Баьчча

Баьчча — тайпанан йа эскаран корта, цхьацца пачхьалкхашкахь партин корта.

Истори

Хьалхалера хьалхабахаман йукъараллера тӀаьхарчунна дехьадовларах доьзна совнаха сурсат хиларх а, иза дӀасадекъаран системех а. Иштта системанна этнографин литературехь престижан экономика цӀе йелла, хӀунда аьлча дӀасадекъар хуьлура совгӀатийн кепара. СовгӀат лора цхьаьна йукъаралло кхечу йукъараллин декъахошка кхойкху башха даздаран меттигашкахь.

ТӀаьхь-тӀаьхьа алсама престиже гӀерта адамаша, йукъаметтигийн система кхоллайолийра, царна чохь цара шеш йинарг йоцуш совгӀатна кхечаьргара кхаьчнарг а. Иштта системийн таро йара тӀаьхьарахьалхарабахаман йукъараллин берриг декъахой дӀалаца, ткъа ишттачу системашна йуккъехь лаьтта нах, хуьлура шеш бен боцу йукъараллин лидерш.

Йоккха авторитет а, Ӏаткъам а болу, факт хила шайн йукъаллехь коьртехь болу боьрша нах билгалбохуш этнографин англосаксийн литературехь «бигмен» термин лелайо. Бигменийн статус йуьхьанца когаметта йуьсуш йацара, амма цул тӀаьхьа цхьацца гергарчу тобанашкахь кхоллалора бигменаллин монополизацин тенденци. Амма цхьацца бигменашна йукъара мостагӀалла (дукхаха дерг цхьаьна ден кӀенташна йукъахь) а, цуьнца уьйр йолу хамалгӀан сегментацис иштта гергара тобанаш цхьаьнаэшшаре ца йуьтура.

Нагахь бигмен муьлхха а хила тарлахь а, баьчча готтачу гуон йукъара цхьа стаг хила бен йиш йацара, цунна чувахар билгалдоккхура схьаваларца. Баьччин Ӏедал когаметта дӀадаларо, таро йора куьйгаллин зеделларг йоза доцучу йукъараллехь керла баьччин харизма хилар. Когаметта хьалхе дӀайалар хьалхарабахаман тӀегӀанехь дуьйна йевзара (масала, Австралин аборигенашна а, бушменашна). Цул тӀаьхьа когаметта Ӏедал дӀадал низам хилира.

Йуьхьанца бигменаша а, баьччанаша а баца ца бора шайн тайпанара бахархой. Амма цул тӀаьхьа шайн статус шайн бахам гулбеш лело йаьккхира. Масала, меланезихой, европахошна уьш бевзинчу хенахь баьччанаша йелларг схьа ца оьцура, амма йукъараллин бахамна куьйгалла деш шуьйра лелабора иза шеш даха ховшорхьама. Маорин баьччанаша могӀера йукъараллашкахошкара оьцура «совгӀаташ», церан латтийн дакъош даккхийра дара кхечерчаралла. Фиджехь баьччанаш гӀиртира йукъараллин доллара лаьттанашна тӀекховда. Тонга гӀайренаш тӀаьхь дерриг латта баьччанийн доллара долуш санна гора, ткъа йукъараллахоша царна хьалхара белхан декхар токхура, цхьаьнгара кхечу лаьттан да волчу дехьавала йиш йацара, виен кхерам бара. Иштта кхоллайелира феодалийн йукъаметтигаш.

Ишттачу баьччанех литературехь олу тайпанан хьалхара стаг йа тайпанан аристократи. Баьччин Ӏедал башха доккха дара, уьш цхьаьна хеннахь тӀемалой а, динан лидерш (цӀуй) болчу хенахь. Хьалхара меттигехь церан карахь тӀемлойн дружинаш йара, шолгӀачу меттигехь — идеологин а, психологин Ӏаткъаман гӀирс санна дин дара.

ТӀеман баьччанаш схьабовла тарлора элех а, къинхьегамхошна йукъара гӀарабевллачу тӀемлойх а. ТӀемаш алсама бевлча тайпанан чкъор духучу хенахь тӀеман баьччанаша дукха хьолехь тӀехьарачу меттиге дӀатоттура, йа гуттаренна а аратоттура кхин лидерш. Масала, индахойн-ирокезийн XVIII бӀешарахь вара сенека тайпанера шиъ ламаста тӀеман баьчча лахара тӀегӀанера лидерех коьртаниш хилира.

Наггахь йукъараллашна коьртехь цӀуй бара, амма сих-сиха баьччанаша шайна схьайоккхура динан функцеш, цуьнца цхьаьна даздеш, сакрализации йеш шен Ӏедал. Дукхаха йолчу йукъараллашкахь лорура, баьччанийн Ӏаламат доккха беркат хилар, уьш лакхарчу чкъоьран а, халкъан а уьйр латто зӀе хилар.

Йуьхьанца баьччанаша цхьаьна йукъараллин бен коьртехь ца хуьлура, амма цул тӀаьхьа йукъабевлира баьччаллашна коьртехь болу баьччанаш, баьччаллаша цхьаьнатухура масех йукъаралла. Баьччаллехь Ӏедал элийн хила а тарлора, тӀеман хила а тарлора; дукха хьолехь иза динца ийна хуьлура (динан баьччанаш а, баьччаллаш а), цуьнан къегина масала ду Полинезин а, Тропикин Африкин пачхьалкхал хьалхара кхолламаш.

Тайпанаш

Хилла бес-бесара тайпана тайпанан-йукъараллин баьччанаш:

Къанойн кхеташонан йа халкъан гуламан корта.
ТӀеман баьчча (харжа йиш йара тӀом болуш).
Когаметта баьчча.
Баьчча-цӀу.

Термин лелор

Пачхьалкхан коьртера баьччанаш бевза ширачу заманахь дуьйна. Башха кхиира пачхьалкхан а, партийн баьччалла Дуьненан хьалхара тӀом чекхбаьлча тайп-тайпана идеологи а, политикин кхоллам а болчу тоталитаран а, авторитаран а мехкашкахь — уггаре хьалха, социалистийн а, фашистийн а (фюрер, дуче, каудильо дешнаша бохург «баьчча» ду).

Политикин а, исбаьхьаллин а литературехь даьржина алар, масала, «Марксизман баьччанаш», «Нацизман баьччанаш», «Социал-демократин баьччанаш», «Демократин баьччанаш», цунах терниг а. Амма и аларш ца хилира Ӏилманан терминаш.

ССРСхь 1920—1930-гӀа шерашкахь «баьчча» термин лелайора муьлххачу советийн лакхарчу тӀегӀанера хьаькамна (республикин куьйгалхой, ВКП(б)) ЦК декъашхой, ткъа 1937—1938 шерашкара репрессийн тулгӀенал тӀаьхьа, термин факт хила лелийра веккъа Ленинна а, Сталинна а (ткъа 1940—1950-гӀа шерашкахь иштта «вежарийн компартийн» куьйгалхошна а). Иштта тайпана термин (conducatorul) лелайора 1989 шо кхаччалц Румынехь Н. Чаушескуна. КХДР хӀора лидеран йара шен чолхе титулатура, из алело йезара (веллачул тӀаьхьа а) луьра билгалдаьккхинчу меттигашкахь (хьажа масаллин Ким Чен Иран титулийн исписка).

Хьажа кхин а

Литература

В. Е. Жаботинский, «Вождь», «Гадегель», 1934 год.
Ю. Семёнов, Переход от первобытного общества к классовому: пути и варианты развития. Часть I.— М..
Алексеев В. П., Першиц А. И. История первобытного общества: Учеб. для вузов по спец. «История».— М.: Высш. шк., 1990 год.
Герман, вождь херусков // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Видукинд, вождь саксов // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Хьажоргаш