Боьлкъазарш

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Боьлкъазарш
Европин боьлкъазар (Talpa europaea)
Европин боьлкъазар (Talpa europaea)
латана тӀехула
Ӏилманан классификаци
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Talpidae Fischer-Waldheim, 1817

Боьлкъазар тайпанаш йа Белкъазар тайпанаш[1], йа боьлкъазарш (лат. Talpidae) — доьзал декхашдолчарех салгаматашдуучеран тобанера[2]. Шуьйра йаьржина Евразехь а, Къилбаседа Америкехь а (къилбан Канадера къилбаседа Мексике кхаччалц). Евразин къилбаседехь 63° къ.-с. ш. кхаччалц.

ТӀехулара кеп[нисйе бӀаьра | нисйе]

Боьлкъазарш — салгаматашдуучарех кегийра а, юккъера а барамера дийнаташ: дегӀ 5-21 см деха ду; йозалла 9-170 г. йу. Уьш (тӀехула еха латта охку боьлкъазарш йоцурш) латтан бухахь охкучу дахарах йоьлла йу. Церан дегӀ озийна, гоьрга, буькъа, нийса, бархатан чо а баьлла ду. Боьлкъазаран кетар шакепара башха ю — цуьнан чо бахло нийсса, цхьана агӀор хьаькхна бац. Иза бахьанехь боьлкъазар дӀасхьаяхало латта бухахь муьлххачу агӀора — чо паргӀата буьжу хьалха а, тӀехьа а. Бооьлкъазарш цхьана басахь хуьлу, Ӏаьржа, Ӏаьржа-бора йа таьӀана-сира. Шарахь кхузза чо туьлу: бӀаьста, аьхка, гурахь. Когаш доца ду, хьалхарниш белкепара шордина ду; мӀараш йаккхий, лакхара чӀапйина йу. ТӀехьара когаш гӀийла хуьлу хьалхарчарел. ЦӀога доца ду. Корта жима, муцӀара бу. Мара озийна цӀоьмалг йина бу. Лаг тӀехула гӀеххьа бен гуш дац. ЛергдогӀа дац. БӀаьргаш кхиана дац — йоӀбӀаьрг а, са гойту пардо а дац, бӀаьрган кӀаг жима а, негӀаршца къевлина а бу; цхьайолчу тайпашна бӀаьргаш тӀе чо болу. Хьожаяр а, хӀума хаадалар а дика ду.

Туьта еха, муцӀара, мочхалин Ӏадмаш чӀогӀа дуткъа ду. Цергаш 33 тӀиера 44 кхаччалц йу. Цергийн барам а, кеп а боьлкъазарийн тайпа билгалдоккхуш лелайо. БукъдаьӀахкаш: йоӀзар 7, некхауьн 13—14, хоттаршан 5—6, гӀартхоттен 5—6, цӀоган 8—27. ДаьӀахкаш, белшан асанера, шуьйра а, чӀогӀа а. Динбухк хоттало белшан даьӀахкаца (кхечу екхашйолчеран — пханаран гаца). Хенан даьӀахк еха а, юткъа а йу. Боьршачеран бакулюм йу.

Боьлкъазар-альбинос

Ӏуьргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Ӏуьйшу экханех къаьсташ, масала бӀаьрзанаш, боьлкъазаршка ца ахкало латта цергашца, цуьндела еха дукха хьолехь кӀеда, семса латта долчохь — хьуьнхахь, байн аренашкахь. Юучунна цара цхьа маша кӀорге а йоцу юурган лоьлийлаш йохку, царна чутекха догӀан нӀаьний. Юурган лоьлийлаш готтий а, еха а хуьлу, аьхка уьш кӀоргехь ца хуьлу, 2-5 см бухахь, Ӏай кӀорго хуьлу. Юурган Ӏуьргийн машано дӀалоцу масех бӀаь йеакӀон метр майда. Ӏуьргаш деттачу латтан бухахула чекхдовлуш (тачанаш, кхин а), боьлкъазаро кӀоргайо лоьлийла 15-30 см кхаччалц. Иштта «дехьадовлийла» ахка хала ду, цуьндела цхьана дехьаволийла лелайо масех экхано. КӀорга лоьлийла охкуш боьлкъазарш хьалакхуьйсу латтан оьланаш[3]. Бенан чоь 1,5—2 метр кӀоргехь хуьлу, иза кечъеш дукха латта аратотту лакха 1 м диаметр, 80 см лекха йолуш оьла а еш[4].

Экологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Боьлкъазарш еха латтан гонахе тайп-тайпанчу ландшафташкахь, амма гӀоле хетарг, тӀуьна латта долу меттиг йу, ахка атта йолу дера. Дукхаша йолу тайпана боьлкъазарш лаьттан бухара дахар леладо, лоьлийлаш охкуш, букъадаьӀахкйоцурш юуш. Хьалхара когаш охка гӀирс а, латта агӀора а, тӀехьа а дӀататта а башхалла йолуш бу, тӀехула дукхаха йолу боьлкъзарш текхаш лела. Цхьа йолу тайпа боьлкъазарш юург лохуш тӀехула йовлу йа латтан тӀехулара дахар леладо. Жигаралла дийнахь-буса йа маьркӀажа-буса йу. Метаболизман лакхара барам бу массо а сагалматашдуучеран, боьлкъазарш сутара ю — дийнахь шен йозалла барамехь хӀума юу. Юург йоцуш европин боьлкъазар ца Ӏало 14 сохьтал сов. Ӏаьнан заман чохь цуо юу дуккха а кӀезга аьхкачул, кхин а кӀорге йоьду нӀаьнешна тӀехьа[5]. Ӏаьнна юьту юург догӀанан нӀаьний ду; боьлкъазара уьш дийна дуьту, амма дегӀсецна дуьту, кортош дӀа а кхоллий[6]. Боьлкъазарш еха дукха хьолехь шешша, вовшехкхета дебаезачу хенахь.

Бахамехь иэшар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Боьлкъазарш пайдехь йу, латта самса доккху, аэрацина а, латта тӀундарна а аьтту бо. Цара халлакайо дукха йуьртан а, хьунан а бахаман зуламе йолу букъадаьӀахкйоцурш. Цхьайолу боьлкъазарш зуламдо догӀан нӀаьний дууш, шайн лоьлийлашца стоьмийн а, хастоьмийн а орамаш халлакдеш.

Классификаци[нисйе бӀаьра | нисйе]

Доьзалло вовшех туху 15—17 тайпа, массо а тайпанийн барам — дезткъа гергга.

ДоьзалкӀелара боьлкъазарш — Talpinae. Еха Евразехь а, Къилбаседа Америкехь а[7]:439—440.

ДоьзалкӀелара Uropsilinae, тайпа Цийн латтаохку боьлкъазарш (Uropsilus), 4 кепара, даьржина Тибетехь а, Цийхь[7]:439:

ДоьзалкӀелара выхухолаш — Desmaninae. Йаьржина Европехь а, Малхбузан Сибрехан къилбехь. Наггахь доьзалкӀеларнаш ша лаьтта доьзал санна а лору, наггахь Talpinae юкъахь триба санна лору.

Россехь еха 4 кепара башхаллайоцу боьлкъазар (Talpa) а, 2 — могер (Mogera).

Кхин латтабухара дийнаташ[нисйе бӀаьра | нисйе]

Екхачарна юкъахь боьлкъазарах тера дахар долуш ю:

Боьлкъазарш оьздангаллехь а, исбаьхьаллехь а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. А.Исмаилов, "Дош", русско-чеченский словарь, Грозный, 2009, стр.33
  2. Дзержинский Ф. Я., Васильев Б. Д., Малахов В. В. Зоология позвоночных. 2-е изд. — М.: Издат. центр «Академия», 2014. — 464 с. — ISBN 978-5-4468-0459-7. — С. 420—421.
  3. Обыкновенный крот — Talpa europaea. www.ecosystema.ru. Теллина 2016 шеран 26 февралехь.
  4. Ильичев В. | Эти удивительные кроты | Газета «Биология» № 6/2008. bio.1september.ru. Теллина 2016 шеран 26 февралехь.
  5. Борьба с кротами на приусадебном участке. www.rumvi.com. Теллина 2016 шеран 26 февралехь.
  6. На чёрный день // Секреты природы. — ЗАО «Издательский дом Ридерз дайджест», 1999. — С. 197. — ISBN 5-89355-008-0.
  7. 1 2 Русские названия по книге Кеп:Книга:Полная иллюстрированная энциклопедия. «Млекопитающие». Кн. 2

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]