Жуьгтийн абат

Жуьгтийн йоза
Йозан тайпа	консонантан
Меттанаш	иврит, Ӏарамийн мотт, идиш, сефардийн мотт, кхин жуьгтийн меттанаш
Кхолладелла меттиг	Гергара Малхбале
Кхоьллина терахь	вайн эрал VI—II бӀешо хьалха
Мур	вайн замане кхаччалц
Йозан агӀо	аьтту агӀонера аьрра агӀорхьа
Шира документ	Товрат
Схьадалар	финикийн йоза Ӏарамийн абат
Гергара	Ӏарамийн абат, Ӏаьрбийн абат
Юникодан диапазон	U+0590 … U+05FF, U+FB1D … U+FB40
ISO 15924	Hebr
Йозан масала

Жуьгти́йн а́бат — ивритехь а, ткъа иштта идишехь а, ладинохь а, диаспоран кхечу жуьгтийн меттанийн абат. Ивритехь консонантан йоза леладарна, абат лаьтта мукъаза элпех; амма цхьадерш царех леладо иштта мукъа элпаш дӀаяздеш ивритехь а, диаспоран кхечу меттанашкахь а. Иштта лелийна караимийн а, крымчакийн меттанашкахь.

Абат

Хьажа иштта: Жуьгтийн терахьаш

Абатехь 22 элп ду, даккхий элпаш дац. Пхи элп шина кепара яздойла ю — коьртаниг (леладо дешан юьххьехь а, юккъехь а) а, чеккхарниг а. Ивритехь дерриг элпаш мукъаза ду, амма диъ царех — א алеф, ה хе, ו вав и י йод — наггахь леладо мукъа элпаш яздеш (матрес лекционис). Мукъа элпаш дӀаяздархьама лелайо хьаьркийн диакритикан система «Некудот», элпан тӀехула я бухахь тӀадамаш хӀиттор. Хьалха лелийна иштта лерина хьаьркаш (таги), цара цхьадолу жуьгтийн абатан элпаш кечдеш бустаман роль кхочуш йо. Идишехь абат юьзина ю: א алеф, ו вов, י йуд и ע аен элпаш мукъаза элпийн роль яйина, царех хилла мукъа элпаш, цул сов, диграфаш ю цхьайолу дифтонгаш билгалйохуш.

Жуьгтийн элпаш иштта леладо терахьаш яздеш, хӀора элпах тесна ду терахь — гематри.

Таблица

Элп			Терахь- хьан барам (гемат- ри)	ЦӀе			Транслитераци			Алар (МФА)
№	юьхь. ср.	чекх.		Стандарт- ное	Ашкен- азийн	Иврит	Нохчийн	Дуьнена- йукъара	Дац- дина	Жуьг- тийн	Ашкен- азийн	Сефар- дийн	Реконструкци
													Мишна	Библ.
1	א		1	А́леф	А́леф	אָלֶף	', а, е	ʾ	'	[ ʔ, - ]	[ — ]	[ ʔ, - ]	[ ʔ, - ]	[ʔ ]
2	ב		2	Бет (вет)	Бейс (вейс)	בֵּית	б, в	b, ḇ	b, v	[ b, v ]	[b, v~v̥ ]	[ b, b~β~v ]	[ b, β ]	[ b ]
3	ג		3	Ги́мель	Ги́мл	גִימֶל	г, гӀ	g, ḡ	g	[ ɡ ]	[ɡ~ɡ ̊]	[ ɡ, ɡ~ɣ ]	[ ɡ, ɣ ]	[ ɡ ]
4	ד		4	Да́лет	До́лес	דָלֶת	д	d, ḏ	d	[ d ]	[ d~d̥ ̊]	[ d̪~ð ]	[ d̪, ð ]	[ d ̪]
5	ה		5	Хе	Хей	הֵא	хӀ	h, Ḏ	h	[ h~ʔ, - ]	[ h, — ]	[ h, — ]	[ h, — ]	[ h ]
6	ו		6	Вав	Вов	וָו	в, о, у	w	w	[ v ]	[ v~v̥ ]	[ v ]	[ w ]	[ w ]
7	ז		7	За́ин	За́ин	זַיִן	з	z	z	[ z ]	[ z~z̥ ]	[ z ]	[ z ]	[ dz ]
8	ח		8	Хет	Хес	חֵית	хь	ḥ	h`, x	[ χ~ħ ]	[ x ]	[ ħ ]	[ ħ, x ]	[ ħ, x ]
9	ט		9	Тет	Тес	טֵית	т	ṭ	t`	[ t ]	[ t ]	[ t̪ ]	[ t̪ˁ ]	[ t̪ʼ ]
10	י		10	Йод	Йуд	יוֹד	и, й	y	y	[ j ]	[ j ]	[ j ]	[ j ]	[ j ]
11	‭כ	ך	20	Каф (хаф)	Коф (хоф)	כָּף	къ	k, ḵ	k, kh	[ k, χ ]	[ k, x ]	[ k, x ]	[ k, x ]	[ k ]
12	ל		30	Ла́мед	Ло́мед	לָמֶד	л	l	l	[ l ]	[ l~ɫ ]	[ l ]	[ l ]	[ l ]
13	‭מ	ם	40	Мем	Мем	מֵם	м	m	m	[ m ]	[ m ]	[ m ]	[ m ]	[ m ]
14	‭נ	ן	50	Нун	Нун	נוּן	н	n	n	[ n ]	[ n ]	[ n̪ ]	[ n̪ ]	[ n̪ ]
15	ס		60	Са́мех	Со́мех	סָמֶך	с	s	s	[ s ]	[ s ]	[ s ]	[ s ]	[ ts ]
16	ע		70	А́ин	А́ин	עַיִן	Ӏ	`	`	[ ʔ ~ ʕ, – ]	[ — ]	[ ʕ, ŋ, – ]	[ ʕ, ɣ ]	[ ʕ, ɣ ]
17	‭פ	ף	80	Пе (фе)	Пей (фей)	פֵּא	п, ф	p, ph	p, ph	[ p, f ]	[ p, f ]	[ p, f ]	[ p, ɸ ]	[ p ]
18	‭צ	ץ	90	Ца́ди	Цо́ди, цо́дик	צָדִי	ц	ṣ	s`	[ ʦ ]	[ ʦ ]	[ ʦ ]	[ sˁ ]	[ʦʼ, ʧʼ, t͡ɬʼ]
19	ק		100	Коф	Куф	קוֹף	к	k	k	[ k ]	[ k ]	[ k ]	[ q ]	[ kʼ ]
20	ר		200	Реш	Рейш	רֵיש	р	r	r	[ ʁ ]	[ ʀ ]	[ r~ɾ ]	[ ɾ ]	[ ɾ ]
21	ש		300	Шин (син)	Шин (син)	שִין	ш, с	š, ś	sh, lh	[ ʃ, s ]	[ ʃ, s ]	[ ʃ, s ]	[ ʃ, ɬ ]	[ ʧ, t͡ɬ, s ]
22	ת		400	Тав	Тов (сов)	תָו	т	t, ṯ	t, th	[ t ]	[ t, s ]	[ t̪, θ ]	[ t̪, θ ]	[ t̪ ]

Билгалдахарш

• Израилехь лелайо коьртаниг элпийн стандартан цӀераш ашкеназийн цӀерийн элементашца.
• Таблицехь йелла нохчийн транслитераци, уллера бен йац.

Истори

Вайн эрал I эзар шо хьалха (960—585) жуьгтий лело буьйлало ширажуьгтийн йоза — вайн эрал 2-гӀа эзар шеран чеккхенгахь Гергарчу Малхбалехь шуьйра лелош хилла долу финикийн системах тера. Девзаш долчу тептарех и система лелош уггаре шираниг ю Тель-Зайитера абат, Гезерера табличкаш (вайн эрал ~950 шо хьалхара, Сулейман паччахьан мур), ткъа иштта иэс а, кхин Меса (Моавитийн паччахьан, вайн эрал ~850 шо хьалха) йозанаш а. Ширажуьгтийн йозан дукхаха йолу башхаллаш когаметта йисина самаритийн йозан.

Вавилонан йийсаралла долчу заманахь жуьгташа тӀаьхь-тӀаьхьа сацадо шира йоза лелор, вайн эрал 535 шо хьалха дехьабовлу вавилонан Ӏарамийн йозан (шен рогӀехь иштта схьадаьлла долу финикийчух), цунах олу жуьгтийн квадратан йоза.

Юккъерачу бӀешерашкахь хӀора регионехь шайн-шайн хотӀаш юкъадевллашехь, оцу абатан элпаш яздар вайн замане кӀезиг хийцаделла кхьаьчна. Жуьгтийн меттанаш кхоллалуш диаспораша жуьгтийн квадратан ный шрифт и меттанаш яздарехь лелийра.

Квадратан элпаш дукха хьолахь леладо архитектура хазъеш. Баккхий кхиамаш баьхна каллиграфин а, микрографин а говзаллаш.

Элпаш дахкаран варианташ

Элпан цӀе	Варианташ
	ХӀинцалера				Шира
	Вениз ярца	Вениз янза	Моношораллин	Куьйга йоза	Раши	Финикийн	Ӏарамийн
Алеф	א	א	א
Бет/Вет	ב	ב	ב
Гимель	ג	ג	ג
Далет	ד	ד	ד
Хе	ה	ה	ה
Вав	ו	ו	ו
Заин	ז	ז	ז
Хет	ח	ח	ח
Тет	ט	ט	ט
Йуд	י	י	י
Каф/Хаф	כ	כ	כ
Каф/Хаф (чеккхенгара)	ך	ך	ך
Ламед	ל	ל	ל
Мем	מ	מ	מ
Мем (чеккхенгара)	ם	ם	ם
Нун	נ	נ	נ
Нун (чеккхенгара)	ן	ן	ן
Самех	ס	ס	ס
Аин	ע	ע	ע
Пей/Фей	פ	פ	פ
Пей/Фей (чеккхенгара)	ף	ף	ף
Цади	צ	צ	צ				,
Цади (чеккхенгара)	ץ	ץ	ץ
Куф	ק	ק	ק
Рейш	ר	ר	ר
Шин/Син	ש	ש	ש
Тав	ת	ת	ת

Билгалдаккхар. Таблицехь доцу ширажуьгтийн элпаш дахкарца тера ду буквы финикийчех.

Динан маьӀна

Элпийн мистикан маьӀна доьллу каббалан литературехь: Зогар жайнахь (дакъош «Раби Амнона-Саба элпаш» а, «Ситрей отийот» а) а, мидрашех «Отийот де раби Акива» («рабби Акиван» элпаш) а.

Сийлахь жайнин маьӀна деш а, къайлаха маьӀна лохуш а леладо гематри (элпийн терахьийн маьӀнийца ларар) а, темура (цхьадолу элпаш кхечаьрца хийцаран таблица).

Тайп-тайпана абаташ ю лелош Жайнан маьӀна доккхуш:

אתב"ש א хуьйцу ת, ткъа ב хуьйцу ש, иштта кхин дӀа а.

תשר"ק абат юханехьа.

אי"ק בכ"ר

цхьаъ, иттаннаш, бӀенаш (гематри)

אטי"צ 1 хуьйцу 9-ца, 2 хуьйцу 8-ца кхин дӀа а; изза иттаннашца а, бӀенашца а. ה,נ,ך элпийн маьӀна, догӀу, — 5, 50, 500, — хийца а ца ло.

Зоар жайнахь кхетадо, кӀайн баса тӀехь Ӏаьржа элпаш дахкаро дӀало каббалахойн кхаьчна тайп-тайпана хила тарло юкъаметтигаш Ӏаламан ницкъашна йукъара, уьш хаа ца ло адаман синхааман пхеа меженан.