Тибет

Тибет
Экзотопонимаш	西藏, Сицзан
Мур	VII бӀешо — хӀинца а
Локализаци	ЦХР къилба-малхбузе
Бахархой	10,5 млн
Майда	1,2 млн км²
ЮкъайогӀу	Тибетан автономин кӀошт, Юньнань, Сычуань, Цинхай, Ганьсу (ЦХР)
Махкахь пачхьалкх:
Тибетан импери VII бӀешо — 842 Юанан импери 1245—1358 Цийн импери 1720—1912 Тибет 1912—1951 Цийн Халкъан Республика 1951 — хӀинца а
Тибет Викилармехь

Тибе́т (тиб. བོད་, Вайли bod, Бё; 西藏 Сицзан, неп. तिब्बत) — Юккъера Азин кӀошт, лаьтта Тибетан акъарин тӀехь.

Оьздангаллин а, динан а юкъаралла, билгалйоккху амалш ю тибетийн мотт а, тибетийн буддизм а. Орамера бахархой — тибетхой.

1950 шарахь дуьйна доккхаха долу дакъа ЦХР юкъадоьду, Тибетийн автономин кӀошт, Юньнань, Сычуань, Цинхай, Ганьсу провинцешкара автономин дакъош санна, царна юкъахь екъна ю Тибетан историн областаш У-Цанг, Кам, Амдо. Лхаса — Тибетан историн коьрта шахьар а, Тибетан автономин кӀоштан административан юкъ а ю.

Тибет ЦХР юкъатохар тӀемца чубахаран жамӀ ду, хьал хӀинца а чолхе ду.

Дхарамсалехь (ХӀинди) ю Тибетан эккхийна правительство, цуьнан корта 2011 шо кхаччалц вара Далай-лама XIV, дуьненахь уггаре дика бевзачех а, ларамечех а цхьаъ. 2011 шеран 27 апрелехь, дерриг дуьненан тибетан диаспоро кхаж тасаран жамӀаца, корта хаьржина Лобсанг Сенге.

Географи

Майда (У-Цанг, Кхам, Амдо провинцешца) — 1,2 млн км².

Мехкан юккъера локхалла: 4000 метр хӀордан тӀегӀан тӀера.

Тибетан махкара схьадолу цхьа могӀа даккхий эркаш, уьш чекхдовлу тӀаьхьа кхин къаьмнаш дехачу мехкашкахула, цундела алсама девза оцу къаьмнийн меттанашкара цӀерашца. Уьш ду Ярлунг-Цангпо (тиб.ཚངས་པ (Брахмапутра), Ма-Чу (Можа эрк), Джи-Чу (Янцзы), Сенге-Цангпо (Инд), Пунг-Чу (инд.: Арун), Наг-Чу (бирм.: Салуин), Дза-Чу (Меконг).

Уггаре дика Ӏаьмнаш: Цонаг, Нам-Цо, Ямджо-Юмцо, Мапам-Юмцо (Манасаровар), Мигриггъянгджам-Цо.

Юккъера температура: 14 °C июлехь, −4 °C январехь.

Йочанийн юккъера барам: чӀогӀа къаьста, малхбузен областашкахь 1 мм январехь а, 25 мм июлехь а; малхбален областашкахь 25—30 мм январехь а, 80 мм июлехь а.

Пайден маьӀданаш: 126 тайп-тайпана минералаш, царна юкъахь бура, уран, аьчкан маьӀда, хромит, деши, литий, боксит, цӀаста, кӀора, туьха, слюда, гӀели, мехкдаьтта, кхин а.

Климат

Ямдрок Цо Ӏам лаьтта 110 километр Лхасин къилбехьа, 4441 м лакхахь

Тибетехь ю ламанан климат дийнахь-бусий чӀогӀа температураш а лесташ, шортта мелхан серло а йолуш. Тибетан къилбан а, къилбаседан а температурийн башхалла чӀогӀа йоккха ю.

Уггаре дика климат ю къилба-малхбален Тибетан кӀажошкахь. Иштта дика климат ю Лхаса а, Шигадзе а гӀаланашкахь. Лхасехь шеран юккъера температура ю +8 °C, Шигадзе +6,5 °C, ткъа къилбаседехьа, Тибетан акъарин тӀехь а, Тибетан къилбаседехьарчу декъехь а, шеран юккъера температураш 0°С лахара ю; и областаш ю Гуттаренна гӀура йолчу зонехь.

Тибетан дукхаха болу бахархой беха Лхасера Шигадзе кхаччалц кӀоштахь а, Тибетан акъарин малхбален йисттехь а; къилбаседа а, юккъера а, ткъа иштта Тибетан малхбуза областашкахь а адам кӀезиг ду.

Лхасехь климат
Гайтам	Янв.	Фев.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сен.	Окт.	Нояб.	Дек.	Шо
Юьззина максимум, °C	6,8	9,2	12,0	15,7	19,7	22,5	21,7	20,7	19,6	16,4	11,6	7,7	14,7
Юккъера температура, °C	−2,2	1,1	4,6	8,0	12,0	15,6	15,4	14,5	12,8	8,0	2,2	−1,8	8,9
Юьззина минимум, °C	−10,2	−6,9	−3,2	0,9	5,1	9,2	9,9	9,4	7,6	1,4	−5	−9,1	−0,1
Хьост: [1]

Тибет оьздангаллехь

ТӀаьхьарчу хенахь юкъаевлла Тибетах лаьцна масех, уггаре евзаш ерг царех — голливудан, коьрта ролехь Питт Брэд волуш, «ВорхӀ шо Тибетехь» а, режиссёран Скорсезе Мартинан «Кундун» а. Кхин фильмаш: «Самсара», «Миларепа», «Кад», «Гималай», фильм французаш а, америкахоша а тибетан актёраш а болуш яьккхина, кино яьккхина Непалехь а, Тибетехь а.

Факташ

• 1920-гӀа шерашкахь Тибетехь яра лергашна а, меранна а налогаш.
• 2001—2006 шерашкахь диллина лекха лаьмнийн цӀерпоштнекъан дакъа Голмуд — Лхаса. 1142 км декъах — 969 км биллина 4 км хӀордан тӀегӀанал лакхахь, цӀерпоштнекъо цхьаьна меттигехь дукъ доккху 5 км хӀордан тӀегӀанал лакхахь. Пассажирийн вагонаш чу лекха лаьмнийн дакъошкахь ницкъала кислород ло, кондиционеран системехула а, хӀора меттиган шен-шена а.

Хьажа кхин а

• Ахимсин зона

Билгалдахарш

Комментареш

Хьосташ

Литература

Арахьара аудиофайлаш
	Подкаст о Тибете и его традициях

• Мартынов А. С. «Статус Тибета в XVII—XVIII веках в традиционной китайской системе политических представлений», — М.: Наука, 1978.
• Козлов П. К., Тибет и Далай-лама, Петербург: 1920, на сайте «Руниверс»
• Овчинников В. В. «Вознесение в Шамбалу»
• Кузьмин С. Л. Скрытый Тибет: история независимости и оккупации. СПб.: изд. А. Терентьева, 2010
• Цендина А. Д. Масляная скульптура // …и страна зовется Тибетом. — М.: Восточная литература, 2002. С. 263—269.
• Van Walt van Praag M.C. 1987. The Status of Tibet: History, Rights, and Prospects in International Law. Boulder, Colorado: Westview Press.
• И.Гарри. Буддизм и политика в тибетском районе КНР. Улан-Удэ, 2009.
• Powers J., Templeman D. Historical Dictionary of Tibet. — Scarecrow Press, 2012. — 794 с. — ISBN 9780810868052
• Кычанов Е. И., Мельниченко Б. Н. История Тибета с древнейших времен до наших дней. — М: Восточная литература, 2005. — 351 с. — ISBN 5-02-018365-2
• Гонпо Таши Андругцанг 4 реки, 6 горных цепей. Воспоминания о движении Сопротивления в Тибете. — Москва: фонд «Сохраним Тибет», 2014. — 108 с. — ISBN 978-5-05792-14-4

Хьажоргаш

• China, Tibet and the Chinese nation
• China Tibet Information Center
• Tibet University (Simplified Chinese)
• The East Tibet Website
• Овчинников В. В. Тибет стал частью Китая ещё в Средние века. — ИА «Интерфакс», 2007.
• Официальный сайт Тибетского правительства в изгнании
• Amnesty International Report 2004
• Olympic Watch (Committee for the 2008 Olympic Games in a Free and Democratic Country) on Tibet-related
• Beefy’s Nepal and Tibet Page — photos and information on Tibet (and Nepal)
• ru_free_tibet в поддержку освобождения Тибета
• Тибетский буддизм
• The Tibet Map Institute