Шахьар

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Шахьар (маьӀнаш).

Ша́хьар (гӀалгӀ. ша́хьар — «йукъаралла, область, цхьаьнакхетаралла, кӀошт, гӀала»; дукх. т. шахьа́раш) — гӀалгӀайн юккъера бӀешерийн мехкан цхьанакхетар (йукъаралла, мехкан дакъа). Йукъараллаш-шахьараш кхоллаелла, йукъахь хилла XVI—XVII бӀешерашкахь ГӀалгӀайчоьнан лаьмнашкахь а, ломан кӀажошкахь а, лерина хилла гӀалгӀайн къам билламан административан-мехкан декъарна.

МаьӀнаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Термин «шахьар» — схьадалар гӀажарех, билгалдоккхуш хилла Хьалхара Азин пачхьалкхашкахь[1] и пачхьалкхаш йекъало дакъош, аьлча а административан-мехкан дакъош. Юккъхерачу бӀешерийн ГӀалгӀайчоьнан шахьараш иштта дара мехкан дакъош. «Ша́хьар» дашца гӀалгӀайн маттахь билгалйоккху, цхьаьна мехкан декъе тоьхна (йукъаралла), масех нах беха меттиг[2].

Шахьараш тайпанийн а йоцуш мехкан йукъараллаш хилар гойту, тайпанийн цӀераш нагахь цхьа стаг я адамийн тоба цхьаьна шахьрара кхечу шахьра кхелхинехь цӀе йиса езаро. Амма этносан цӀераш, шахьарийн цӀарах евлла йолу[3], ца юьсура цхьаьна шахьрара кхечу шахьра кхелхинчу адмашна тӀехь. Кхелхинчарна туьллура уьш кхелхинчу шахьран цӀе[2]. ГӀалгӀайн тайп-тайпана тайпанийн исторехь хууш ду дуккха а тера масалаш[4].

ГӀалгӀайн йукъараллин цӀераш, царна йукъахь шахьрийн а, схьайовлура уьш гулахь баьхначу меттиган цӀарах, аьлча а церан цӀерийн бухахь лаьттара географин хьесап (масала йукъараллин цӀе Цхьоройн шахьар а, термин «цорой» а схьаевлла Цори эвлан цӀарах, цунах хилла административан а, географин а йукъ оцу йукъараллин, цунна йукъа Цхьо́рой боцуш доьлхуш хилла кхин а алсама даккхий тайпанаш Йо́влой, О́здой)[5][6].

Тахана «шахьар» термин лело таро ю таханлера Республика ГӀалгӀайчоьнан административан кӀошташ билгала йохуш[2][7].

Историн исправка[нисйе бӀаьра | нисйе]

Шуьйра хьаьжа ГӀалгӀайчоьнан истори
Коьрта йаззам: ГӀалгӀайн йукъараллаш

Дуьххьарлера шахьараш юкхъайовлар гӀалгӀайн энос декъадалар ду ишттачу административан-мехкан йукъараллашка, иза хилла XVI бӀешеран шолгӀачу декъехь, доьзна ду, гӀебартойн эла Темрюк, ногӀийн мурзас а, оьрсийн паччахьа Иван IV Грознис а гӀолаьцна тӀелатарца уьш рогӀера аренашкара дӀабахарца (1562 шеран декабрь), церан дийзира лаьмнашкахь чӀагӀбелла аллсама хенахь Ӏан[8].

Ерриг гӀалгӀайн ламанан йукъаралла йолало екъаяла билламе административан этномехкан кхолламашка (йукъараллашка-шахьарашка), цара хӀораммо а цхьаьнатухура масех эвла. Ф. И. Горепекина билгалдоккхура гӀалгӀайн декъадалар ишттачу мехкан тобанашка: гӀалгӀайн, ваьппийн[5][9].

Хенаца шахьарийн дозанаш, барам, цӀераш хийцало[10]. Иза хуьлура гӀайгӀайн мотт буьйцу бахархойн чоьхьара миграцин процессаш бахьнехь[11], ткъа иштта эвланийн урхаллаш кхеча эвланашка дӀаяхьар бахьнехь. Иштта, ГӀалгӀайн йукъаралла (шахьар) екъелира шина декъе — Цхьоройн (Цхьоройн шахьар) а, Хамхойн (Хамхойн шахьар а). Цул тӀаьхьа, КӀистойн (Ваьппийн) йукъаралл (шахьар) иштта хийцало, кхоллало Мецхалан шахьар а, ЖӀайрахьан шахьар а[12].

Оьрсийн хьосташца буьйцу тайп-тайпана барам а, цӀераш а гӀалгӀайн йукъараллин-шахьарийн[13]. Иштта, литературехь хьахадо: Хамхойн (ГӀалгӀайн), Цхьоройн, ЖӀайрхьойн, Мецхалан (Ваьппийн), Чулхойн йукъараллаш-шахьараш.

Кхоллало йукъараллин дахаран пачхьалкхал хьалхара хӀоттам, бух демократин хьесапца а болуш[8]. Кхочушдаран Ӏедалан роль шахьарашкахь лелайо Къанойн кхеташоно, хӀора шеран, ерриг шахьарийн, берриг гӀалгӀайн гуламехь дакъалацийтархьама, декъахошна йукъара векалш хоржура — Мехк-кхел — цуо леладора гӀалгӀайн арахьара а, чоьхьара а пачхьалкхан йукъара гӀуллакхаш уьш бехачу махкахь, 1770 шарахь мохк 1000 км² сов бара[14].

XIX бӀешарахь гӀалгӀайн политикин дахарехь шахьарийн маьӀна дов. Шахьараш хуьйцу гӀалгӀайн мохк билламе бекъар Несарошка, ламарошка[15][16].

ГӀалгӀайн шахьарийн а, тайпанийн а исписка[нисйе бӀаьра | нисйе]

1. Кхаькхал шахьар (гӀалгӀ. ГӀалгӀай шахьар, Хамхи шахьар)[17]

Схьабовлар Кхаькхалера («Кхаа гӀаланара»)

Хамхи:

  • Хамхой

Эгикал:

ТӀаргим:

  • АрчаковгӀар (гӀалгӀ. Арчакх-наькъан, 4 я 6 фамили)
  • БековгӀар (гӀалгӀ. Бек-наькъан, 5 я 6 фамили)
  • ГорбаковгӀар (гӀалгӀ. ГӀорбакх-наькъан, 16 фамили)
  • МальсаговгӀар (гӀалгӀ. Малсаг-наькъан, 2 фамили)
  • ПлиевгӀар (гӀалгӀ. Пхьиле-къонгий, 3 фамили)
  • ТимурзиевгӀар (гӀалгӀ. Тиймарз-наькъан, 14 фамили)
  • ЧимхильговгӀар (12 фамили)
  • ДудурговгӀар (гӀалгӀ. Дудург-наькъан, 3 или 6 фамили)

ГӀарходхой Оьзигера:

  • БаркинхоевгӀар (25 фамили гергга)
  • Баркинхой (6 фамили)
  • ТочиевгӀар (гӀалгӀ. Тоач-наькъан, 5 фамили)
  • КотиевгӀар (гӀалгӀ. Кете-наькъан, 2 фамили)
  • ГадаборшевгӀар (гӀалгӀ. Гадаборш-наькъан, 9 фамили)
2. Цхьоройн шахьар (гӀалгӀ. Цхьорой шахьар,

70 фамили)

3. Чулхойн шахьар (гӀалгӀ. Чулхой шахьар)[17]
4. Мецхалан шахьар (гӀалгӀ. Мецхалой шахьар, Ваьппий шахьар)[17]
5. ЖӀайрахьойн шахьар (гӀалгӀ. ДжӀайрахой шахьар, ЖӀайрахой шахьар)[17]
6. Орстхойн шахьар («Тукхумашка» цхьаьнакхетта нохчийн орстхойх ма тардалийта) (гӀалгӀ. Орстхой шахьар)[17]

Хьаьжа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ ГӀажарчоь, Парфи, Атропатена, Албани
  2. ↑ 1 2 3 Кодзоев, 1999, с. 63—64.
  3. ↑ ГӀалгӀай шахьар, Мецхал шахьар, Чулхой шахьар, кхин ерш а
  4. ↑ Абадиев, 2005, с. 78—80.
  5. ↑ 1 2 Албогачиева-Гадаборшева М., 2006, с. 23.
  6. ↑ История Ингушетии, 2013, с. 147.
  7. ↑ Барахоева Н.М., Кодзоев Н.Д., Хайров Б.А. Ингушско-русский словарь терминов. Изд. 2-е / Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук имени Чаха Ахриева. — Нальчик, 2016.
  8. ↑ 1 2 Официальный сайт Республики Ингушетия.
  9. ↑ Абадиев, 2005, с. 77.
  10. ↑ Кодзоев, 2000, с. 118.
  11. ↑ История Ингушетии, 2013, с. 188—189.
  12. ↑ Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. В 86 полутомах с иллюстрациями и дополнительными материалами. — С.-Петербург., 1890—1907. — Т. XIII. — С. 58—60.
  13. ↑ Пиотровский Б.Б. История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в.. — М., 1988.
  14. ↑ Танкиев А. Х. Ингуши. — Саратов, 1998.
  15. ↑ Танкиев А. Х. Ингуши. — Саратов 1998.
  16. ↑ Бларамберг И. Ф.. Кавказская рукопись. — Ставрополь: Ставропольское книжное издательство, 1992.
  17. ↑ 1 2 3 4 5 Павлова О. С. Некоторые страницы ингушской истории // Ингушский этнос на современном этапе : черты социально-психологического портрета. — М. : Форум, 2012. — С. 34. — 384 с. — ISBN 978-5-91134-665-2, УДК 39, ББК 63.5.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Албогачиева-Гадаборшева М. С-Г. Труды Фомы Ивановича Горепекина // Краткие сведения о народе «ингуши».. — Санкт-Петербург, 2006.
  • Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии / Кодзоев Н. Д.. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013.
  • Кодзоев Н. Д. Очерки из истории ингушского народа с древнейших времён до конца XIX века.. — Назрань, 2000.
  • Кодзоев Н. Д. К ингушской терминологии: термины «район», «город», «улица». (ru) // Вестник научного общества гимназистов. Материалы научной конференции, посвящённой культуре и истории ингушского народа «Гӏалгӏайче-Хьо-Со-Моцагӏе-Даимле». — Назрань, 1999. — Вып. 1.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Официальный сайт Республики Ингушетия. О Республике. История и культура. Ингушетия.Ру (2015). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 18 ноябрь.

</noinclude>

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Шахьар&oldid=9228368»