Африка
| Африка | |
.svg) | |
| Африка дуьненан эхиган картан тӀехь | |
| Мохк | 30 221 532 км² |
| Бахархой | 1,1 млрд (2013)[1] адам. |
| Адамийн луьсталла | 30,51 адам./км² |
| Бахархойн цӀераш | африкахой |
| Юкъа йогӀу | 55[2] пачхьалкхаш |
| Маьрша пачхьалкхаш | |
| Меттанаш | хьажа Африкан меттанаш |
| Сахьтан асаш | UTC-1 тӀиера UTC+4 кхаччалц |
| Яккхий гӀаланаш |  Лагос (12,9 млн.)
 Кейптаун (3,4 млн.) |
 Африка Викилармехь | |
А́фрика — майданца шолгӀа материк ю Евразел тӀаьхьа, къилбаседехьа Лаьттаюккъера хӀорд бу, къилбаседа-малхбалехьа ЦӀен хӀорд бу, малхбузехьа Атлантикан океан ду, малхбалехьа а, къилбехьа а ХӀиндин океан ду. Африка олу кхин а Африка материках а, цунна гергара гӀайренех а лаьтта дуьненан декъах. ГӀайренаш а доцуш Африкан майда хуьлу 29,2 млн км², гӀайренашца — 30,3 млн км²[3] гергга, цуо иштта къовлу 6 % Дуьненан тӀехолонах, латтан тӀехолонах 20,4 %. Африкан махкахь 55 пачхьалкх.
Африкан бахархой миллиард гергга стаг ву. Африка лору адамийн даймохк: кхузахь карийна уггаре хьалхара гоминидийн а, церан хила тарло дайн а, царна юкъахь сахелантропаш, Avstralopitecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis, H. ergaster.
Африкан континент хадайо экваторо а, шортта климатан зонаш а; иза цхьаъ бен яц къилбаседа субтропикийн климатан асанера къилба субтропикан асане кхаччалц яхъелла континент. Цхьанаэшшара йолу йочанаш а, хи диллар а ца тоарна — цаьрга терра шалаьмнаш я ломан системийн хи доллу чкъор ца хиларна — Ӏаламо хуьцу климат цхьанхьа яц, бердашца бен.
Африкан оьздангаллин а, экономикан а, политикан а, социалан а баланаш Ӏамош ду африканистика олу Ӏилма.
Йистера меттигаш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- Къилбаседан — Бланко мара (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ къ-с. ш. 9°44′48″ м-ба. д.
- Къилбан — Мехийн мара (Агульяс) 34°49′43″ къ. ш. 20°00′09″ м-ба. д.
- Малхбузан — Альмади мара 14°44′27″ къ-с. ш. 17°31′48″ м-бу. д.
- Малхбален — Рас-Хафун мара 10°27′00″ къ-с. ш. 51°24′00″ м-ба. д.
ЦӀе схьаялар[нисъе бӀаьра | нисъе]
Юьхьанца Карфагенан бахархоша «афри» дашца гойтура гӀалан гена доццуш деха адамаш. И цӀе дукха хьолахь схьайолуьйту финикийн afar дашах, иза «чан» бохург ду. Карфаген яьккхинчул тӀаьхьа румхоша провинцех олура Африка (лат. Africa)[4]. ТӀаьхьуо Африка ала долийра оцу континентан ерриг а евзачу регионех, тӀаккха ша континентах а. Кхечу теорино боху, «афри» къам схьадаьлла берберийн ifri дашах, иза «хьех» маьӀна долуш ду, аьлча а хьехан бахархой. Оцу меттигехь тӀаьхьа кхоллаелла бусалбанийн провинци Ифрикис иштта Ӏалашбина и орам шен цӀерехь.
Топоним схьаяларан кхин версеш а ю.
- Иосиф Флавийс, I бӀешеран жуьгтийн историко, и цӀе схьаялар чӀагӀдора Ливе хиина ИбрахӀиман кӀентан кӀента цӀарах Еферах (Бахам. 25:4).
- Латинан дош aprica, маьӀна «маьлхан» ду, хьахийна Исидор Севильян «Юьхьигехь», XIV том, дакъа 5.2 (VI бӀешо).
- Грекийн αφρίκη («шело йоцу») дешах цӀе схьаяларан верси, кховдийра историка Лев Африкана. Цунна хетара, φρίκη дош («шело» а, «Ӏадор» а), харц префиксца α-ца цхьаьнатоьхна, билгалбоккху шело а йоцу, кхерам а боцу мохк.
- Поэта а, ша Ӏемина волу мисарӀаморхочо Мэсси Джеральда, 1881 шарахь аратеттира Африка дош мисран af-rui-ka («юьхь Ка Ӏуьрга ерзор») дашах схьадаларан верси. Ка — хӀора стеган энергин дубль, ткъа «Ка Ӏуьрг» дашо билгаладоккху бен я вина меттиг. Африка, иштта, мисархошна маьӀна долуш хуьлу «даймохк»[5].
- Палеонтолог а, яздархо а волчу И. Ефремовс, «Африка» дош доийта ширачу Та-Кем маттера (ш.-грек. «Афрос» — чопан мохк). Иза доьзна ду, континентан тӀекхочуш, Лаьттаюккъера хӀорд чохь масех хӀордан Ӏовраш цхьаьнакхетарца хуьлучу чопанех.
Истори[нисъе бӀаьра | нисъе]
Исторел хьалхара мур[нисъе бӀаьра | нисъе]
Африка марталлин континентан Пангейн[6] юкъахь хиллачу Мезозойн муьран юьххьера Триасан муьре кхаччалц, и чекхбаллалц а, оцу регионехь алсама хилла тероподаш а, атта олхазаран хенан даьӀахкъерш а. Триасан муьран чеккхенгахь динчу ахкарша, тешалла до материкан къилбе алсама ховшар къилбаседечул а[6].
Билгалдахарш[нисъе бӀаьра | нисъе]
- ↑ 2013 World Population Data Sheet. Population Reference Bureau (2013). Теллина 2019 шеран 1 майхь.
- ↑ How many countries in Africa? How hard can the question be?
- ↑ Африка // Ангола — Барзас. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — С. 435—451. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 2).
- ↑ Africa African Africanus Africus — Word Roots Medical Etymology
- ↑ Nile Genesis: An Introduction to the Opus of Gerald Massey Архиван копи 30 январехь 2010 дуьйна Wayback Machine тӀехь, глава III
- ↑ 1 2 Jacobs, Louis L. (1997). «African Dinosaurs.» Encyclopedia of Dinosaurs. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. pp. 2-4.
