Монголийн импери

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Историн пачхьалкх
Монголийн импери
монг. Их Монгол улс
Байракх
Байракх
 
 
 
 
 
1206 — 1368
Коьрта гӀала Аварга (1206—1235)
Каракорум (1235—1260)[1][2][3][4]
Шанду (1260—1264)[2]
Ханбалык (1264—1368)[2][5]
Мотт (меттанаш) монголийн, тюркийн, цийн, гӀажарийн[6]
Официалан мотт монголийн меттанаш[d]
Ахча балыш, чау, цянь
Майда

33 000 000 км² гергга (1279)[7]

24 000 000 км² гергга (1309)[8]
Бахархой  110 000 000 сов ст. (1279)[7]
Урхаллин тайпа хоржу монархи[d], тIаьхьенан монархи[d]
Законодахаран Ӏедал Кхурултай
Кар-кара далар
← Йерригмонголийн пачхьалкх
Импери Юань →
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь
Монголийн импери, 1207 шеран гергга
Монголийн импери 1279 шарахь

Монго́лийн импе́ри (монг. Монголын эзэнт гүрэн; Их Монгол улс?, ᠶᠡᠺᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠤᠯᠤᠰ
?; Yeke Mongɣol ulus — «Йоккха Монголийн пачхьалкх») — пачхьалкх, кхоллайелла XIII бӀешарахь Чингисхана а, цуьнан тӀаьхьено латта тӀемца даккхарца, дуьненан исторехь уггаре баккхий гуонахьара мехкаш бахарца[9] Махбален Европин тӀера Японин хӀорд тӀе а, Новгородан тӀера Къилба-Малхбален Ази кхаччалц (майда 24 млн км² гергга[10][8] йа 33 млн км²[11]).

Къагаран муьрехь йукъадоьдура шуьйра Йуккъера Азин, Къилба Сибрехан, Малхбален Европин, Гергара Малхбален, Цийчоьнан, Тибетан меттигаш. XIII бӀешеран шолгӀачу декъехь йолайелира, чекхйелира 1269 шарахь импери йохар[12], ХӀора улусан хано (империн хӀоъан урхалла деш волчу Хубилай воцург) кхайкхийра шеш дозуш доцу кхечу улусан ханех, церан коьртехь лаьттара ЧингизгӀар. Йаккхий кийсигаш Сийлахь Монголин хилира Импери Юань, Джучин улус (Дешин Орда), ХулагугӀеран пачхьалкх (Ильханат) а, Чагатайн улус а. Сийлахь хан Хубилай, тӀеэцначу (1271) Юань императоран титул, коьрта шахьар дехьайаьккхина Ханбалыке (таханлера Пекин), претендент вара массо а улусан коьртаниг хила. XIV бӀешо долалуш метта хӀоттийна формалан йолу империн марталла конфедерацин кепара фактехь маьрша пачхьалкхаш хилла йолу.

1368 шарахь Импери Юань дӀайелира[13], цуьнца дӀайелира Монголийн импери.

ЦӀе[нисйе бӀаьра | нисйе]

Монголийн импери олура шех йуккъерамонголин Yeke Mongɣol ulus; Ширамонголийн йозаехь ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠤᠯᠤᠰ
. Тюркийн маттахь Kür uluγ ulus[14].

Монголаша олура шайн пачхьалкхах «мөнгө/мунгу» — «Детин», аналогица «Аьчка» киданин Ляо некъашца а, «Дешин» Чжурчжэни некъашца а Цзинь[15]. Цийн йозанашкахь «Хэй-да ши-люэ» 1237 шеран дуьйцу Сийлахь Монголин бахархоша шайн пачхьалкхах олура «Сийлахь детин некъий»[16].

Пачхьалкх хӀоттар[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀезалошна а, кереиташна а тӀехь толам баьккхина, Темуджин (Чингисхан) волавелира шен къам нисдан — эскар. Ӏай 1203—1204 шерашкахь йира цхьа могӀа реформаш, цуо бух биллира Монголийн пачхьакханна.

  • Ладаме реформа хьакхалора эскаран реформин, иза декънера эзарнашна, бӀаьнашна, иттаннашна. Иштта чӀагӀдора урхалла дар а, низам а, ткъа коьртаниг — дӀадоккхура эскар даран гергагарлонан хьесап. ХӀинца гӀуллакхехь гена валар, билгала далар шен хьуьнарца, ханна муьтӀахь хиларца, гергарлонца а, тайпанан аристократин уллера хиларца а дацара.
  • Темуджина масала хилла дукха хан йоцун хиллачу тӀамера, цуьнан аьтту белира дуьхьало йоцуштсхьайаккха ларйеш йоцу ставка Ван-ханан. Йира лерина кешиктенийн корпус, ша тайпана ханан долара гварди, иза йекъалора шина декъе: турхаудаш — дийнан ха, кебтеулаш — буьсана (70 а, 80 а стаг).
  • Цул сов, кхоьллира элитина дакъа эзар турпалхочух — дикачу тӀеммлойх, и дарж лора тӀемехь гӀуллакхаш дарна.

Найманаш а, меркиташ а хӀаллакбаро а, Джамуха виеро а гурахь 1205 шеран чекхбаьккхира бай-аренанитӀом. Темуджина ца бисира Йоккхачу бай-аренан малхбален декъехь мостагӀий, монголаш кийча бара дуьненан историн аренехь гучубовла

1206 шеран мартехь Онон эркан хьостан гена доццуш гулйелла кхурултай, цигахь Темуджин хаьржина сийлахь хан, кхайкхадора Сийлахь монголийн пачхьалкх кхайкхар. Декъадаларан хьесап даьржира эскар доцучун, ша долу къоманна. Эзарнаш, бӀаьннаш, иттаннаш олура хӀинца бахархоша эскаран бала безачу бахархойх. «ДӀайазбе Сийна йозанца „Коко Дефтер-Бичик“, цул тӀехьа жайнашка а доьхкуш, куьйгаш декъадаларх дакъошка массо а къоман гражданаш»[17]. Йерриг хӀоттам пачхьалкхан коьрта Ӏалашонна муьтӀахь дара — тӀамна.

Керлачух хьакхалуш дерг эскарехь, кхузахь къаьстара алсамо тӀеман дакъа — тумен (итт эзар). Тайп-тайпана ханан гварди йоккхха йора туменан бараме, цунна йукъа тухура эзар турпалхо. МогӀарера кешиктен (монг. хишигтэн) шен рангехь лакхара вара муьлххачу а тӀеман декъан баьччел, цу йукъахь эзарниг а ву.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. КАРАКОРУ́М / И. В. Волков, М. И. Гольман // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 72. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6.
  2. 1 2 3 МОНГО́ЛЬСКАЯ ИМПЕ́РИЯ / В. В. Трепавлов // Монголы — Наноматериалы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 7-8. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 21). — ISBN 978-5-85270-355-2.
  3. Каракорум - столица Чингисхана. portalostranah.ru. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 23 июль. Архивйина 2022 шеран 30 июнехь
  4. Hans–Georg Hüttel, Karakorum – Eine historische Skizze, in: Dschingis Khan und seine Erben, p. 133–137
  5. Столицы Монгольской империи &124; Синология.Ру. www.synologia.ru. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 25 ноябрь. Архивйина 2021 шеран 25 ноябрехь
  6. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Григорьев тIетовжаран йоза йаздина дац
  7. 1 2 Vandepeer Matt. Retrospect Empire. The Mongol Empire. — P. 9.
  8. 1 2 Taagepera R. Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia // International Studies Quarterly. — 1997. — Vol. 41. — P. 499.
  9. Stephen Pow. The Mongol Empire’s Northern Border: Re-evaluating the Surface Area of the Mongol Empire (en) // Genius loci — Laszlovszky 60. — 2018. — ISBN 978-615-5766-19-0. Архивйина 2021  шеран  20 декабрехь.
  10. Turchin P., Hall T. D., Adams J. M. East-West Orientation of Historical Empires and Modern States Архивйина 2019-05-20 — Wayback Machine // Journal of World-Systems Research. — 2006. — Vol. 12 (№ 2). — P. 222.
  11. Vandepeer M. The Mongol Empire. Архивйина 2018 шеран 27 январехь // Retrospect Empire. — P. 9.
  12. Почекаев Р. Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 гг. — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». ТӀекхочу дата: 2010 шеран 17 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 8 августехь
  13. Монгольская феодальная империя // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  14. Introduction to Altaic Philology: Turkic, Mongolian, Manchu. — 2010. — P. 169.
  15. Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир: Чингис-хан. Личность и эпоха. — 2-е изд., перераб. и доп. — Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН; Школа-Пpecc, 1995. — С. 10. — 272 с. — ISBN 5-02-017390-8.
  16. Пэн Да-я, пер. Линь Кюн-и и Н.Ц. Мункуева. Краткие сведения о черных татарах. www.vostlit.info. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 1 декабрь. Архивйина 2018 шеран 22 ноябрехь
  17. Монгольский обыденный изборник. § 203 // Сокровенное сказание / Пер. С. А. Козина. — М.-Л., 1941. Архивйина 2019  шеран  20 майхь.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьртаниг
  • Карпини, Гийом де Рубрук, История Монголов / Путешествие в восточные страны, СПб.: 1911.
  • Армянские источники о монголах (Извлечения из рукописей XIII—XIV вв.). — М., 1962.
  • Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9.
  • Иакинф (Бичурин Н. Я.). История первых четырёх ханов из дома Чингисова // История монголов. — М.: АСТ: Транзиткнига, 2005. — С. 7—234. — ISBN 5-17-031003-X.
  • Из «Истории завоевателя мира» Джувейни // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды / Пер. В. Г. Тизенгаузена. — М.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. 2. — С. 20—24.
  • Из «Насировых разрядов» Джузджани // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды / Пер. В. Г. Тизенгаузена. — М.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. 2. — С. 13—19. Архивйина 2009  шеран  20 январехь.
  • Джиованни дель Плано Карпини. История монгалов, именуемых нами татарами // Джиованни дель Плано Карпини. История Монгалов. Гильом де Рубрук. Путешествие в Восточные страны / Перевод А. И. Малеина. — М.: Государственное издательство географической литературы, 1957.
  • Киракос Гандзакеци. История Армении / Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л. А. Ханларян. — М.: Наука, 1976.
  • Китайская династийная история «Юань ши (Официальная история [династии] Юань)» // Золотая Орда в источниках / Переводы с китайского, составление и примечания Р. П. Храпачевского. — М.: ЦИВОИ, 2009. — Т. 3: Китайские и монгольские источники.
  • «Краткие сведения о чёрных татарах» Пэн Да-я и Сюй Тина // Проблемы востоковедения / пер. Линь Кюн-и и Н. Ц. Мункуева. — 1960. — № 5. — В этой публикации дан перевод только части текста памятника (примерно 45% от всего текста). Полный перевод сочинения Пэн Да—я и Сюй Тина "Хэйда шилюэ (Краткие известия о чёрных татарах)" осуществлён Р.П. Храпачевским и опубликован в книге "Золотая Орда в источниках. Том третий. Китайские и монгольские источники", М. 2009.
  • Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
  • Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Пер. Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
  • Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семёнова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семёнова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Ю. П. Верховского, редакция профессора И. П. Петрушевского. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод А. К. Арендса. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1946. — Т. 3.
  • Гильом де Рубрук. Путешествие в Восточные страны // Джиованни дель Плано Карпини. История Монгалов. Гильом де Рубрук. Путешествие в Восточные страны / Перевод А. И. Малеина. — М.: Государственное издательство географической литературы, 1957.
Кхин т\е

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]