Эсперанто
Эспера́нто (Esperanto) — массарелла баьржина болу кхоьллина мотт[1][2]. Иза кхоьллина Варшавера окулистас Лазарь (Людвиг) Маркович Заменгофс 1887 шарахь. Хьалхара эсперанто маттахь арахецна жайна дара «Lingvo internacia. Antaŭparolo kaj plena lernolibro» («Халкъашна юккъера мотт. Дешхьалхе а, юззина Ӏамат а»). Заменгофас эцна псевдоним — Эсперанто («Сатуьйсуш верг») — кеста цо кхоьллина меттан цӀе хилира[3].
Эсперанто буьйцуш болу нахах олу эсперантисташ я эсперантофонаш.
Тахана дуьненахь бу, тайп-тайпана мах хадорашан хьаьжна, масийтта бӀе эзир я масийтта миллион стаг эсперанто хууш[4].
Мотт
[бӀаьра нисйан | нисйан]Эсперанто кхоьллина халкъашна йукъара мотт хила, шен ненан меттан тӀаьхьа шозлугӀа мотт хила. Ӏамо атта болу мотт хилча халкъашна йукъара уьранаш шорлур яра[5]. Цул совнах, эсперанто Ӏамийча кхиболу меттанаш Ӏамо атта хуьлу[6].
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Людвиг Заменгоф вина Белостокехь, таханлера Польшехь. Цу хенахь Польша Российн империн юкъйогӀуш яра. Белостокехь шортта тайп-тайпна къаьмнаш Ӏаш дара: белорусаш, полякаш, оьрсий, жуьгтий, немцой, литовцаш. И халкъанаш вовшеца ийна бацара, наггахь царн юкъахь девнаш долура. Заменгоф шен жамалле хенар дуьна массо а халкъан цхьа мотт бала лууш вара царна йукъара девнаш дӀадахархьам. И шен лаам кхочуш бан гӀерташ цо деррига шен дахар дӀаделира. Гимназехь меттанаш Ӏамош иза кхитира массо халкъан мотт чӀогӀа чолхе хиларах а, Ӏамо хала хиларах а. Цул совнах, цхьана халкъан мотт кхоьчу халкъашна юкъахь лелабаро и халкъ хьалаойбу, кхоьчу халкъашна иза новкъа долу.
Заменгофс шен болх бира итт шарахь сов. 1878 шарахь цуьна доттагӀаш лоькхура керла маттахь йолу эшар: «Халкъашна йукъара мостагӀалла дӀайолийла, хан тӀекхаьчна!». Амма цезор болх беш волу Заменгофан дас[7] оцу хӀумнах шек велла шен кӀентан болх багийра. Цунна лаьара цуьнан кӀантас университет дика чекхъяккха[8].
1887 шаран 26 июлехь Варшавехь араелира жима брошюра оьрсийн маттахь «Международный язык. Предисловие и полный Ӏамат». Автор къайлавеллера «доктор Эсперанто» псевдониман тӀехьа. Керла маттахь иза дара «Сатуьйсуш верг». Кеста и дош керла меттан цӀе хилира.
Заменгоф шен авторан бакъонаш тӀе ца лецира, нахана ша кхоьллина мотт хийца бакъо луш. Амма цуьна болх дукха дика хилар бахьнехь цу чохь баккхи хийцамаш бан ца бийзира. Кеста керла дешнаш юкъадаха а, барт боцу хӀумнаш къаста дан а кхоьллинера эсперантон академи. 1905 шарахь хилира 1-ра Дуьненан эсперантон конгресс.
Фонологи
[бӀаьра нисйан | нисйан]Мукъаза аьзнаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]23 мукъаза аз:
| Губно-губные согласные | Губно-зубные согласные | Альвеолярные согласные | Постальвеолярные согласные | Палатальные согласные | Заднеязычные согласные | Глоттальные согласные | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Носовые согласные | m | n | ||||||||||||
| Взрывные согласные | p | b | t | d | k | ɡ | ||||||||
| Аффрикаты | t͡s | d͡z | t͡ʃ | d͡ʒ | ||||||||||
| Фрикативные согласные | f | v | s | z | ʃ | ʒ | x | h | ||||||
| Дрожащие согласные | r | |||||||||||||
| Аппроксиманты | l | j | ||||||||||||
Мукъа аьзнаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]| Гласные переднего ряда | Гласные заднего ряда | |
|---|---|---|
| Гласные верхнего подъёма | i | u |
| Гласные среднего подъёма | e | o |
| Гласные нижнего подъёма | a | |
Абат а, дешар а
[бӀаьра нисйан | нисйан]Эсперантон абат йина латинан абатех. Абатехь ду 28 элп: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z. Царех 5 мукъа аьзнаш, 2 ах-мукъа аз, 21 мукъаза аз.
Абатан элпийн цераш ю: мукъаза аз — мукъаза аз+о, мукъа аьзний цӀе ша ма яр йоккха:
- A — а
- B — bo
- C — со
и. к. д.
ХӀора элпаца догӀуш ду цхьа аз. Элпан дешар оцу элпан дешан юкъехь йолу меттигаца доьзна дац.
Дешнашкахь тохар даимна тӀаьхьарачура хьалхара дешдекъан тӀедужу.
Дешнийн хӀоттам
[бӀаьра нисйан | нисйан]| Эсперантон хӀоттина Сводешан могӀам | ||
| № | Эсперанто | Нохчийн |
|---|---|---|
| 1 | mi | со |
| 2 | ci (vi) | хьо |
| 3 | li | иза |
| 4 | ni | вай |
| 5 | vi | шу |
| 6 | ili | уьш |
| 7 | tiu ĉi | иза |
| 8 | tiu | тот, та, то |
| 9 | tie ĉi | кхузахь |
| 10 | tie | цигахь |
| 11 | kiu | мила |
| 12 | kio | хӀун |
| 13 | kie | стенгахь |
| 14 | kiam | маца |
| 15 | kiel | муха |
| 16 | ne | ма |
| 17 | ĉio, ĉiuj | ерриг, массо |
| 18 | multaj, pluraj | дукха |
| 19 | kelkaj, kelke | масийтта |
| 20 | nemultaj, nepluraj | дукха боцурш |
| 21 | alia | кхин |
| 22 | unu | цхьаъ |
| 23 | du | шиъ |
| 24 | tri | кхоъ |
| 25 | kvar | диъ |
| 26 | kvin | пхиъ |
| 27 | granda | йоккха, сийлахь-йоккха |
| 28 | longa | еха |
| 29 | larĝa | шуьйра |
| 30 | dika | стомма |
| 31 | peza | еза |
| 32 | malgranda | жима |
| 33 | mallonga (kurta) | йоца |
| 34 | mallarĝa | готта |
| 35 | maldika | ютткъа |
| 36 | virino | зуда |
| 37 | viro | стаг |
| 38 | homo | адам |
| 39 | infano | бер |
| 40 | edzino | зуда |
| 41 | edzo | майра |
| 42 | patrino | нана |
| 43 | patro | да |
| 44 | besto | дийнат |
| 45 | fiŝo | чӀара |
| 46 | birdo | олхазар |
| 47 | hundo | жӀаьла |
| 48 | pediko | меза |
| 49 | serpento | текхарг |
| 50 | vermo | нӀаьна |
| 51 | arbo | дитта |
| 52 | arbaro | хьун |
| 53 | bastono | гӀаж |
| 54 | frukto | стом |
| 55 | semo | хӀу |
| 56 | folio | гӀа |
| 57 | radiko | орам |
| 58 | ŝelo | кевстиг |
| 59 | floro | зезаг |
| 60 | herbo | буц |
| 61 | ŝnuro | муш, тӀийриг |
| 62 | haŭto | чкъор |
| 63 | viando | жижиг |
| 64 | sango | цӀий |
| 65 | osto | даьӀахк |
| 66 | graso | мохь, даьтта |
| 67 | ovo | хӀоа |
| 68 | korno | маӀа |
| 69 | vosto | цӀога |
| 70 | plumo | пелаг |
| 71 | haroj | месаш |
| 72 | kapo | корта |
| 73 | orelo | лерг |
| 74 | okulo | бӀаьрг |
| 75 | nazo | мара |
| 76 | buŝo | бага |
| 77 | dento | церг |
| 78 | lango | мотт |
| 79 | ungo | мӀара |
| 80 | piedo | ког |
| 81 | gambo | ког |
| 82 | genuo | гола |
| 83 | mano | куьг |
| 84 | flugilo | тӀам |
| 85 | ventro | гай |
| 86 | tripo | йоьхьаш |
| 87 | gorĝo | ворта, легаш |
| 88 | dorso | букъ |
| 89 | brusto | накха |
| 90 | koro | дог |
| 91 | hepato | доӀах |
| 92 | trinki | мала |
| 93 | manĝi | яа |
| 94 | mordi | Ӏийша |
| 95 | suĉi | цӀубдан |
| 96 | kraĉi | туйнаш кхисса |
| 97 | vomi | Ӏетто |
| 98 | blovi | хӀуп баха |
| 99 | spiri | садеӀа |
| 100 | ridi | вела |
Эсперантон дошаме доккха дакъа ду романийн а, германийн а орамашах а, латинийн а, грекийн а меттах кхоллаелла интернационализмашах а. Цхьадолу дешнаш ду оьрсийн а, полякийн а меттанашкара схаэцна. И дешнаш эсперантон фонологица догӀуш кепара тадо.
Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- ↑ Эсперанто — йаззам бу «Большой советской энциклопедии»(Хьаьжина 25 мартехь 2011)
- ↑ Олег Изюменко. Эсперанто: универсальный язык для человечества // Computerra. — 2001. — № N13 (390).
- ↑ Маттан цӀе жима элпаца йолало: эсперанто.
- ↑ По оценке сайта ethnologue.com
- ↑ Амма эсперанто кхочуш нейтральни бу ала йиш йац. Иза кхоьллина Европера меттанашера дешнех. Цундела иза Европех Ӏаш болу нахан атта бу кхоьчу халкъаншанчулла. Амма иза гӀоле ду халкъашна юккъехь цхьаьна халкъан мотт лелочулла а.
- ↑ Жаловате-ву рарен лингвен? (хьажа тӀаьххьара абзац)
- ↑ Валентин Мельников. Эсперанто // Энциклопедия для детей: Языкознание. — Аванта+, 1998. — Т. 10. — С. 424-425. — 704 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-89501-014-8.
- ↑ Заменгоф. Статья из детского журнала «Трамвай»
Хьажоргаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]
 |
Esperanto Викилармехь |
Эсперантох лаьцна
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Эсперанто каталог чохь йу хьажоргаш Open Directory Project (dmoz).
- Информационный центр эсперанто в России Архивйина 2013-06-22 — Wayback Machine — новости, публицистика, критический разбор проблем эсперанто
- Русскоязычные эсперанто-ресурсы Архивйина 2009-02-21 — Wayback Machine
- Основные сведения и советы начинающим
- Новостная служба «Esperanto новости»
- «Мир эсперанто», текстовый архив
- Переводы с эсперанто для любознательных
- «Эсперанто? Зачем?» — wiki-книга, которая задумана как путеводитель по бесконечным дискуссиям на тему «Зачем нужен эсперанто?», «Стоит ли учить эсперанто?», «Эсперанто — мёртвый язык», «Английский — решение проблемы международного общения» и т. д.
- Опрос «Считаете ли вы эсперанто языком международного общения?»(ТӀе цакхочу хьажорг)
- Эсперанто это целый мир — авторский сайт Виктора Кудрявцева о языке эсперанто.
- Искусственный язык эсперанто
Ӏамор
[бӀаьра нисйан | нисйан]- lernu! — бесплатный онлайн-курс эсперанто Архивйина 2011-06-24 — Wayback Machine (на двадцати языках)
- Дистанционные курсы эсперанто по электронной почте
- Kurso de Esperanto — бесплатная мультимедийная компьютерная программа для самостоятельного изучения языка эсперанто и онлайн-курс эсперанто на её основе
- Информация об эсперанто: учебники, словари, песни, фильмы, караоке, программы и многое другое
- Борис Колкер. Учебник языка эсперанто. Основной курс
- Борис Колкер. Эсперанто за 16 дней. Экспресс-курс
- Учим эсперанто с помощью мнемотехники и мнемотехнику на примере эсперанто Архивйина 2013-07-21 — Wayback Machine — для взрослых и для школьников
- Эсперанто это целый мир — авторский сайт Виктора Кудрявцева о языке эсперанто. Базовый курс эсперанто — учебник и диск. Поурочное обучение.
Дошамаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Эсперанто-русский(и обратно) словарь Е. А. Бокарёва (29845 слов, 16755 статей, 12094 корней)
- «Большие словари Кондратьева»: эсперанто-русский и русско-эсперантский с примерами употребления слов
- Эсперанто-русский словарь(ТӀе цакхочу хьажорг)
- Множество слов на эсперанто с переводом и примерами — в Викисловаре
- Онлайн-словарь компьютерного сленга Архивйина 2013-03-03 — Wayback Machine