Дуьненан хьалхара тӀом
Дуьне́нан хьа́лхара тӀом (28 июль 1914 — 11 ноябрь 1918) — адамаллин исторера уггаре шуьйрамасштабан тӀеман конфликтех цхьаъ.
ТӀом боло формалан бахьана хилира Сараевора хиламаш, цигахь 1914 шеран 28 июнехь ткъаясса шо долу боснера сербо, студента Принцип Гаврилос вийра австрийн эрцгерцог Франц Фердинанд а, цуьнан зуда Хотек София а.
Дуьненан хьалхарчу тӀеман пачхьалкхаш-декъашхой екъаелира шина дуьхь-дуьхьалчу лагеран:
- Веанна союз: Германин, Австро-Мажаройчоьн, Хункаран импереш а, Болгарин паччахьалла а;
- Антанта: Российн импери, Французийн республика, Британин импери.
ТӀеман шерашкахь тӀамехь дакъалоцучу эскаршка кхайкхина 70 миллион сов стаг, царна йукъахь 60 миллион Европера, царех велла 9 - 10 миллион стаг. Гражданийн бахархошна йукъара иэшамийн 7 - 12 миллион гергга стаг[7][8]; 55 млн стаг гергга чевнаш йина[9]. ТӀемах детонатор хилира цхьа могӀа яккхий революцешна, царна йукъахь 1917 шеран Россера Февралан буржуазин а, Октябран социалистийн а, 1918 шеран Германера Ноябран а[10]. ТӀом бахьнехь дуьнен тӀиера йиъ импери: Российн, Австро-Мажаройчоьн, Хункаран, Германин.
Декъашхой[нисйе бӀаьра | нисйе]
Терахь | Хьа кхайкхийна | Хьанна кхайкхийна |
---|---|---|
1914 | ||
28 июль | ![]() |
![]() |
1 август | ![]() |
![]() |
3 август | ![]() |
![]() |
4 август | ![]() |
![]() |
![]() |
![]() | |
5 август | ![]() |
![]() |
6 август | ![]() |
![]() |
![]() |
![]() | |
9 август | ![]() |
![]() |
11 август | ![]() |
![]() |
12 август | ![]() |
![]() |
22 август | ![]() |
![]() |
23 август | ![]() |
![]() |
25 август | ![]() |
![]() |
1 ноябрь | ![]() |
![]() |
2 ноябрь | ![]() |
![]() |
3 ноябрь | ![]() |
![]() |
5 ноябрь | ![]() ![]() |
![]() |
1915 | ||
23 май | ![]() |
![]() |
3 июнь | ![]() |
![]() |
21 август | ![]() |
![]() |
14 октябрь | ![]() |
![]() |
15 октябрь | ![]() ![]() |
![]() |
16 октябрь | ![]() |
![]() |
19 октябрь | ![]() ![]() |
![]() |
1916 | ||
9 март | ![]() |
![]() |
15 март | ![]() |
![]() |
27 август | ![]() |
![]() |
![]() |
![]() | |
28 август | ![]() |
![]() |
30 август | ![]() |
![]() |
1 сентябрь | ![]() |
![]() |
1917 | ||
6 апрель | ![]() |
![]() |
7 апрель | ![]() |
![]() |
10 апрель | ![]() |
![]() |
13 апрель | ![]() |
![]() |
20 апрель | ![]() |
![]() |
2 июль | ![]() |
![]() ![]() ![]() ![]() |
22 июль | ![]() |
![]() ![]() |
4 август | ![]() |
![]() |
14 август | ![]() |
![]() ![]() |
6 октябрь | ![]() |
![]() |
7 октябрь | ![]() |
![]() |
26 октябрь | ![]() |
![]() |
7 декабрь | ![]() |
![]() |
7 декабрь | ![]() |
![]() |
10 декабрь | ![]() |
![]() |
16 декабрь | ![]() |
![]() |
1918 | ||
23 апрель | ![]() |
![]() |
8 май | ![]() |
![]() ![]() |
23 май | ![]() |
![]() |
12 июль | ![]() |
![]() |
19 июль | ![]() |
![]() |
10 ноябрь | ![]() |
![]() |
- Можачу басар тӀехь яздинчо гойту дипломатин йукъаметтигаш йохар, ца гойту тӀом кхайкхабар.
Девнан хьалхара истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Яккхийчу пачхьалкхашна йукъахь барт ца хилар — Германин, Австро-Мажаройчоьн, Италин, Францин, Йоккха Британин, Российн — алсама долуш дара тӀом болабалале дуккха хьалха дуьйна.
1870—1871 шерийн франко-пруссийн тӀамехь толам баьккхинчул тӀаьхьа Къилбаседагерманин бартах марталлин Германин импери еш, канцлер Бисмарка кхайкхийра шен пачхьалкх политикин а, экономикин а олалла лоьхуш йац Европехь аьлла.
Онда Германин лаьа, ша паргӀата юьтийла, дуьненахь кхуьийла, цундела онда эскар хила деза, цхьа а баттахь тур дерг тӀелата ца вахьийта… Массо пачхьалкхашна, Франци йоцучунна, тхо оьшу, шайга ма-тохало, са тухур ду тхуна дуьхьала коалици ца еш, вовшашца къовсам болун дела[11].
1880-гӀа шерашна юккъехь экономикин а, тӀеман а агӀора чӀагӀъелла, Германис хийцира арахьара политикин хьалхенаш. Мохк йукъабахана ца Ӏийра Европин къовсамна, амма кхевдира дуьненан экспансе. Германи дуьне колонешна декъаран «тӀехьайисина хиларо», цуьнан капитал хӀордал дехьара махлелоран базаршка ца кхочура, царна монополи йинера ширачу колонеш йолчу пачхьалкхаш. Юха дуьне Германин а, германин капиталан а пайденна декъа, йукъадаьккхира чӀагӀдарш сиха кхуьучу Германин бахархошна баха меттиг ца тоар, сурсаташ къелур хилар.
Оцу хабарех схьадолура, и бала листа Германин оьшу хӀаллакъян Франци а, Ингалс а хьалха шайна йукъахь колонеш екъна пачхьалкхаш йолун дела, ткъа кхин а Росси, 1891 шарахь Российс а, Францис а тӀеман барт бира «Деган барт» цӀе а тиллина (фр. Entente Cordiale — Антанта. 1907 шарахь цунах кхийтира Ингалс.
Шен агӀора, гуттаренна а цхьаьнаэшшара боцу кхерч хилла Европехь латтара Австро-Мажаройчоь. И дуккха а къаьмнаш деха импери гӀертара Берлинан конгрессехь кхаьчна, 1908 шарахь дӀалаьцна Босни а, Герцеговина а (хьажа: Боснийн кризис) латто. Цуьнца цхьаьна иза гӀертара, Балканашкахь берриг славянийн турсло хилла лаьтта, Российна дуьхьала латта. Шен агӀора къилба славянаш цхьаьнатохаран йукъ хила таро яра Сербин а, Российн бартхочун.
Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- ↑ Nurullah Ardic. Islam and the Politics of Secularism: The Caliphate and Middle Eastern Modernization in the Early 20th Century. — Routledge, 2012. — С. 200—201.
- ↑ Эмират Джебель-Шаммар
- ↑ Tucker, Spencer (2005), «Encyclopedia of World War I» ([[:Кеп:Google books:«Encyclopedia of World War I»|Кеп:Google books]]), Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, с. 1074, ISBN 1-85109-420-2, <Кеп:Google books>. Проверено 7 майхь 2010.
- ↑ Сагитов Р. История независимого Дарфурского султаната (XIII в. – 1917 г.). Материалы III Всероссийской молодёжной научно-практической конференции
- ↑ Егорин А. З. История Ливии. XX век. — Институт востоковедения РАН, 1999. — С. 48—49. — ISBN 5-89282-122-6, ББК 63.3(5) (6Ли) Е 30.
- ↑ 1 2 Evans, David. Teach yourself, the First World War, Hodder Arnold, 2004. P. 188
- ↑ Keegan, John (1998), «The First World War» ([[::«The First World War»|]]), Hutchinson, ISBN 0-09-180178-8, — page 8.
- ↑ Bade, Klaus J & Brown, Allison (tr.) (2003), «Migration in European History» ([[::«Migration in European History»|]]), The making of Europe, Oxford: Blackwell, ISBN 0-631-18939-4, OCLC 52695573, — pp. 167—168
- ↑ Западный мир отмечает 90 лет со дня окончания Первой мировой войны
- ↑ Willmott, H.P. (2003), «World War I» ([[::«World War I»|]]), New York: Dorling Kindersley, ISBN 0-7894-9627-5, OCLC 52541937, — p. 307
- ↑ Martin Kitchen. The Cambridge Illustrated History of Germany. — Cambridge University Press, 1996. ISBN 0-521-45341-0