Эльбрус

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Эльбрус
Гумбаши дукъхадоран тӀера Эльбрус гар
Гумбаши дукъхадоран тӀера Эльбрус гар
Амалш
ТӀапламан формаСтратовулкан 
Кхолла белла ханплиоцен 
ТӀаьххьара хьалатохар≈ 5120 шо хьалха 
Бохьан локхалла
Абсолютан локхаллаМалхбузен 5642 м
Малхбален 5621[3] м
Дустараллин локхалла4741 метр[4]
Дуьххьара лам тӀебовларМалхбален бохь: 1829 шеран 22 июль, Х. Хачиров[1][2]
Малхбузен бохь: 1874 г., Ф. Грове, Ф. Гарднер, Х. Уокер, П. Кнубел и А. Соттаев 
Лаьтта меттиг
43°20′45″ къ. ш. 42°26′55″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх
Лаьмнийн системаКавказан лаьмнаш 
Дукъ а, ламанан акъари аАгӀонан дукъ[d]

ГӀебартойн-Балкхаройчоь
Эльбрус
Кхарачой-Чергазийчоь
Эльбрус
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Эльбру́с (кхарач.-балк. Минги-Тау, гӀебарт.-чергаз. Iуащхьэмахуэ) — Кавказера стратовулкан[5] (хӀордан тӀегӀанан тӀехула 5642 метр) — Российн а, Европин а уггаре лекха ламанан бохь, нагахь доза Европин а, Азин а йукъара доза Коьрта Кавказан дукъ тӀехула йа къилбехьахула даьккхича (кхечу меттигашкахь уггаре лекха Европин бохь лору альпийн лам Монблан). Эльбрус йукъатоьхна дуьненан дакъойн уггаре лекъа баххьийн испискина «ВорхӀ бохь».

Шаломара дешна цуьнан басенашкара охьадогӀу хиш, дузадо Къилбаседа Кавказан эркех уггаре даккхийчех долу: Кубань, Малка, Баксан. Дика кхиина транспортан а, аьтту бен инфраструктура бахьнехь Эльбрус а, цунна гергара кӀошташ а чӀогӀа гӀарайаьлла рекреацин, спортан, туризман, альпинизман планехь. Эльбрусан Малхбален (5621 метр) а, Малхбузен (5642 метр) а баххьаш доькъу нуьйран тӀехь (5416 м), лаьтта Кавказехь уггаре лакхара лаьмнашкара буьйсайоккхийла.

Эльбрус «Российн лайн цӀокъберг» цӀе йаларе кховдийна Российн Федерацин итт боххьан испискин йукъабоьду.[6]

Этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Эльбрус ширачу заманахь дуьйна бевзаш бара дукха къаьмнашна Кавказал генна арахьа а, цундела цуьнан цӀе схьайаларан нисса этимологи хууш йац. ТӀеэцначу цхьаьна версица лору иранан меттанех (скифин) схьайалар долу цӀе Elburz — «лекха лам»[7]. Иранехь а ду лаьмнаш Эльбрусчух тера цӀераш йолуш, масала Эльбурс[8]. Иранан а (алсама малхбален а) истори йайечара олура Эльбурз дерриг коьрта Кавказан дукъах[9][10]. И цӀе тӀаьхьа йеккъа оцу ламанна йисинчух тера ду.

Нохчийн маттахь маьӀна даьккхича историн Ӏилманийн кандидат волчу Тесаев Амина дийцарехь Эла барз хуьлу иза.

Кавказера орамера бахархошна йукъахь алсама йаьржина кхарачойн-балкхарийн цӀе Минги-Тау а, гӀебартойн Ошхамахо (гӀебарт.-чергаз. Ӏуащхьэмахуэ). Минги-Тау «Гуттаренна а лам» бохург ду[11][12]. ГӀебартойн цӀе Ошхамахо гочйо «ирсе лам» (схьадаьлла Ӏуащхьэ — «айам, гу», махуэ — «ирс»[13]), кхин маьӀна — «дийнан лам»[8][14].

Тюркийн меттанаш буьйцу къаьмнаша Эльбрусах олура Джин-Падишах — «жиннийн паччахь», адыгейш Къусхьэмаф (Кусхамаф) — «ирс дохьу лам», абхазашаОрфи-туб — «зовкхечеран лам»[8], абазойша Урым йхъымгӀва а, Урышв ихъымгӀва[15] а, Гуьржийчохь — იალბუზი (Иалбузи) — «лайн кхес» йа Бурцими — «конускепара айалург»[8]. Эрмалойчохь бевза Альберис — йукъара йаккха йиш йац иранан меттан фонетикин вариант, Альпаш топонимаца уьйр а[16]. Хаало кхин а цӀе 'Шат-лам (тарло кхарач.-балк. чат — гола, боьра, аьлча а «боьранца болу лам»)[14][17].

Физикин-географин амал[нисйе бӀаьра | нисйе]

Файл:Эльбрусские республики.png
Эльбрус Кхарачой-Чергазийчоьнан а, ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан а картин тӀехь

Эльбрус лам Йоккха Кавказан АгӀонан дукъца бу, Коьрта Кавказан дукъан 10 км къилбаседехьа ГӀебартойн-Балкхаройн а, Кхарачой-Чергазийн а республикийн дозанехь, иза йу бух тӀера диаметр 15 км а йолуш тӀапломаллин схьайалар долу ламанан массив, къаьсташ къегина Малхбален (5621 м) а, Малхбузен а кортошца (5642 м), и шиъ бекъна йеха легӀана нуьйро (дукъдоккхийла Эльбрусан нуьйра, 5416 м). шина коьртан йукъ 1500 м йу. Абсолютные высоты цоколя 3200—3800 м[18]. Басен охьанен йуккъера барам 35°. Дуьххьара Эльбрусан локхалла билгалайаьккхира 1813 шарахь академика В. К. Вишневскийс, цуо ларарца иза хилира 5421 м[19].

Эльбрусан басенашкара охьашерша 23 шалам, церан йукъара майда 134 км². Царех уггаре даккхийнарш Боккха а, Жима Азау, Терскол, Кюкюртлю (кхин тайпана цӀераш а хила тарло), Ирик. Эльбрусан шалаьмнийн бохаллин максимум— 6—9 км, иза шозза гергга боцу бу Кавказан уггаре бехачу шалаьмнел Дыхсул а, Безенгин а. ТӀаьхьарчу 100 шарахь шалаьмнийн йукъара майда жимйелла 18 %, ткъа Кубанан тогӀин чу шершачин — на 33 %. Эльбрусан шалаьмнаш Кавказан а, Ставрополан мехкан а уггаре даккххийчех кхаа эрканна хи латтадо: Баксанна, Малкина, Кубанна[20].

ТӀапломан жигараллин истори Эльбрус йисташкахь[нисйе бӀаьра | нисйе]

Эльбрус йисташкара къона тӀапломан породаш гуттаренна талла долийна Г. В. Абиха XIX бӀешеран йуккъехь[21]. Цул тӀаьхьа Эльбрусан геологи Ӏамош лилира дуккха даймехкан Ӏилманчаш, царна йукъахь, В. В. Дубянский, А. П. Герасимов, С. П. Соловьёв, К. Н. Паффенгольц, Е. Е. Милановский, Н. В. Короновский, кхин берш. ТӀаьхьара шин говзанчийн талламо, тӀаплам талларан хьалхарчу муьран жамӀ дира[22][23]. Цара оцу хенахь зорбатоьхна Эльбрусан геологин хӀоттам Ӏамор цхьаьнатоьхна, геоморфологин а, стратиграфин а хаамийн бух тӀаьхь, гӀоьртира къона лавин чкъоьрнаш декъна, магматизман фазанаш билгалйаха хьевсира, тӀаккха Йоккха Кавказан оцу декъехь тӀапломан жигараллин эволюци тидам бан гӀоьртира.

ТӀаьхьарчу иттанаш шерашкахь бинчу комплексан геологин талламаша таро йира шеко йоцуш Эльбрус хила тарло жигара тӀаплаьмнийн категорешна йукъатоха[24][25], цуо некъ белира оцу регионехь магматизм кхиаран а, магмин лаламаш схьадовлар Ӏаморан а, тӀаплам Ӏаьттораца доьзна Ӏаламан палеобохамийн ларраш лахаран а хьесапаш а, истории а дӀайелларан ойла айа.

Изотопан-геохронологин талламийн (K-Ar а, Rb-Sr а терхьаш хӀиттор) жамӀашца Эльбрусйисташкара уггаре хьалхара къоначу тӀапломангенан кхолламех бу плиоценан риолитийн игнимбриташ а, къилбаседа а, малхбален а басешкара йеа останцех туфаш а йу: уьш йу Ирикчат (Липаритан корта) ламбоккхийлин кӀоштахь, Тузлук лам тӀехь, Бирджалысу эркан аьтту берд тӀехь а, Уллукол шаломан къилбаседехьа[26][27]. Оцу породийн хан 3,0-2,7 млн шо йу. Эльбрусан къилбаседа а, малхбален а басенашкара туфийн пирокластин плиоценийн кхолламаш кхолладалар доьзна жигараллин тӀапломан аппарат, схьагарехь, лаьттина Ирикчат ламбоккхийлин кӀоштахь; магматӀедогӀу харшийн останцаш кхузахь марканаш хӀиттийна йу фельзитийн даекийн серица[28]. Эльбрусйисташкара муьста магматизм гучуйалар билгалйина кӀезга масштабаца.

Эльбрусйисташкара тӀапломан жигаралла карлайалар хилла боьалгӀа муьран йуккъехь 950—900 эз. Шо хьалха[29], регионан малхбален декъехь. Тызыл эркан хикхочехь кхоллайелла базальтан андезитийн лавин Ӏовраш; мелла а къилбехьа Ташлысырт ломан кӀажошкахь кхоллайелла иштта цӀе йолу тӀапломан конус, иза лаьтта дацитех. Кхин а къилбехьа, Кыртык а, Сылтран а эркашна йукъахь кхоллайелла масех лавин конус, иштта Ӏаьттийна дацитийн лава. Цул тӀаьхьара боьалгӀачу муьран магматизм (800—700 эз. шо хьалха) гучуйаьлла Эльбрусйистан малхбузен декъехь, цигахь девза масех шеш лаьтта хьалхараплейстоценан заманера тӀаплаьмнаш (Палео-Эльбрус, Чучхур, Чомарткол, Таш-Тебе)[30].

Бохамаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Эльбрусан боьххье вала атта долушехь, цунна тӀехь хӀора шарахь, тайп-тайпана мах хадорца, кхелха пхийттана тӀера ткъан тӀекхаччалц стаг, иза хуьлу 80 % гергга Эльбрусйисташкахь хуьлчу бохамех[31]. Кхелханчарна а, зулам хиллачарна а йукъахь туристаш-дезархой хилла ца Ӏа («акха туристаш» олурш), амма зиеделла кечам бина хила деза ламанан зиеделларг долу спортхой а бу[32].

Коьрта объективан маршруташкара кхерам лилхина шеш ду, хенан-хӀоттаман хьелаш — шен спецификин латтар а, шен хӀуонда хьал а бахьнехь, Эльбрус тӀера хенан-хӀоттам талха тарло сахьташкахь, иза гар лагӀдаларо, цӀеххьана температура йожаро (номиналан а, хетарг а), ориентаци а, гипотерми а йойу, кхин а хила тарло хьалабовлучеран локхаллин акклиматизаци а, цуьнца йоьзна факторш а, масала, хидӀадалар, хаъал гӀуо хетар, цигара схьадогӀу, тидаман концентраци йар, иштта кхин дӀа а.[31].

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. По поводу национальности первовосходителя ведутся споры. Есть версии, что он мог быть кабардинцем (Чилар Хаширов) или карачаевцем и его правильнее называть Хилар Хачиров. О том, что Хилар Хачиров был карачаевцем см. например Радде Г. И. Кавказский хребет // Живописная Россия. Т. 9. Кавказ, СПб., 1883. С. 142.
  2. В книге И. М. Мизиева «Следы на Эльбрусе» (2000 год) он также приписывается к карачаевским проводникам, но там его имя пишут как Килар[1]
  3. Elbrus, Russia (ингалс.). Peakbagger.com.
  4. (unspecified title)
  5. Elbrus(ингалс.) Смитсонийн институтан сайт тӀехь Global Volcanism Program
  6. «Снежный Барс России» — новое почетное звание в российском альпинизме.
  7. Эльбрус // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I]. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.
  8. 1 2 3 4 Рототаев П. Двенадцать имен Эльбруса // Земля и люди : ежегодник. — 1972.
  9. ШЕРЕФ-АД-ДИН ЙЕЗДИ Книга Побед.
  10. Géographie d’Aboulféde. Trad. de l’arabe en français… par M. Reinaud, t. 1—2, P., 1837—83;
  11. Бенги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 1978. — Т. II. — С. 113—114.
  12. Менги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 2003. — Т. VII. — С. 58.
  13. Апажев М. Л., Багов Н. А., Балкаров Б. Х. и др. Кабардино-русский словарь / Б. М. Карданов. — Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1957. — С. 257, 472. — 576 с.
  14. 1 2 Твёрдый А. В. Эльбрус // Топонимический словарь Кавказа. — Краснодар: Краснодарское книжное издательство, 2006.
  15. Ионова С. Х., Татаршао А. Х. Этнонимы и антропонимы в абазинской топонимии. Союз абазинской молодежи «Шарпны».
  16. Восточные топонимы // Газета «Татарский мир». — Издательский дом «Шанс», 2003.
  17. Шат, гора // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  18. Газеев В. М., Носова А. А., Сазонова Л. В., Гурбанов А. Г., Докучаев А. Я. Петрогенетическая интерпретация ассоциаций минералов-вкрапленников плейстоценовых-голоценовых вулканитов Эльбруса (Северный Кавказ) // Геологический факультет МГУ.
  19. Игорь Паша Восхождение на Эльбрус в 1829 году. Архивные материалы. // Mountain.RU.
  20. Илья Мельников Ледники Эльбруса(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). // Русское географическое общество.
  21. Абих Г.В. Объяснение геологического разреза северной покатости Кавказского кряжа от Эльбруса до Бештау. (русский) // Кавказский календарь на 1853г.. — 1852. — С. 440—471.
  22. Короновский Н.В. Геологическое строение и история развития вулкана Эльбрус. — Оледенение Эльбруса. — Издательство МГУ, 1968. — 346 с.
  23. Милановский Е.Е., Короновский Н.В. Орогенный вулканизм и тектоника Альпийского пояса Евразии. — Москва: Недра, 1973. — 280 с.
  24. Лаверов Н. П., Коваленко В. И., Ярмолюк В. В. и др. Новейший вулканизм Северной Евразии: закономерности развития, вулканическая опасность, связь с глубинными процессами и изменениями природной среды и климата / Лаверов Н.П.. — Изменение окружающей среды и климата: природные и связанные с ними техногенные катастрофы. — Москва: Издательство ИФЗ РАН, 2008. — 280 с. — ISBN 978-5-91682-001-0.
  25. Лебедев В. А., Чернышёв И. В., Чугаев А. В., Гольцман Ю. В., Баирова Э. Д. Геохронология извержений и источники вещества материнских магм вулкана Эльбрус (Большой Кавказ): результаты K-Ar и Sr-Nd-Pb изотопных исследований (русский) // Геохимия : журнал. — 2010. — № 1. — С. 45—73. — ISSN 0016-7525.
  26. Чернышёв И. В., Лебедев В. А., Бубнов С. Н., Гольцман Ю. В., Баирова Э. Д. Плиоценовые игнимбриты Приэльбрусья и их место в истории неоген-четвертичного вулканизма Большого Кавказа (изотопно-геохронологические данные) (русский) // Доклады Академии наук : журнал. — 2011. — Т. 436, № 2. — С. 247—252. — ISSN 0869-5652.
  27. Чернышёв И. В., Бубнов С. Н., Лебедев В. А., Гольцман Ю. В., Баирова Э. Д., Якушев А. И. Два этапа эксплозивного вулканизма Приэльбрусья: геохронология, петрохимические и изотопно-геохимические характеристики и их роль в неоген-четвертичной истории Большого Кавказа (русский) // Стратиграфия. Геологическая корреляция : журнал. — 2014. — Т. 22, № 1. — С. 100—130. — ISSN 0869-592X.
  28. Газеев В. М. Петрология и потенциальная рудоносность Эльбрусского вулканического центра (Северный Кавказ). — Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата геолого-минерал. наук. — Москва: Издательство ИГЕМ РАН, 2003. — 26 с.
  29. Лебедев В. А., Сахно В. Г., Якушев А. И. Общая продолжительность и пространственная миграция четвертичного вулканизма в Приэльбрусье (русский) // Доклады Академии наук : журнал. — 2010. — Т. 430, № 2. — С. 232—238. — ISSN 0869-5652.
  30. Лебедев В. А., Бубнов С. Н., Якушев А. И. Магматическая активность на Северном Кавказе в раннем неоплейстоцене: активные вулканы Эльбрусского центра, хронология и характер извержений/ (русский) // Доклады Академии наук : журнал. — 2011. — Т. 436, № 1. — С. 79—85. — ISSN 0869-5652.
  31. 1 2 Алексей Трубачев Интервью с начальником Эльбрусской ПСС Борисом Османовичем Тиловым(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Mountain.RU.
  32. Шатаев Владимир, Стариков Геннадий Полный список альпинистов (СССР, СНГ), погибших в горах(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Russianclimb.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Кудинов В. Эльбрусская летопись. — Ставропольское книжное издательство, 1969, 236 с., 30 000 экз.
  • Алексеев А. А. Эльбрус и его отроги / Рец. В. В. Арсенин. — М.: Издатель И. В. Балабанов, 2007. — ISBN 5-901049-46-2.
  • Бероев Б. М. Приэльбрусье: Очерк природы. Летопись покорения Эльбруса. Туристские маршруты. — М.: Профиздат, 1984. — 208 с. — (Сто путей — сто дорог). — 97 500 экз.
  • Динник Н. Я.,. Эльбрус // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Новейший и современный вулканизм на территории России = Modern and Holocene volcanism in Russia : [кол. моногр. : науч. издание] / [отв. ред. и автор вступ. ст. Н. П. Лавёров ; Ин-т физики Земли им. О. Ю. Шмидта; худож. Ю. И. Духовская]. — М. : Наука, 2005. — 604 с. — ISBN 5-02-032898-7
  • Газеев В. М. Петрология и потенциальная рудоносность Эльбрусского вулканического центра (Северный Кавказ): Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. геол.-минерал. наук. Ин-т геол. руд. месторожд., петрогр., минерал. и геохимии РАН, Москва, 2003, 26 с.
  • Собисевич А. Л., Нечаев Ю. В., Арбузкин В. Н., Трофименко Е. А., Пруцкий Н. И., Греков И. И. Новые геофизические данные о структуре магматических образований в районе Эльбрусского вулканического центра // Исследования в области геофизики. — М.: ОИФЗ РАН, 2004. — С. 272—285.
  • Лебедев В. А., Чернышев И. В., Чугаев А. В., Гольцман Ю. В., Баирова Э. Д. Геохронология извержений и источники вещества материнских магм вулкана Эльбрус (Большой Кавказ): результаты K-Ar и Sr-Nd-Pb изотопных исследований (рус.) // Геохимия : журнал. — 2010. — № 1. — С. 45-73. — ISSN 0016-7525.
  • П.П. Захаров Кто автор и строитель «Приюта 11-ти»?. Russianclimb.
  • Список литературы. Кафедра динамической геологии МГУ.
  • А.В. Твёрдый. Кавказ в именах. — Краснодар: Платонов, 2008. — 432 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-89564-044-9.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]