза йу. центран нервийн системин цхьацца дозанан хьелашкахь галлюцинацеш хила тарло, цара шен рогӀехь гӀелдан тарло, лахара температура латто тарло, мацалла йа барам боцуш марха а, кхин хиламаш а латто тарло[35].

Хьажа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]

|}

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш (!) Коммент: Охьадалораш

  1. ↑ Елена Казарина Дин — статья из энциклопедии «Кругосвет»
  2. ↑ Фома Аквинский, «Сумма теологии», Том VIII. Вопрос 94. Об идолопоклонстве Архивйина 2019-03-06 — Wayback Machine
  3. ↑ 1 2 Трубецкой С. Н. Религия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Т. 26 А. — СПб., 1899. — С. 539—544
  4. ↑ Забияко, 2008, с. 1069.
  5. ↑ Харари Ю. Н. Sapiens. Краткая история человечества / Юваль Ной Харари; пер. с англ. Л.Сумм. — М,: Сидбад, 2019. — 530 с.
  6. ↑ Аринин, 1998, с. 15.
  7. ↑ Кураев А. В., протодиакон, к. ф. н. Уроки сектоведения. — СПб.: Формика, 2002. — 448 с. — ISBN 5-7754-0039-9. «Динан Ӏалашо шиъ йу: 1) Адаман тӀехулара синмехаллин дуьненца йукъаметтиг хилар („лакхарчу ницкъашца“); 2) Валарх кӀелхьаравалар, кхетадо хилла йаьллачу йукъаметтиган тӀаьхье санна»
  8. ↑ Доусон К. Г. Религия и культура. — СПб., 2000. — С. 62.
  9. ↑ Баёв, 2011.
  10. ↑ Г. Д. Левин. Материализм // Энциклопедия эпистемологии и философии науки / Составление и общая редакция. И. Т. Касавин. — М.: «Канон+» РООИ «Реабилитация», 2009. — С. 472—473. — 1248 с. — 800 экз. — ISBN 978-5-88373-089-3.
  11. ↑ Левада-Центр/Пресс-выпуски/В России 74 % православных и 7 % мусульман(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 31 декабрехь. Теллина 2015 шеран 21 февралехь.
  12. ↑ НФЭ, 2010: «Можно даже констатировать, что адекватное формально-логическое определение религии дать вообще невозможно ... Каждый крупный мыслитель (и светский, и религиозный), как правило, предлагает собственное, так или иначе отличающееся от уже имеющихся определение религии».
  13. ↑ 1 2 3 4 Марченко, 2014.
  14. ↑ НФЭ, 2010: «Каждый крупный мыслитель (и светский, и религиозный), как правило, предлагает собственное, так или иначе отличающееся от уже имеющихся определение религии».
  15. ↑ Марченко, 2014: «Насчитывают более 250 определений религии».
  16. ↑ 1000 дефиниций религии — Энциклопедия(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Кафедра философии и религиоведения ВлГУ. Теллина 2020 шеран 25 июлехь.
  17. ↑ Аринин, 2014, p. 7.
  18. ↑ Аринин, 2014, p. 13—14.
  19. ↑ Аринин, 2014, p. 6—19.
  20. ↑ Harrison, 2015, p. 7: «Before the seventeenth century, the word "religion" and its cognates were used relatively infrequently. Equivalents of the term are virtually nonexistent in the canonical documents of the Western religions — the Hebrew Bible, the New Testament, and the Qur'an».
  21. ↑ 1 2 Аринин, 2014, p. 19.
  22. ↑ 1 2 Harrison, 2015, p. 7—8.
  23. ↑ Боголюбов Л.Н. Обществознание. 11 класс. Профильный уровень(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Теллина 2019 шеран 25 мартехь.
  24. ↑ Религиоведение, 2014.
  25. ↑ Крамер Д., Олстед Д. Маски авторитарности: очерки о гуру. Монотеизм: универсальная абстракция. — М.: «Прогресс-Традиция», 2002. — 408 с. — ISBN 5-89826-031-5.Архивированная копия(ТӀе цакхочу хьажорг — истори).
  26. ↑ Пивоваров Д. В. Дин как связь с Богом. Философия религии. Курс лекций. Часть первая. Лекция 3(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2009 шеран 29 апрелехь. Теллина 2009 шеран 21 январехь.
  27. ↑ Энтони Гидденс. Социология / под ред. В. Д. Мазо; пер. с англ. А. В. Беркова, В. П. Мурата, И. В. Ольшевского, И. Д. Ульяновой, А. Д. Хлопина. — 2-е изд. — М.: Едиториал УРСС, 2005. — С. 466, 622. — 632 с. — ISBN 5-354-01093-4 (рус.). — ISBN 0-7456-2311-5 (англ.).
  28. ↑ Chryssides G. D. Exploring New Religions. — Continuum International Publishing Group, 1999. — P. 14—16. — ISBN 0826459595.
  29. ↑ Смирнов М. Ю. Религиоведение как призвание и профессия // Царскосельские чтения. — 2016. — С. 152. Архивйина 2018  шеран  9 августехь.
  30. ↑ Васильева Е. Н. Проблемы классифицирования религий по конфессиональным различиям // European Journal of of Science and Theology. — 2014-01-01. — Т. 10. — С. 43. Архивйина 2018  шеран  9 августехь.
  31. ↑ 1 2 Васильева Е. Н. Проблемы классифицирования религий по конфессиональным различиям // European Journal of of Science and Theology. — 2014-01-01. — Т. 10. — С. 38—43. Архивйина 2018  шеран  9 августехь.
  32. ↑ Дин — статья из энциклопедии «Кругосвет» «В наше время существует более пяти тысяч религий. Для систематизации этого многообразия обычно выделяют типы религий по некоторым общим признакам. Бытуют различные типологические схемы».
  33. ↑ Религиоведение, 2014, Глава 13, p. 220: «В прошлом существовало и поныне существует множество религий (как отмечалось ранее, их насчитывают около пяти тысяч и даже больше)».
  34. ↑ Jeffrey L. Salver, M.D.; John Rabin, M.D. — The neural substrates of religious experience
  35. ↑ Берснев Павел Мозг и религиозный опыт(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Теллина 2010 шеран 26 декабрехь.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Динан билгало[нисйе бӀаьра | нисйе]

оьрсийн маттахь
кхечу меттанашкахь

Динан а, диндовзаран а истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

кхечу меттанашкахь

Апологетика[нисйе бӀаьра | нисйе]

Йемалалла[нисйе бӀаьра | нисйе]


Йаззам кечбар ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.
ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Дин&oldid=9829071»