Шуренан хьалхара тӀом

Дуьненан хьалхара тӀом
Дуьненан хьалхара тӀом
Терахь	1914 28 июль — 1918 11 ноябрь (4 шо, 3 бутт, 2 кӀира)
Меттиг	Европа, Африка, Гергара Малхбале (кӀеззига Цийчохь а, Тийна океанан гӀайренаш тӀаьхь)
Бахьна	Экономикин империализм, мехкан а, экономикин а къийсамаш, махлелоран дуьхьалонаш, милитаризм, автократи, ницкъийн баланс, Европин пачхьалкхийн бартхойн декхарш.
ЖамӀ	Антантан толам. Российн имперера Февралан а, Октябран а революцеш, Германин имперера Ноябран революци а. Российн, Германин, Хункаран, Австро-Мажаройчоьнан импереш йохар. Йерриг германин колонеш толамхоша шайна йукъахь йекъар. Версалан барт
МостагӀий
Антанта а, цуьнан бартхой а:; Серби; Оьрсийн шуре (1917 кхаччалц); Оьрсийн пачхьалкх (1917 кхаччалц); Перенгийн мохк; Йоккха Британи; а, доминионаш а: • Австрали; • Британин ХӀинди; • Канада; • Керла Зеланди; • ЮАС Бисина декъашхой: • Черногори; ; • АЦШ (1917 дуьйна); • Бельги; • Итали паччахьалла (1915 дуьйна); • Кеп:Байракх/Йапнойн шуре; • Румыни (1916—07.05.1918, 10—11.11.1918); • Желтойчоь (1917 дуьйна); • Португали; • Цийчоь; • Сиам; • Сан-Марино; • Хьиджаз; • Мисар; кхин дерш а	Йуккъера пачхьалкхаш: Австро-Мажаройчоь; Кеп:Байракх/Девтойн шуре; Кеп:Байракх/lyсманойн шуре; Болгари (1915 дуьйна); Бартхой а, сателлиташ а: • Джебель-Шаммар; • Дарфуран султанат (1916 кхачале); • Болгарин гӀовттамхой Македонехь; • Ливин гӀовттамхой; • Азербайджан (1918); • Польшин паччахьалла(1916-1918)
БӀаьччаш
Р. Пуанкаре ; Ж. Клемансо ; Ж. Жоффр ; Йуьззина исписка Ф. Фош; Р. Нивель; А. Петен; Ю. Лиотэ; Л. д’Эспере; Ж. Галлиени †; Ш. Манжен; М. Монури; О. Дюбай; Н. де Кастельно; М. Саррай Николай Николаевич Жимахверг; Николай II †; А. В. Колчак; Георг V; Г. Асквит; Д. Ллойд Джордж; Йуьззина исписка Д. Хейг; Дж. Джеллико; Кристофер Крэдок †; Г. Китченер †; Л. Денстервиль Пётр I Карагеоргиевич; принц-регент Александр; Р. Путник †; Ж. Мишич; С. Степанович; П. Бойович; П. Юришич-Штурм; Альберт I; Никола I; Я. Вукотич; Виктор Эммануил III; Л. Кадорна; А. Диас; принц Луиджи; Фердинанд I; К. Презан; А. Авереску; Т. В. Вильсон; Дж. Першинг; П. Данглис; Окума Сигэнобу; Тэраути Масатакэ; Ян Христиан Смэтс; Юань Шикай; Ли Юаньхун; Дуань Цижуй; Фэн Гочжан; Вачиравуд; Хьусайн Камиль	Франц Иосиф I † → Карл I; Ф. фон Гётцендорф; А. фон Штрауссенбург; Вильгельм II; Э. фон Фалькенхайн; Пауль фон Гинденбург; Х. фон Мольтке (Младший) †; Р. Шеер; Э. Людендорф; Шпее, Максимилиан фон †; кронпринц Рупрехт ; Мехьмед V †; Мехьмед VI; Энвер-паша; Фердинанд I; В. Вазов; Н. Жеков; Г. Стоянов-Тодоров
Массон ницкъаш
Мобилизаци йина берриг тӀамехь: 12 000 000 стаг, 8 840 000 стаг 8 660 000 стаг, 5 615 000 стаг, 4 740 000 стаг, 1 234 000 стаг, 800 000 стаг 708 000 стаг, 380 000 стаг, 250 000 стаг, 50 000 стаг, Берриш: 43 277 000 стаг	Мобилизаци йина берриг тӀамехь: 13 250 000 стаг 7 800 000 стаг 3 000 000 стаг 1 200 000 стаг Берриш: 25 250 000 стаг.
Белларш
ТӀемлой белла: 5 953 372; ТӀемлошна чевнаш йина: 9 723 991; ТӀемлой тӀепаза байна: 4 000 676	ТӀемлой белла: 4 043 397; ТӀемлошна чевнаш йина: 8 465 286; ТӀемлой тӀепаза байна: 3 470 138
	Викиларми чохь медиафайлаш

Дуьне́нан хьа́лхара тӀом (йап.. Йапнойн-Девтойн тloм , оьрс. Шолгla Даймехкан тloм , итл. Доьалгla маршойаккхаран тloм , кхет. Империализман хьалхара тloм , инг. Сийлахь болу тloм) - дlaболабелла 1914-чу шарахь мангалан беттан 28-чу дийнахь , ткъа чекхбаьлла 1918-чу шарахь лахьанан беттан 11-чу дийнахь.Цу тlaмехь дакъалаьцна цу хенахь хилла йолу 59 пачхьалкх йукъера 38 пачхьалкхо.Цу тlaмехь дlaкхелхина а , лаздина а , хlyсам доцуш а дисна эзарза эзаршкахь адам.

1914-гla шо тle ма кхаьчча Европа йеккъа йара шина тleман барта тle.Цхьаъ бара «Кхолха Барт» бохуш цle йахана лелаш , цуьнан чохь йара Девтойн шуре а , Острих-Мажаройн шуре а , Паччахьалла Итлойчоь а.Важа бертан цle йара «Антанта» , цу чохь йара Оьрсийн шуре а , Бриттойн шуре а , Кхоалгla Галойн пачхьалкх а.Цу берташкахь долу девнан бехкана гloьртинахилар лаккхарчу тleгlaне даьллера Боснехь Острих-Мажаройн Мехк-ден вешин кlaнт Франц Фердинанд шен зудчуьнца Гаврило Принцип бохучо вийча Сараевехь.Паччахьалла Сербойчоь реза хиллера зуламхо схьалоцуш гlo дан , амма церан цхьана xlyман тleхь барт ца хиллера - Сербойчоьно шайн махк чухецийта дезаш дара острихойн сур.И дар-дацар доьдуш лаьтташехь Оьрсийн шурено ша сербашна дов эккхахь тlexloтта кийча хилар кхайкхадинера , ткъа 25-гlaчу мангалан беттан дийнахь Оьрсийчоьнехь сур тleман кийчалле даьккха аьлла сацам бинера.Хьалхара «тleман кечаман муьран» де хаьржина дара 26-гla мангалан беттан де.Цу дийнахь къайлаха адам суре кхойкхуш сур хьаладуза дезаш дара.Иза дара сербаша шайга острихойн сур чудаийта боху бехкам йухатохале а , и чу ца даийтина аьлла вукхара тloм кхайкхале а , Девтойчоь йукъагlepтале а хьалхе.Цу бертийн къепо кху девне йукъаозийнера Девтойн шуре а , Бриттойн шуре а , Галойчоь а (тlaьххьара шиъ шайн мехкан дозанал дехьахь долу латтанашца).Лахьанан баттахь Девтойн шурено а , lyсманойн шурено а , Острих-Мажаройн шурено а , Паччахьалла Болгаройчоьно а кхоьллинера «Йуккъера пачхьалкхаш» аьлла барт , ткъа Итлойчоь дехьайаьллера «Антанта» чу оханан баттахь.

ТӀеман шерашкахь тӀамехь дакъалоцучу сурашка кхайкхина 70 эзарза эзарал сов стаг, царна йукъахь 60 эзарза эзарал Европера, царах велла 9 - 10 эзарза эзарал стаг. Машаре бахархойн эшамаш бу 7 - 12 эзарза эзар гергга стаг^[7]^[8]; 55 эзарза эзар стаг гергга чевнаш йина^[9]. И тloм хила цхьа баккхий карчамийн дlадолорхо , царна йукъахь 1917-чу шеран Оьрсийчоьнехь хилла Чиллин буржуазин а, Эсаран социалистийн а, 1918-чу шеран Девтойчоьнера Лахьанан карчам а^[10]. ТӀом бахьанехь йоха а йоьхха дlaйаьллера йиъ шуре: Оьрсийн а , Острих-Мажаройн а, lyсманойн а , Девтойчоьнан а.

Декъашхой

ТӀом кхайкхоран хронологи
Терахь	Хьа кхайкхийна	Хьанна кхайкхийна
1914
28 июль	Австро-Мажаройчоь	Серби
1 август	Германи	Росси
3 август	Германи	Франци
4 август	Германи	Бельги
4 август	Британи	Германи
5 август	Черногори	Австро-Мажаройчоь
6 август	Австро-Мажаройчоь	Росси
6 август	Серби	Германи
9 август	Черногори	Германи
11 август	Франци	Австро-Мажаройчоь
12 август	Британи	Австро-Мажаройчоь
22 август	Австро-Мажаройчоь	Бельги
23 август	Япон	Германи
25 август	Япон	Австро-Мажаройчоь
1 ноябрь	Росси	Хункар-мохк
2 ноябрь	Серби	Хункар-мохк
3 ноябрь	Черногори	Хункар-мохк
5 ноябрь	Британи Франци	Хункар-мохк
1915
23 май	Итали	Австро-Мажаройчоь
3 июнь	Сан-Марино	Австро-Мажаройчоь
21 август	Итали	Хункар-мохк
14 октябрь	Болгарин паччахьалла	Серби
15 октябрь	Британи Черногори	Болгарин паччахьалла
16 октябрь	Франци	Болгарин паччахьалла
19 октябрь	Итали Росси	Болгарин паччахьалла
1916
9 март	Германи	Португали
15 март	Австро-Мажаройчоь	Португали
27 август	Румыни	Австро-Мажаройчоь
27 август	Итали	Германи
28 август	Германи	Румыни
30 август	Хункар-мохк	Румыни
1 сентябрь	Болгарин паччахьалла	Румыни
1917
6 апрель	АЦШ	Германи
7 апрель	Куба	Германи
10 апрель	Болгарин паччахьалла	АЦШ
13 апрель	Боливи	Германи
20 апрель	Хункар-мохк	АЦШ
2 июль	Желтойчоь	Германи Австро-Мажаройчоь Хункар-мохк Болгарин паччахьалла
22 июль	Сиам	Германи Австро-Мажаройчоь
4 август	Либери	Германи
14 август	Цийчоь	Германи Австро-Мажаройчоь
6 октябрь	Перу	Германи
7 октябрь	Уругвай	Германи
26 октябрь	Бразили	Германи
7 декабрь	АЦШ	Австро-Мажаройчоь
7 декабрь	Эквадор	Германи
10 декабрь	Панама	Австро-Мажаройчоь
16 декабрь	Куба	Австро-Мажаройчоь
1918
23 апрель	Гватемала	Германи
8 май	Никарагуа	Германи Австро-Мажаройчоь
23 май	Коста-Рика	Германи
12 июль	Гаити	Германи
19 июль	[[Файл:\|22x20px\|border\|Гондурас]] Гондурас	Германи
10 ноябрь	Румыни	Германи

Можачу басар тӀехь йаздинчо гойту дипломатин йукъаметтигаш йохар, ца гойту тӀом кхайкхабар.

Девнан хьалхара истори

Йаккхийчу пачхьалкхашна йукъахь барт ца хилар — Девтойн шуренан, Острих-Мажаройчоьнан, Итлойчоьнан а, Галойчоьнан а, Сийлахь Бриттойчоьнан, Оьрсийчоьнан — алсама долуш дара тӀом болабалале дуккха хьалха дуьйна.

1870-1871 шерашкахь девтоша толам баьккхина болу тloм чекхбаьлча Невредевтойн Бартах Девтойн шуре а кхуллуш Отто пон Бисмарка аьллера xlapa :

«Онда Девтойчоьнна лаьа ша паргlaт йитийта а , ша дуьненахь кхиийта а , цундела онда сур хилийта деза цо шегахь , xlyнда аьлча батта чохь урс долчунна цхьаа тleкхета ваьхьар вац.Шайолу пачхьалкх , Галойчоь йоцург , вайх хьашт йу , цундела уьш ма-хуьллу вайна дуьхьал болу тleман берташ ца кхолла хьожур бу шайна йукъахь къовсам хилахь»

Амма и шен даржа мукъаваьлча Девтойчоьнан амал жим-жимма хийцалуш йара цуьнан керлачу куьйгалхошкахь шен пачхьалкхан керахь массо кепара олалла хилийта лаам хилла дера.Амма церан хьашташна новкъарло йора йаккхийн шуренаша , ала дашна , Бриттойн шурено.Девтойчоь , ша къона пачхьалкх хиларца , тlaьхьайиснера дуьне декъарна , цундела и дозанал дехьара йолу тlaьхьалонаш йоцуш йиснера.

1879-чу шарахь эсаран беттан 7-чу дийнахь чlaгlaм йазбо Острих-Мажаройчоьно а , Девтойчоьно а Венехь , «Шалха барт» а кхуллуш.Цу бертан бехкам бара цхьа пачхьалкх кхечуьнца тlaме йалахь цу сохьта цунна ма-хуьллу гlo дан.Йуха кхо шо даьлча хlyтосург беттан 20-чу дийнахь царна Паччахьалла Итлойчоь вовшахкхеттачул тlaьхьа бертан цle хийцало «Кхолха барт».Цу бартана дуьхьал Галойчоьно а , Оьрсийн шурено а къобалбо 1894-чу шарахь кхолламан беттан 4-чу дийнахь Галойн-Оьрсийн барт , цунна тlaьхьа боьду 1904-чу шарахь оханан беттан 8-чу дийнахь къобалбина болу Ингалсан-Галойн барт , ткъа цунна тlaьхьа боьду тlaьххьара барт - Ингалсан-Оьрсийн.И берташа латтаца доьзна долу хаттарш билгалдоккхур.Кlopга аьлча , Ингалсо а , Галойчоьно а Априкера латтанийн дозанаш тleчlaгlдо ; Оьрсийчоьно а , Ингалсо а Шалгly-мохк кхаъ laткъамийн декъе боькъур : неврехь долу латтанаш оьрсийн laткъамехь дара , негleхь долу латтанаш ингалсан laткъамехь , ткъа йуккъара латтанаш цхьаьнга а кхочуш дацара.Цу кхолабелла болу бертан цle хиллера «Антанта» , нохчийн маттахь и хир ду «Деган барт» санна

Шен агӀора, гуттаренна а цхьаьнаэшшара боцу кхерч хилла Европехь латтара Австро-Мажаройчоь. И дуккха а къаьмнаш деха импери гӀертара Берлинан конгрессехь кхаьчна, 1908 шарахь дӀалаьцна Босни а, Герцеговина а (хьажа: Боснийн кризис) латто. Цуьнца цхьаьна иза гӀертара, Балканашкахь берриг славянийн турсло хилла лаьтта, Российна дуьхьала латта. Шен агӀора къилба славянаш цхьаьнатохаран йукъ хила таро йара Сербин а, Российн бартхочун.

Билгалдахарш

↑ Nurullah Ardic. Islam and the Politics of Secularism: The Caliphate and Middle Eastern Modernization in the Early 20th Century. — Routledge, 2012. — С. 200—201.
↑ Эмират Джебель-Шаммар
↑ Tucker, Spencer (2005), [[[:Кеп:Google books]] Encyclopedia of World War I], Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, p. 1074, ISBN 1-85109-420-2, ТӀекхачаран де: 2010 ш. 07 майхь {{citation}}: Проверьте значение |url= (справка)
↑ Сагитов Р. История независимого Дарфурского султаната (XIII в. – 1917 г.). Материалы III Всероссийской молодёжной научно-практической конференции
↑ Егорин А. З. История Ливии. XX век. — Институт востоковедения РАН, 1999. — С. 48—49. — ISBN 5-89282-122-6, ББК 63.3(5) (6Ли) Е 30.
↑ ¹ ² Evans, David. Teach yourself, the First World War, Hodder Arnold, 2004. P. 188
↑ Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, ISBN 0-09-180178-8, — page 8.
↑ Bade, Klaus J; Brown, Allison (tr.) (2003), Migration in European History, The making of Europe, Oxford: Blackwell, ISBN 0-631-18939-4, OCLC 52695573, — pp. 167—168
↑ Западный мир отмечает 90 лет со дня окончания Первой мировой войны
↑ Willmott, H.P. (2003), World War I, New York: Dorling Kindersley, ISBN 0-7894-9627-5, OCLC 52541937, — p. 307

[1] Nurullah Ardic. Islam and the Politics of Secularism: The Caliphate and Middle Eastern Modernization in the Early 20th Century. — Routledge, 2012. — С. 200—201.

[2] Эмират Джебель-Шаммар

[encyc-ww1-3] Tucker, Spencer (2005), [[[:Кеп:Google books]] Encyclopedia of World War I], Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, p. 1074, ISBN 1-85109-420-2, ТӀекхачаран де: 2010 ш. 07 майхь {{citation}}: Проверьте значение |url= (справка)

[4] Сагитов Р. История независимого Дарфурского султаната (XIII в. – 1917 г.). Материалы III Всероссийской молодёжной научно-практической конференции

[libya-5] Егорин А. З. История Ливии. XX век. — Институт востоковедения РАН, 1999. — С. 48—49. — ISBN 5-89282-122-6, ББК 63.3(5) (6Ли) Е 30.

[Evans-6] ¹ ² Evans, David. Teach yourself, the First World War, Hodder Arnold, 2004. P. 188

[Keegan-7] Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, ISBN 0-09-180178-8, — page 8.

[BadeBrown-8] Bade, Klaus J; Brown, Allison (tr.) (2003), Migration in European History, The making of Europe, Oxford: Blackwell, ISBN 0-631-18939-4, OCLC 52695573, — pp. 167—168

[9] Западный мир отмечает 90 лет со дня окончания Первой мировой войны

[Willmott-10] Willmott, H.P. (2003), World War I, New York: Dorling Kindersley, ISBN 0-7894-9627-5, OCLC 52541937, — p. 307

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]