Чингисхан

1000 йукъара цхьа йаззам
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Чингисхан
Чингис хаан
Бакъ цӀе Тэмуджин (Темучжин)
ГӀуллакхан тайпа баьчча, Баьчча, монарх
Вина терахь 1155 шо йа 1162 шо
Вина меттиг [[]]
Кхелхина терахь 1227 шеран 25 август({{padleft:1227|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})
Кхелхина меттиг
Корматалла Монголин империн сийлахь-воккха хан
Да Есугей
Нана Оэлун
Зуда
  • Бортэ
  • Хулан
  • Есугэн
  • Есуй
Бераш

кӀенти:

  • Джучи
  • Чагатай
  • Угедей
  • Толуй
  • Кюльхан
  • Харачар
  • Чахур
  • Хархад

йоӀари:

  • Ходжин-бэги
  • Цэцэйхэн
  • Алангаа
  • Тэмулэн
  • Алдуун
Чингисхан Викилармехь

Чингисха́н (монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ], собственное имя — Тэмуджин[1][2], Темучжин[3], Темучин; 1155 шо йа 1162 шо гергга — 1227 шеран 25 август) — Монголан империн бухбиллинарг а, хьалхара сийлахь-воккха хан а. Цо вовшахтуьхуьра дӀасакъестина йолу тукхамаш. Цо йолайира монголийн походаш Китае а, Йуккъерачу Азе а, Кавказе а, Малхбале Европе а.

Онон хи гуьйренна. Кхузахь хьалакхиина Чингисхан
Каллиграфин йозанца йазйина Чингисханан цӀе
Монголин береш
Чингисханан эскирас бина тӀемаш
Чингисханан импери иза лечу хенахь
Файл:Ogadai Khan.jpg
Угедей, Чингисханан кхозлугӀа кӀант
Каракорум гӀала леттина меттиг 2003 шарахь

Коьрта хиларашан хронологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • 1155 шо — Тэмуджинан вар (иштта олу иза вина 1162 йа 1167 шарахь).
  • 1184 шо (схьахетарехь) — Меркиташ Тэмуджинан зуда Бортэ хьалацар.
  • 1184/85 шо (схьахетарехь) — Джамухин а, Тогрулин а гӀонца Бортэ хьайаккхар. Хьалхара кӀант вар — Джучи.
  • 1185/86 шо (схьхетарехь) — ШозлугӀа кӀант вар — Чагатай.
  • 1186 шеран октябрь — КхозлугӀа кӀант вар — Угэдэй.
  • 1186 шо — Тэмуджинан хьалхара улус (иштта иза хилла тарло 1189/90 шарахь), Джамухас эшавар.
  • 1190 шо (схьахетарехь) — 4-гӀа кӀант вар — Толуй.
  • 1196 шо — Тэмуджинан а, Тогорил-ханан а, Цзинан а эскираш цхьана кхетта татараш лехкина.
  • 1199 шо — Тэмуджинан а, Ван-ханан а, Джамухан а цхьанакхетта эскараш Буйрук-хан куьйгалхо волу найманан эскараш эшадар.
  • 1200 шо — Темуджинан а, Ван-ханан а цхьанакхетта эскараш тайчиуташ эшабар.
  • 1202 шо — Тэмуджинас татараш эшабар.
  • 1203 шо — Кереиташца тӀом. Балджунан барт.
  • 1203 шеран гуьйре — Кереиташ эшабар.
  • 1204 шеран аьхке — Таян-ханс куьйгалхо деш болу найманан эскар эшадар.
  • 1204 шеран гуьйре — меркиташ эшабар.
  • 1205 шеран бӀаьсте — меркиташан а, найманашан а цхьанакхетта эскар эшадар.
  • 1205 шо — Джамуха цуьна нукераш Тэмуджинан дӀавалар; Джамуха вер.
  • 1206 шо — Курултайс Тэмуджинан «Чингисхан» аьлла цӀе тиллина.
  • 1207 — 1210 шераш — Чингисхан Си Ся цӀе йолу тангутийн пачхаькхан тӀелатар.
  • 1215 шо — Пекин хьайаккхар.
  • 1219-1223 шераш — Чингисханас Йуккъера Ази хьайаккхар.
  • 1223 шо — Субэдэй коьртехь волу эскарс Калкехь оьрсийн а, половцийн а цхьанакхетта эскар эшадар.
  • 1226 шеран бӀаьсте — Си Ся цӀе йолу тангутийн пачхаькхан тӀелатар.
  • 1227 шеран гуьйре — Си Ся коьрта гӀала а, пачхьалкха а хьайаккхар. Чингисханан валар.

Виццавар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Чингисханан сий деш арахецна 100 тенге Казахстанан ахча
  • 1962 шарахь Чингисхан вина 800 шо кхачар даздеш Л. Махвал скульпторс Дадал сомонехь дӀахӀоттира стела цуьна сурт тӀехь долуш.
  • 1991 шо дуьйна дӀа 500, 1000, 5000, 10000 и 20000 монголан тугрикаш тӀехь Чингисханан сурт хӀотто болабелира.
  • 2000 шарахь Нью-Йоркан «Тайм» журналс Чингисхан кхайкхавира «эзаршеран стаг».
  • 2002 шарахь Монголин Сийлахь-йоккха пачхьалкхан хуралс йукъайаьккхира Чингисханан орден — керла лакхара пачхьалкхан совгӀат.[4] Монголин демократически партин лакхара партин совгӀат ду «Чингисан Орден» (Чингисийн одон).
  • 2005 шарахь Улан-Баторехь йолу халкъашна йуккъера Буянт-Уха аэропортан цӀе хийцира Чингисханан цӀарах аэропорт аьлла.
  • 2006 шарахь Монголин эдалан гӀалин хьалха Сухэ-Баторан цӀе йолу майданехь Чингисханан а, цуьна шин баьччан а — Мухали а, Боорчу а — хӀоттира памятник[5].
  • 2008 шарахь хьалкъан йуккъера Улан-Батор аэропортан уллехь хӀоттира памятник.[6]
  • 2008 шарахь Цонжин-Болдог аймакехь чекхйаьккхира Чингисхан говрахь гойтуш памятник.
  • 2011 шарахь Монголехь кхоьллира авиакомпани «Чингис Эйрвейс».
  • 2012 шарахь Лондонехь хӀоттира Чингисхан говрахь гойтуш памятник. И йинарг вара российн скульптор Д. Б. Намдаков.
  • В 2012 шарахь Монголехь Чингисханан Вина терахь хӀоттира хьалхара де хьалхара Ӏаьнан беттан (2012 шарахь — 14 ноябрь). И де лоруш ду пачхьалкхан деза де а, мукъа де а.[7]

Чингисхан XX—XXI бӀешерашан культурехь[нисйе бӀаьра | нисйе]

Фильмаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • «Жестокий век» — книга И. К. Калашникова
  • «Чингиз-хан» — первый роман из трилогии советского писателя В. Г. Яна
  • «По велению Чингис-хана» — трилогия якутского писателя Н. А. Лугинова (1998 шо)
  • «Чингисхан» — 3 книги С. Ю. Волкова (проект «Этногенез»)ожидается продолжение
  • «Первый нукер Чингисхана» и «Тэмуджин» — книги А. С. Гатапова
  • «Повелитель войны» — книга И. И. Петрова
  • «Чингизхан» дилогия: « Чёрный Волк», «Тенегри сын Чёрного Волка» Курт Давид
  • «Путь в другой конец бесконечности» Арво Валтон
  • «Воля неба» Артур Лундквист

Эшараш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • «Чингисхан» (нем. Dschinghis Khan) — немцойн эшеран тобан цӀе. Цо йазйира цӀарах йолу альбом а, эшар а. И эшар оца тобанас лекхира Евровиденехь 1979 шарахь.
  • «Чингис-хан» (инг. Chengis Khan) — британин «Iron Maiden» рок-группан инструментан композици «Killers» альбоман тӀера, 1981 шо).
  • Чингисхан дӀаволларах бух хилира оьрсийн рок-группан «Ария» «Обман» эшеран (альбом «Генератор зла», 1998 шо).
  • Чингисханан сий деш йаьккхина «Нисванис» цӀе йолу монголин гранж-рок группан цӀарах йолу эшар (альбом «Нисдэг таваг», 2006 шо).

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.
  2. Переводы из «Юань-чао би-ши» // Страны и народы Востока / Перевод Б. И. Панкратова. — М.: Петербургское востоковедение, 1998. — Вып. XXIX.
  3. Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
  4. Чингис хаан одон бий болгон тухай МУ-ын Их хурлын тогтоол(ТӀе цакхочу хьажорг)
  5. Х. Улсболд «Хаалт»-тай цогцолбор хэзээ нээлттэй болох вэ
  6. Взгляд
  7. Н. Нагаанбуу. Америк соёлтой төрийн түшээд Монгол сурвалжаа ойлгохгүй байна Архивйина 2012-12-22 — Wayback Machine

Библиографи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьосташ

  • Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
  • Чингисхан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9.
  • Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
  • Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
  • Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.

Литература

  • Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
  • Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
  • Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М., 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
  • Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
  • Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3.
  • Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
  • Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
  • Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
  • Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
  • Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6.
  • Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0.
  • Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7. (в пер.)
  • Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7. (в пер.)
  • Эренджен Хара-Даван. Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]