ИйдалтӀие — Версийн башхалла

Историн навигаци

[теллина верси]

← Хьалхара нисдар РогӀера нисдар →

Чулацам дӀабаьккхина Чулацам тӀетоьхна

БӀаьраВики-йоза

Сизийн

Верси 2021, 26 март, 12:05

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа ИйдалтӀие (маьӀнаш).

ИйдалтӀие — шуьйрачу маьӀнехь — Ийдал хица долу латта ду. Дукха хьолахь термин лелайо готтачу маьӀнехь — экономикан цуьнца уьйр йолу Ийдалан юккъерчу а, лахарчу а декъехь долу латта. ИйдалтӀиехь къаьста дикка айабелла болу аьтту берд а (Ийдалйистан акъари), аьру берд а — Ийдалдехье. Ӏаламца ИйдалтӀие юкъайогӀу Ийдалан лакхара кӀошташ а.

Мацца а хьалха ИйдалйистӀие Ийдалан Булгарин, Половцин Арен, Дешин Ордан, Русин юкъахь лаьттина.

Регионаш

ССРС Европан дакъа экономикан кӀошташкадоькъуш ЙСЭ билгалйоккху^[1] ИйдалтӀиен экономикан кӀошт, цунна юкъайогӀу Ульяновскан, Пензин, Куйбышевн, Саратовн, Волгоградан, Аштаркханан областаш, ГӀезалойчоь, Башкири, ГӀалмакхойн АССР; хьалхара 3 область а, ГӀезалойн АССР а Юккъера ИйдалтӀиеан, йисина областаш а, ГӀалмакхийн АССР а — Лахарчу ИйдалтӀиен юкъахйогӀуйту. Таханлера административан-латтан декъадаларан четаца:

Юккъера ИйдалтӀие — ГӀезалойчоь, Пензин, Ульяновскан, Самарин областаш;
Лахара ИйдалтӀие — Саратован, Волгоградан областаш, республика ГӀалмакхойчоь, Аштаркханан область.

ИйдалтӀие этнохороним: ийдалхой^[2]^[3].

Ийдалан бассейн кхаа декъе йоькъу (ИйдалтӀие дакъошка екъар санна): Ийдалан Лакхе, Ийдалан Юкъ, Ийдалан Лахе.

Ӏалам

Рельеф нийса ю, алсама ю шера аренаш а, шунаш долу аренаш а ю. Климат бараме-континентан ю. Аьхке йовха ю, июль беттан хӀаваан температуран юккъера барам +22° — +25°С; Ӏа дикка шийла ду, январан а, февралан а хӀаваан температуран юккъера барам −10° — −15°С. Шеран йочанийн юккъера барам къилбаседехь 500—600 мм, къилбехь 200—300 мм. Ӏаламан зонаш: иэелла хьун (ГӀезалойчоь), хьун-аренаш (ГӀезалойчоь (цхьаццанхьа), Самарин, Пензин, Ульяновскан, Саратовн областаш), аренаш (Саратовн (цхьаццанхьа) а, Волгоградан а областаш), ахгӀум-аренаш (ГӀалмакхийчоь, Аштаркханан область). Къилберчу лаьттан декъа тӀехь йовхачу эхашеран заманахь (апрелера октябре кхаччалц) ченан мох а, бекъа мох а хуьлу.

ИйдалтӀиен федералан гуо

Шена юкъайогӀу Юккъера ИйдалтӀиен регионаш, цхьа могӀа Российн Центран регионаш (Мордови, Пензин область), Уралхьалхе (Пермийн мохк, Башкортостан). Центр — Нижни Новгород. Гуон майда РФ латтанах 6,08 %. Бахархой 2008 ш. 1 январехь — 30 241 583 (21,4 % РФ); алсама гӀалийн бахархой бу. Масала, Самарин областехь >80 %, РФ (73 % гергга).

Ийдалан-Вяткан экономикан кӀошт

Лаьтта юккъерчу Ийдал тӀехь. Ӏоштан майда 1000 км озаелла ю къилба-малхбузера къилбаседа-малхбалехьа, масех Ӏаламан зонашкахь ю: къилбаседа дакъа тайгахь а, къилбан — хьун-аренашкахь а. КӀошт ю Российн Цетрехь, кеманаш лела Ийдалан, Окан, Вяткин бассейнашкахь, доза а ду, чӀагӀъелла экономикан уьйр ю Центран, Уралан, Къилбаседан, ИйдалтӀиера кӀошташца. Бахархойн барам — 7,5 млн ст. (2010). Бахархой луьсталлин юккъера барам — 32 ст./км², цхьабосса охьахевшина бац. Дукхаха болу бахархой оьрсий бу, уьш боцуш кхузахь беха марийш, мокшаш, эрзяш, чувашаш, гӀезалой, удмурташ. Урбанизацин барам дикка лакхара бу — 70 %, цу тӀе 7,5 миллионах 2 млн веха Нижегородскан агломерацехь.

ИйдалтӀиен экономикан кӀошт

Лаьтта Ийдалан лахехь. ИйдалтӀиен майда 537,4 эзар км², бахархой 17 млн стаг, бахархойн луьсталла 25 стаг/км². ГӀалийн бахархойн дакъа — 74 %. ИйдалтӀиен экономикан кӀоштан юкъайогӀу 94 гӀала, 3 гӀала-миллионер (Самара, Казань, Волгоград), 12 федерацин субъект. Къилбаседехь доза ду Ийдал-Вяткин кӀоштаца, къилбехь Каспий-хӀордаца, малхбалехь Уралан кӀоштаца а, Кхазакхстанца а, малхбузехь — Центран-Ӏаьржалаьттан кӀоштаца а, Къилбаседа Кавказца а. Экономикан сема — Ийдал хи. ИйдалтӀиен экономикан кӀоштан центр ю Самарехь.

ИйдалтӀиен гӀалийн ассоциаци

1998 шеран 27 октябрехь Самара гӀалахь хилира ИйдалтӀиен яккхийчех ворхӀ гӀалин (Казань, Лахара Новгород, Пенза, Самара, Саратов, Ульяновск, Чебоксара) куьйгалхойн хьалхара Юкъара гулам, цигахь ИйдалтӀиен гӀалийн ассоциаци кхолларан барт кӀела куьг яздира. Оцу гӀуллакхо путевка елира дахаре муниципалан кхолламийн уьйран керлачу структуран — ИйдалтӀиен гӀалийн ассоциаци (ИГӀА). 2000 шеран февралехь Ассоциацин юкъакхийтира Йошкар-Ола, 2002 шеран 1 ноябрехь цуьнан могӀанаш буьзира Аштаркхнено а, Саранско а, 2005 шарахь — турпал-гӀала Волгоград, 2009 — Киров. Тахана ИГӀА юкъахь 25 гӀала ю, царех яккхийнарш:

2015 шарахь Ассоциацин юкъаягӀара: Ижевск, Пермь, Уфа, Оренбург, Тольятти, Арзамас, Балаково, Димитровград, Новокуйбышевск, Новочебоксарск, Сарапул, Стерлитамак, Сызрань. Ассоциацин гӀаланашкахь веха кхойтта миллион сов стаг.^[4]

Билгалдахарш

[bse20-1] Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 20. Плата — Проб. 1975. 608 стр., илл.; 21 л. илл. и карт.

[2] волжанин — Викисловарь

[3] ВОЛЖАНИН Словарь Ушакова

[4] Ассоциация городов Поволжья

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ МогӀа 10: / МогӀа 10: @@
 ССРС Европан дакъа экономикан кӀошташкадоькъуш ЙСЭ билгалйоккху<ref name="bse20">[http://bse.sci-lib.com/article090136.html Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 20. Плата — Проб. 1975. 608 стр., илл.; 21 л. илл. и карт.]</ref> ИйдалтӀиен экономикан кӀошт, цунна юкъайогӀу Ульяновскан, Пензин, Куйбышевн, Саратовн, Волгоградан, Аштаркханан областаш, ГӀезалойчоь, Башкири, ГӀалмакхойн АССР; хьалхара 3 область а, ГӀезалойн АССР а Юккъера ИйдалтӀиеан, йисина областаш а, ГӀалмакхийн АССР а — Лахарчу ИйдалтӀиен юкъахйогӀуйту. Таханлера административан-латтан декъадаларан четаца:
 * '''Юккъера ИйдалтӀие''' — [[ГӀезалойчоь]], [[Пензин область|Пензин]], [[Ульяновскан область|Ульяновскан]], [[Самарин область|Самарин]] [[область (административан дакъа)|областаш]];
-* '''Лахара ИйдалтӀие''' — [[Саратован область|Саратован]], [[Волгоградан область|Волгоградан]] областаш, республика [[ГӀалмакхойчоь]], [[Аштаркханан область]].
+* '''Лахара ИйдалтӀие''' — [[Саратовн область|Саратован]], [[Волгоградан область|Волгоградан]] областаш, республика [[ГӀалмакхойчоь]], [[Аштаркханан область]].
 ИйдалтӀие [[этнохороним]]: ийдалхой<ref>[[wikt:волжанин|волжанин — Викисловарь]]</ref><ref>[http://ushakovdictionary.ru/word.php?wordid=6279 ВОЛЖАНИН Словарь Ушакова]</ref>.