Шекар

Хьажоргаш нисйар
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Шекар (маьӀнаш).
Кхуза хьажош ду дехар «БаьӀалг шекар». ХӀокху темин оьшу ша агӀо.
Шекар (лакхара аьрру агӀор тӀера сахьтан цамзанца): кӀайн баьӀалг шекар, рафинад данза, кечбанза шекар-эрз, боьмаша шекар
Сахарозин кристаллийн доккха дина сурт
Сахарозин молекулин модель
Немцой шекаран скульптура, 1880 шо
Немцойн химикаш Маргграф Андреас Сигизмунд а, Ашар Франц Карл а (сурт тӀехь) бух биллира хӀокху заманан шекаран промышленностан

Шекар — даьржина дааран сурсат. Шекаран коьрта компонент — сахароза. Амма иза доцуш, сурсатехь хила тарлотайп-тайпана эдарш. КӀайн шекарехь магадо цунна йукъахь 0,25 % кхаччалц хила, баьӀалг шекарехь — 0,1 % кхаччалц.

Шекарш — лахара молекуляран углеводаш (моно-олигосахаридаш). Царех цхьадолчеран мерза чам[1].

Этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Дош — ширахӀиндийн ду, хӀунда аьлча шекаран даймохк — ХӀинди (шир.-хӀинд. शर्करः (śarkaraḥ IAST) «гӀамар буьртиг, жагӀа, шекар»); нохчийн матте и дош деина гӀумкхийн маттара.

Шекаран истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Антикалла а, Йуккъера бӀешераш а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Европехь шекар девзаш хилла румхошна. Боьмаша шекаран буьртигаш дохура шекар-эрзан муттах, Европе чудохьура ХӀиндера. Мисар, Руман империн провинци, ХӀиндица махлелорехь йукъара йара.

Македонийн Искандаран адмиралан Неархан, шекарах лаьцна хина, сурт хӀоттийра цуьнан вайн эрал 325 шо хьалха Искандар коьртехь волуш ХӀиндин тӀелата вахар бахьнехь.[2][3]

Желтойн лоьро Диоскорид Педанийс I бӀешарахьшекаран сурт хӀоттийна шен медицинин De Materia Medica трактатехь[4]. Тера сурт хӀоттадо румхочо Плиний Воккхахволчо шен "Ӏаламера исторехь":

"Шекар до Ӏаьрбийчохь а, амма хӀиндин шекар гӀоле ду. Шекар-эрз йукъахь карадо и мезан цхьа тайпа, кӀайн, силамах тера, цергаш йукъахь къарс деш. Иза духку хьуьнан бӀар санна долчу баьӀалгахь. Шекар леладо медицинин Ӏалашонна"[5].

ЖӀарахоша шеш Сийлахь латтан тӀедахча тӀеоьцура "мерза туьха" кхоьхьу ковранаш, цара шекар Европе. XII бӀешо долалуш Венецин кхечира Суран гергга масех эвла, цигахь Европе дахьа, шекар ден меттиг кечйира. Цуо мезан кхин тӀетуьйхира мардийриг.[6] ЖӀарахойн тӀелатаран заманара шераш йаздархочо Тиран Вильгельма (Гийом), йаздира XII бӀешо чекхдолуш, шекар "чӀогӀа оьшу адаман пайденна а, могашаллийна а".[7] XV бӀешеран чаккхенгахь Венеци Европехь шекар доккхуш а, даржош а коьрта йукъ йара[8].

ТӀаьхьуо шекар-эрз кхечира Сицили а, Къилба Испане а, амма Руман импери йохарца и болх сецира.

Европехь[нисйе бӀаьра | нисйе]

ХӀиндехь акха кхуьу ораматан Шекар-эрзан гӀад, шекар доккху йуьхьанцара аьргал йара. Европехь шекар-эрзан шекар девзира вайн эра тӀекхачале а, медицинин гӀирс санна. Ӏаьрбойчоь чӀагӀйелча IX бӀешарахь шекар-эрз лелор даьржира Мисрахь, Сицилехь, Къилба Испанехь. X бӀешо чекхдолуш шекар даккхар кхиира Венецехь, амма шекар алсама даьржира жӀарахойн тӀелатаран заманахь.

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Шекар — йаззам бу Большой советской энциклопедии чуьра. 
  2. ↑ Jean Meyer, Histoire du sucre, ed. Desjonquières, 1989
  3. ↑ Anabasis Alexandri, translated by E.J. Chinnock (1893)
  4. ↑ "Существует кристаллизованный мёд, называемый сахароном, который можно обнаружить в тростнике в Индии и Аравии. По консистенции он похож на соль и является таким же хрупким, его можно разжевать зубами" - перевод цитаты по книге "Book Two of Dioscorides' Materia Medica".
  5. ↑ Patrick Faas. Around the Roman Table: Food and Feasting in Ancient Rome. — University of Chicago Press, 2005-04. — 388 с. — ISBN 978-0-226-23347-5.
  6. ↑ Ponting, Clive (2000) [2000]. World history: a new perspective. London: Chatto & Windus. p. 481. ISBN 978-0-7011-6834-6.
  7. ↑ Malcolm Barber. The Two Cities: Medieval Europe, 1050-1320. — Routledge, 2004. — 601 с. — ISBN 978-0-415-17415-2.
  8. ↑ George M. (George Morrison) Rolph, Taylor & Taylor. (1917) bkp CU-BANC, John J. Newbegin. Something about sugar; its history, growth, manufacture and distribution. — San Francisco, J. J. Newbegin, 1917. — 534 с.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Рэндольф Несси. Хорошие плохие чувства. Почему эволюция допускает тревожность, депрессию и другие психические расстройства = Randolph M. Nesse. Good Reasons for Bad Feelings: Insights from the Frontier of Evolutionary Psychiatry / пер. с англ. Мария Десятова. — М.: Альпина нон-фикшн, 2021. — 540 с. — ISBN 978-5-00139-281-1.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

wikt: Шекар Викидошам чохь
commons: Шекар Викиларма чохь
n: Шекар Викикерланаш чохь
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Шекар&oldid=9293182»