Аборигенаш
О́рамера къа́ьмнаш — кхечу меттигашкара кхин къаьмнаш цига кхалхале даьхна къаьмнаш[1][2][3][4].
Терминологи
[бӀаьра нисйан | нисйан]Билгала йукъара тIеэцна кхетаман амалаш йац дуьненайукъарчу бакъонехь цхьацца бахьнашца: уьш тайп-тайпана расийн, оьздангаллин, меттан тобанийн, динан векалш бу, беха массо аьлчи санна нах бехачу континенташ тIехь; уьш бу социалан, экономикин, оьздангаллин кхиаран тайп-тайпанчу тIегIанехь. И бахьна долуш церан тайп-тайпана иэшамаш, гар, хьолаш ду. Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламо (ВКЪКХ) Орамера бахархойн дискриминацин баланех башха докладчикан цIарах, ВКЪКХ дискриминацил хьалхадаларан а, кегийра къаьмнаш лардаран а бухара комиссин цIарах Хосе Мартинес Кобос ялайо лахара белхан билгало[5]:
|
«...орамера къам лаьтта, пачхьалкхан хIинцалера махкахь я цуьнан декъехь баьхначеран хIинцалера тIаьхьенех, цига дуьненан кхечу дакъошкара, кхин оьздангаллера а, этносера а, уьш къар а бина, хIиттийна бозучу, колонин хьоле мохк баккхарца а, кхечу гIирсашца а; хIинца и къаьмнаш деха шайн башха гIиллакхашца, социалан, экономикин, оьздангаллин ламасташца. Ца деха пачхьалкхан шеш дакъа долу институташца, цуьнан бух болу къоман, социалан, оьздангаллин башхаллаш йолу олалла дечу бахархойн чкъоьрийн пачхьалкхан структурашца[5] | 
|
Орамера къаьмнаш деха Дуьненан дерриг дакъошкахь: царна йукъа богӀу, масала, эвенкаш Генара Малхбалехь, эскимосаш а, алеуташ а Къилбаседа Америкин а, Генара Малхбален а Полюсан гуонаннаха, саамаш Скандинавин а, Кольскан ахгӀайрен а тӀаьхь, маори Керла Зеландехь, индахой Америкехь. Уьш бу 300 млн стаг гергга[1][6].
«Орамера къаьмнаш» (инг. indigenous peoples) термин йукъайогӀу дуьненайукъара-бакъонийн лексикон[1] йукъа, лелайо Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламан[7] тайп-тайпана документашкахь. Российн Федерацин законашкхолларехь лелайо «орамера кегийра къаьмнаш» а, «кегийра къаьмнаш» терминаш. Дешнаш «аборигенаш»[4], «автохтонаш»[8][9], «бухара махкахой», «орамера бахархой» семантикица терминан гергара ду «орамера къаьмнаш», амма юрисдикцин документашкахь ца лелайо.
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Дуьненан колонизаци йоьдуш, XV бӀешарахь йола а йелла лаьттира XX бӀешо кхаччалц, дукхаха долу орамера къаьмнаш, алсама дуьненан орамера кӀезиг къаьмнаш, дӀадовларна кхерамехь дара. Орамера къаьмнаш, 2007 шеран 13 сентябран хиллачу ВКЪКХ Инарлан Ассамблейн 61/295 резолюцехь ма-яздарра, «историн харцонийн ижу хилира, бахьна, кхечарна йукъахь, царна колонизаци а, церан латташ, мохк, ресурсаш схьадахар а долуш, оцу балхо новкъарло йо, масала, шайн иэшамашка а, лаамашка а терра шен бакъо кхион …»[7].
Орамера къаьмнаш ницкъала хӀаллак деш дацахь а, церан дукхах долу автохтонан меттанаш кхерамехь дара хаъал галдовла а, йукъара дӀадовла а — хенан йохаллица лаамаза меттан ассимиляци йой а, орамера къаьмнаш йукъадахана мехкашкахь пачхьалкхан долу кхечу меттанийн агӀора хууш йинчу лингвоцидаца (алсама — дуьненан меттанашкара). Хаъал галъяха, я дӀаяха кхерамехь ю, тахана а, ерриг автохтонан оьздангаллаш — иза хила тарло титулан къаьмнийн оьздангаллин агӀора Ӏаткъамца а, Ӏаламан глобализацица а.
Ораман къаьмнийн дуьненайукъара башха бакъонаш къобалъяран юьхьиг дӀайолийра 1957 шарахь, № 107 йолу «Маьршачу мехкашкахь тайпанийн, ахтайпанийн дахар лелош болу орамера а, кхин а бахархой ларбарех, интеграци ярех» цӀе йолу тептар Дуьненайукъара белхан кхолламан Конвенци тӀеэцначу хенахь[1].
Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- ↑ 1 2 3 4 Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхуЭСЭПтIетовжаран текст йазйина йац - ↑ Коренные народы // Большая юридическая энциклопедия. — Книжный мир, 2010.
- ↑ Любкер Фридрих. Аборигены // Иллюстрированный словарь античности / И. Пименова. — М. : Эксмо, 2005. — 1344 с.
- ↑ 1 2 Аборигены // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926—1947.
- ↑ 1 2 Ананидзе Ф. Р. Некоторые проблемы определения понятия «коренной народ», 2006.
- ↑ Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхуСНСтIетовжаран текст йазйина йац - ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхуРГАО61-295тIетовжаран текст йазйина йац - ↑ Автохроны // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926—1947.
- ↑ Автохтоны, в этнографии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.