Эквадор агӀонан коде хьажар

{{Тардалар|Экватор|экваторах}}{{маьӀнаш}}
{{Пачхьалкх
 |Нохчийн цӀе=Республика Эквадор
 |Шен цӀе={{lang-es|República del Ecuador}}
 |Доланиг дожар=Эквадоран
 |Девиз=Dios, patria y libertad<br />({{lang-es|«Дела, Даймохк, маршо»}})
 |Шатлакхан Иллинан цӀе=Salve, Oh Patria
 |Аудио= Anthem of Ecuador.ogg
 |Маьрша йаьлла терахь= [[1809 шо|1809 шеран]] [[10 август]] 
 |Маьрша йелира= [[Испани|Испанех]]
 |lat_dir =S |lat_deg =1 |lat_min =24 |lat_sec = 0
 |lon_dir =W |lon_deg =78 |lon_min =28 |lon_sec = 0
 |region                 = EC
 |CoordScale             =5000000
 |Йаккхий гӀаланаш=[[Кито]], [[Гуаякиль]]
 |Урхаллин тайпа=[[Президентан республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=86|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref>
 |Куьйгалхойн даржаш=[[Президенты Эквадора|Президент]]<br />[[Вице-президент]]
 |Куьйгалхой=[[Гильермо Лассо]]<br />[[Альфредо Борреро]]
 |Латтанца меттиг=73
 |Латта=283 561
 |Хина процент=2,4
 |Бахархойн меттиг=68<ref name=cia />
 |Бахархой= {{тӀекхетар}} {{терахь|18267203}}<ref name="cia">{{cite web|title=Ecuador|url=https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ec.html|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligenca Agency|accessdate=2020-08-28|lang=en|ref=cia|archive-date=2015-05-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20150530030004/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ec.html|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150530030004/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ec.html |date=2015-05-30 }}</ref>
 |Мах хадина шо=2022
 |Луьсталла=59,6
 |ДЧС=205,989 млрд<ref name="dataimf">{{Cite web|lang=en|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/weo-report?c=311,213,314,313,316,339,218,223,228,233,238,321,243,248,253,328,258,336,263,268,343,273,278,283,288,293,361,362,364,366,369,298,299,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2018&ey=2025&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=,&br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF|accessdate=2020-10-16}}</ref>
 |ДЧС лерина шо=2019
 |ДЧС меттиг=67
 |ХӀораннан а сина ДЧС={{терахь|11929}}<ref name="dataimf"/>
 |АДКИ = {{тӀекхетар}}0,758<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators 2019 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref>
 |Лерина шо АДКИ        = 2019
 |АДКИ меттиг           = 85
 |Локхалла АДКИ            = <span style="color:#090;">лакхара</span>
 |Ахча= [[АЦШн доллар]], [[эквадоран сентаво]];<br />[[эквадоран сукре]] (2000 шо кхаччалц) 
 |Сахьтан аса=-5 <ref>UTC&nbsp;-6 на [[Галапагосские острова|Галапагосских островах]].</ref>
 |Билгалдахарш=<references/>}}
'''Эквадо́р''' ({{lang-es|Ecuador}}), официалан цӀе — '''Респу́блика Эквадо́р''' ({{lang-es|República del Ecuador}} {{IPA|[reˈpuβlika ðel ekwaˈðor]}}), — [[Къилба Америка|Къилба Америкин]] къилбаседа-малхбузера [[пачхьалкх]].

Эквадоран малхбузехьа [[Тийна Ӏапказ]]ан хиш ду, къилбаседехьа доза ду [[Колумби]]ца, малхбалехьа а, къилбехьа а — [[Перу]]ца. Эквадоран йукъахь ду [[Галапагос]]ан гӀайренаш.

[[Унитаран пачхьалкх]].

== Этимологи ==
1830 шарахь [[Сийлахь Колумби|Сийлахь Колумбин республикех]] [[Сийлахь Колумби йохар|къаьстина]] Кито департаментах йира маьрша пачхьалкх
«''Эквадор''» ({{lang-es|Ecuador}} схьадаьлла {{lang-es|ecuador}} — «экватор» дашах) цӀе а йолуш, цӀе йелира пачхьалкхан мохк [[экватор]]ан шинне агӀор латтарна{{sfn|Поспелов|2002|с=479}}.

== Истори ==
{{main|Эквадоран истори}}

=== Испанин колонизацел хьалха ===
ХӀинцалера Эквадоран махкахь генарчу заманахь дуьйна даьхна тайп-тайпана [[индахой]]н тайпанаш — кара, [[киту]], тумбе, [[каньяри]], кхин а. Уьш бехара [[таллар]]ца, [[чӀаралацар]]ца, [[латталелор]]ца.

Вайн эран 1-ра эзарлагӀа шо чекхдолуш бердаца деха кара тайпана индахой, тӀелетира ламанан кӀошташна, иэшийра меттигера бахархой — киту а, кхин а тайпанашкара индахой (цхьаберш хӀаллак бира, цхьаболчарна ассимиляци йира), йиллира пачхьалкх, цунах латинаамерикин литературехь олу «[[Киту]] паччахьалла».

XV бӀешарахь ([[1460 шо гергга долуш]]) «Киту паччахьалла» схьайаьккхира инкийн пачхьалкхо [[Инкийн импери|Тауантинсуйус]] (схьайаккхаран тӀом бахбелира 15 шарахь гергга). Инкийн пачхьалкхан дукхаха болу бахархой (инкаш — урхаллера чкъор) бара [[Кечуа (къам)|кечуа]] тайпанан индахой. И мохк схьабаккхар бахьнехь [[Кечуа (мотт)|кечуа мотт]] уггаре баьржина индахойн мотт хилира хӀинцалера Эквадоран махкахь.

=== Испанин колонизаци ===
Эквадоран мохк [[Испани]]на баьккхира [[Писарро, Франсиско|Писарро Франсиско]] накъосташа — [[Бартоломе Руис]]а ([[1526]] — дуьххьара десант йоссар) а, [[Себастьян де Белалькасар]]а ([[1531 шо|1531 шарахь]] схьабаьккхира Эквадоран мохк) а. Цара шира индахойн йуьртан меттигехь йиллира Сан-Франсиско-де-Кито гӀала. [[1529 шо|1529 шарахь]] Писаррон Керла Кастилин (хӀокху заманан [[Перу]]н а, Эквадоран а мохк) инарла-капитан дарж делира, ткъа [[1539 шо|1539 шарахь]] шен ваша [[Писарро, Гонсало|Гонсало]] [[Кито |Сан-Франсиско-де-Китон]] урхалча хӀоттийра.

Мохк схьа а баьккхина шортта [[деши]] а, [[дети]] а доллу меттиг ца карийна, испанхой махкахь плантацеш йан буьйлабелира, цигахь къахьоьгуш бара индахой а, [[Африка|Африкера]] балийна лайш а. Доккха маьӀна долуш дара ламанан кӀошташкахь [[уьстагӀийлелор]].

=== Маршо ===
{{main|Эквадоран маршойаккхаран тӀом}}
XIX бӀешарахь Эквадорехь а, йерриг Латинан Америкехь буьйлабелира къоман-маршонан тӀемаш а, революцеш а.

Революцех цхьаъ хилира [[Кито]]хь [[1809 шо|1809 шеран]] августехь, цуьнан сийнна тӀаьхьа [[10 август]]ехь Эквадорехь кхайкхийра [[Маршонан де (Эквадор)|Маршонан де]].

1820 шеран 9 октябрехь революци хилира, цуьнан жамӀехь пачхьалкх кхайкхийра — [[Маьрша провинци Гуаякиль]].

Къоман болам туьйлира [[1822 шо|1822 шарахь]], Колумбин эскарша испанхой хӀаллак бича. Эквадор карайахара [[Боливар, Симон|Боливар Симонна]].

[[1822]]—[[1830 шо|1830 шерашкахь]] — Эквадор [[Сийлахь Колумби]]н йукъахь, оцу хенахь махках олура «Кито область»<ref>[http://www.munze.ru/index8_2.html Нумизматика — Обзоры по континентам. Южная Америка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191209143056/http://www.munze.ru/index8_2.html |date=2019-12-09 }}</ref>.

[[1830 шо|1830 шеран]] [[13 май]]хь кхайкхийра маьрша республика Эквадор, нисса оцу терхьера дуьйна мехко лелайо таханлера цӀе.

Дерриг XIX бӀешарахь а, XX бӀешеран хьалхара шерашкахь дуьйна Эквадоран дахар дӀадоьду шина партина — консерваторшна а, либералашна а — йукъара ира къийсамца.

XIX бӀешерийн йуккъехь дуьйна Эквадоран кхеланна йукъагӀерта европин мехкаш. 1845 шарахь Британин агӀор болчу Ӏаткъамо Эквадорехь тӀеоьцу  [[лолла]] дӀадоккху закон. 1860-гӀа шерашкахь эквадоран президенто (фактехь — диктатор) [[Гарсия Морено, Габриель|Гарсия Морено Габриела]] [[Франци]]ца [[протекторат]] хӀотто барт бан гӀерташ кехаташ йаздо.

XIX бӀешеран чаккхенехь йолийра кхечу мехкийн инвестицеш Эквадоран капитална — британхой буьйлабелира мехкдаьтта лаха, ткъа америкахой — [[какао]]н а, [[къаьхьуо]]н а плантацеш кхио, цӀерпоштнекъаш дахка.

=== Эквадор XX а, XXI бӀешерашкахь ===
1906 шарахь Конституцица католикин килс дӀакъастийна пачхьалкхах<ref>Галибина Е. С. Общее и особенное в Революции Мэйдзи и в либеральной революции в Эквадоре // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Международные отношения. — 2008. — № 4. — С. 69</ref>.

[[1923 шо|1923 шарахь]] Эквадорехь даккха долийна [[мехкадаьтта]].

Оццу хенахь (1920-гӀа шерашна йуьххьехь) Эквадорехь кхоллабала буьйлабелла  радикалан кхолламаш — социалистийн, анархистийн, коммунистийн. 1925-28 шерашкахь цара бира Эквадорехь масех герзашца болу гӀаттам, уьш Эквадоран правительство охьатовӀийра.

[[1941 шо|1941 шарахь]] — [[Перун-эквадоран тӀом|Эквадоран а, Перун а йукъахь тӀом]] хилира Амазонкин лакхенашкара шуьйра мохк бахьнехь. [[Перу]]н эскар алсама а, тӀом бан хьуьнар долуш а хилла цхьа могӀа иэшамаш бира эквадоран ницкъашна. ЖамӀехь, 280 эзар км² майда йолу къовсаме мохк Перун кхечира (иза герга йу таханлера Эквадоран майданна).
* [[1972]] — инарла [[Родригес Лара, Гильермо |Родригес Ларин]] тӀеман харцам.
* [[1975 шо|1975 шеран]] 31 августера 1 сентябран буса — америкин «Texaco Gulf Oil» фирмо ахча делла харцам бан гӀоьртира.
* [[1979 шо|1979 шеран]] 29 апрелехь, тӀеман диктатурин итт шо сов даьлча, хилира конституцица мехкан президентан дуьххьарлера харжамаш. [[Рольдос Агилера, Хайме|Рольдос Агилера Хайме]] туьйлира оцу харжамашкахь, цунна Эквадорна рекорд йолу миллион сов кхаж белира, дарже веира 1979 шеран 10 августехь. «Цхьаьнатоьхна халкъан ницкъаш» (Concentracion de Fuerzas Populares) партера дӀаваьллачул тӀаьхьа, 1980 шарахь цуо кхоьллира «Халкъан хийцамаш а, демократи а» (Partido Pueblo, Cambio y Democracia) парти. 1981 шеран 24 майхь Рольдос тӀаьхь волу хӀаваан кема чудуьйжира Уайрапунга лаьмнашкахь [[Лоха (провинци)|Лоха]] провинцехь. Кхелхира берриг пассажираш: Рольдосан зуда Букарам Марта, дуьхьалонан министр Марко Субиа Мартинес зудчуьнца, шиъ тӀемлойн эпсар, кхин кхоъ новкъахо а<ref>[https://www.nytimes.com/1981/05/31/weekinreview/the-world-in-summary-plane-crash-kills-ecuador-president.html Президент Эквадора погиб в авиакатастрофе]</ref>. Шен хийцамийн политика бахьнехь, дахарна дуккха а кхерамаш тийсар тидаме оьцуш, таллам беш автобохамехь шиъ коьрта теш кхалхар бахьнехь, авиабохаман кхечу тешаш дуьйцург цхьаьна ца дарна, Рольдос валаро кхоьллира къайлаха барт бина иза вийна хиларан верси.
* [[1984]]—[[1988]] шерашкахь урхалла дира президента [[Леон Фебрес Кордеро]]с (1931 шеран 9 март — 2008 шеран 15 декабрь), цуьнан аьттуйукъанан правительство Эквадоран исторехь хилла уггаре репрессийн йолучех цхьаъ. 1987 шарахь Кордерос охьатаӀийра коьртехь инарла  Франк Варгас Пассоса волу тӀемлойн гӀаттам, Пассоса бехке йира Кордерон правительство коррупцех а, экстремизмех а. ГӀаттам охьатаӀийначул тӀаьхьа къиза репрессийн мур беира, оцу хенахь дукхаха болу оппозицин векалш лийцира, ницкъ бира, йа тӀепаза байра. Башха тидам тӀебахара вежарий Рестрепо (12 а, 16 а шо), Колумбера схьабовлар долу, тӀепаза бар, уьш полицис лецначул тӀаьхьа церан декъий ца карийра.
* [[1997]] парламенто «мехкан урхалла дан хьекъал ца тоарна» Ӏедалера дӀаваьккхина президент [[ӀабдаллахӀ Букарам]].
* [[2000]] — [[9 январь|9 январехь]] тӀаьхьарчу президентан — [[Джамил МуӀад]]ан — администрацис кхайкхийра къоман валюта [[Эквадоран сукре|сукре]] дӀа а даьккхина, америкин доллар йукъадаккха воллуо фициалан валюта дина аьлла, экономикин къоьллара аравалархьама. Оцу балхо дуккха эзарнаш эквадоран индахой а, говзберташ а президентана реза ца хилар хаийтира арабевлла, коррупцина а, экономикин политикина а дуьхьала
* [[2000]] — [[21 январь|21 январехь]] — президентан гӀарулийн полкан баьчча полковник [[Лусио Гутьеррес]], цунна омар деллера дуьхьала берш дӀасалахка аьлла, къоман парламентана тӀелеташ баьччалла а дитина йуьстаха велира, гӀишло схьалаьцча, иза гӀаттамхойн шина куьйгалхочуьнца цхьаьна йукъавахара къам кӀелхьарадаккхаран правительствона, амма иза масех сахьтехь бен ца лаьттира.
* [[2000]] — [[22 январь|22 январехь]] — йукъагӀоьртина тӀеман ницкъийн баьччалло (инарла Мендоса) Ӏедал дӀаделира вице-президентана [[Густаво Нобоа]]н, ткъа Гутьеррес 6 баттана набахте воьллира. Гутьеррес маьрша велира гӀараваьлла политик хилла, цунна гӀолецира индахойн «Пачакутик» боламо, кхоьллира политикин парти «21 январан патриотин йукъаралла» (Sociedad Patriótica).
* [[2002]] — президентан харжамашкахь Гутьеррес Лусио туьйлира Эквадоран уггаре хьалдолчу, «бананан паччахьал» [[Альваро Нобоа]]л (Álvaro Noboa). Толам цунна беира эквадоран маьхкдаьтта Эквадоран куьйгакӀела далор ду аьлла деллачу дашо. Амма сихха кхийтира, пачхьалкхан керла куьйгалхочо хаьржина эквадоран экономика тойаран хьесапаша хьал тодийр доций. Инфляци кхуьуш йара бохаман боларца, коррупцин ун кхийтира Ӏедалан йерриг тӀегӀанашна. ТӀаьххьара президентан дийзира [[АЦШ]]га а, [[ДВФ]]га а гӀо деха. Цунна тӀаьхьа богӀу экономикера морса белхаша кхин а къиен бира бахархой, цӀеххьана аьрру а, индахойн а партеш реза цахилар алсама делира. Вице-президент Паласио генавелира цунна, популистийн шира лозунгашна тешаме хилла.
* [[2004]] — [[ноябрь|ноябрехь]] оппозици гӀоьртира президентана импичмент йан, реза цахиларан массашкахь акцеш йеш. Гутьеррес оцу хенахь кӀелхьара ваьккхира эскаро а, оппозицин йукъахь бекъабаларш а хилла. Реза ца хиларан бахьна хилира Гутьерреса Конституци йохайар лакхара суьдан Ӏедалан агӀор — 2004 шеран декабрехь. Мехкан парламентехь цуьнан агӀончаша хийцира Лакхара суьдан дукхаха болу декъахой. Иза бахьнехь Лакхара суд, оппозицин тӀетовжийла йолу, Гутьеррес Лусион тешаме хилира. Пачхьалкхан куьйгалхочун дуьхьала болчара сихха бехке вира иза урхаллин диктатуро хӀотто гӀертарна. Оцу хенахь президенто кховдорца Лакхара суьдо берриг бехкаш дӀабехира Эквадоран хиллачу президенташна ӀабдаллахӀ Букараман (1996—1997) а, Нобоа Густавон (2000—2003 шераш) а тӀера, уьш бехке беш беш бара коррупцина. Жимма тӀаьхьа цуо бакъо а йелира шинне президентана эмиграцера даймахка верза. Оцу балхо кхачийра массашкахь нах реза цахилар.
* [[2005]] — [[15 апрель|15 апрелехь]] чӀагӀлуш йолу политикин къоьлла бахьнехь, президента Гутьерреса чолхе хьал хӀоттийна мехкан коьрта шахьрахь [[Кито]]хь, Лакхара суьдан керла хӀоттам дӀасахецарх кхайкхийна, гӀоьртира адаманна цабеза сацам баран бехк царна тӀебилла. Оппозицис йуха а бехке вира Гутьеррес Лусио Ӏедал доладаккхарна, Китохь урамаш тӀебевлира реза боцурш. [[16 апрель|16 апрелехь]] чолхе хьал дӀадаьккхира. Массашкахь адам карзахдалар бахьнехь, цхьацца хаамашца, кхелхира цхьанна тӀера кхаанна тӀекхаччалц стаг, иттаннашна чевнаш йира, бӀаьргаш Ӏийжо газца дӀовш туьйхира. [[19 апрель|19 апрелехь]] балхара мукъа велира Эквадоран полицин шеф инарла Хорхе Поведа, ткъа цул тӀаьхьа президентан куьйга кӀелара дӀадолу аьлла кхайкхийра эскаро.
* [[2005]] — [[20 апрель|20 апрелехь]] «[[Бананийн путч]]»: Эквадоран парламент — Къоман конгресс (Congreso Nacional) (сессехь оппозицин депутаташ бен бацара) Ӏедалера мукъаваьккхира Гутьеррес Лусио, ткъа кхин а сахьт даьлча пачхьалкхан куьйгалхочун чӀагӀо йайтира вице-президенте [[Альфредо Паласио]]га. Гутьеррес ведира президентан гӀалара беркеманна тӀехь, махкара аравала таро цахилла политикин къайлавалар лоьхуш лечкъира [[Бразили]]н вакийлатехь. Эквадоран инарлин прокуратуро Гутьеррес лаца ордер йелира, экс-президент бехке вира демонстранташца къиза хиларна.
* [[2006]] — [[25 ноябрь|25 ноябрехь]] хилира харжамаш, цигахь толам баьккхира аьрру ницкъийн кандидато [[Рафаэль Корреа]]с. Цунна кхаж тесира 57 % харжамхочо. Цуьнан оппонентна [[Альваро Нобоа]]на (Alvaro Noboa) 43 % кхаьжнаш тесира. Харжамашла хьалха Рафаэль Корреан толам гуш бацара. Хьалхара турехь иза шолгӀа вара, онда масштабан пиар-кампани бахьнехь цунах харжамал хьалхара къовсаман лидер хилира. Цул хьалха Рафаэль Корреа Эквадоран финансийн министр вара. Европехь а, АЦШхь а дешна къона экономисто, дош делира кхечу мехкан маьхкдаьттан компанеш мехкара арайаха, арахьара декхар 10 млрд доллар дӀа ца далар. ЖамӀехь Рафаэль Корреа эккхийра правительствера, амма гӀаравелира эквадоран мискачу наханна йукъахь, уьш бу 75 % мехкара 14 миллион вахархочух. Цуо дош ло Эквадорах кхин цхьаъ онда президентан Ӏедал долу пачхьалк йан, Венесуэлин масалца, цигахь мехкдаьттан са хьажайо социалан хьашташна. Харжамашкахь иэшна Альваро Нобоа нисса бӀостанехьа ву шен къовсамочунна. Иза уггаре хьалдолу стаг ву Эквадорехь. [[1994 шо|1994 шарахь]] дегара кхаьчна йоккха бизнес-импери 110 предприяти, доьзалан хьал са даьккхина, бананашца мах лелош — маьхкдаьтта дӀадаьлча Эквадоран коьрта Ӏаламан бахам. Коьрта башхалла кандидаташна йукъахь [[АЦШ]]аца йолу йукъаметтиг йара. Рафаэль Корреа вевза шен америкин дуьхьала хиларца, доттагӀалла дара КӀайчу цӀийнан коьртачу мостагӀчуьнца — [[Венесуэла|Венесуэлин]] президентаца [[Уго Чавес]]ца. Альваро Нобоа, нисса дуьхьала, лууш вара, Венесуэлица а, [[Куба|Кубица]] а Эквадоро йукъаметтигаш шелйина, церан меттана АЦШца йукъаметтигаш чӀагӀйан.

== Географи ==
== Экономика ==

=== Арахьара мах лелор ===
{{see also|Америкин-эквадоран йукъаметтигаш}}
2017 шеран экспорт<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html По данным книги фактов ЦРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612194511/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html |date=2007-06-12 }}</ref> — 19.12 млрд долл. — маьхкадаьтта, бананаш, зезагаш, креветкаш, какао, къаьхьуо, дечиг, чӀара, кӀуомал.

Коьрта эцархой — АЦШ — 31,5 %, Вьетнам — 7,6 %, Перу — 6,7 %, Чили — 6,5 %, Панама — 4,9 %, Росси — 4,4 %, Цийчоь — 4 %.

2017 шеран импорт — 19.03 млрд долл. — промышленностан сурсаташ, маьхкадаьтта сурсаташ, хьаштан сурсаташ.

=== Энергетика ===
45 % электроэнерги йоккху [[ЙЭС]] тӀехь, йисинарг [[ГЭС]] тӀехь, амма Эквадоран гидроэнергетикин таронаш йерриг лелош йац — хин резервийн доккхаха долу дакъа (Андашкахь) лелош дац.

=== Хьуьнан бахам ===
[[Аре]]нийн а, [[Лам|лаьмнийн]] а доккхаха долу дакъа (44 %) тӀуьна экваторан [[хьун|хьаннаш]] йолуш ду. ТӀаьхьарчу заманахь гӀаш долу дитташ хьакхар алсама даьлла. Хьуьнан промысел кхуьуш йу, масала кечдеш ду бальзан дитт, гевейан мут, капока а, [[тагуа|пальмин бӀар]] гулдар. 75 % дечиг йагочунна лелош ду.

=== Транспорт ===
Ламанан ландшафто транспортан маша кхиорехь новкъарло йо. Дерриг цӀерпоштнекъийн дохалла ду 1200 [[километр]]. Онда къовлам болу автонекъаш — {{nobr|23 256 км}}, лаьттан — 5044 км. Бердйисташкара а, кхи чоьхьара а гӀаланаш вовшахтосу [[Панамерикин шоссе|Панамерикин некъ]], чекхболу коьртачу шахьрахула — [[Кито]]х. коьрта цӀерпоштнекъан хаамаша вовшахтосу Гуаякиль [[Куэнка (Эквадор)|Куэнкица]] а, Китоца а.

[[Гуаякиль]] а, [[Пуэрто-Боливар]] а — уггаре йаккхий порташ йу. 10 коммерцин авиаасанаша дуьненайукъара а, кхин чоьхьара а хӀаваан дӀасалелориш до [[Аэропорт Хосе Хоакина де Ольмедо|Хосе Хоакина де Ольмедо]] аэропортера.

== ТӀеман ницкъаш ==
{{main| Эквадоран тӀеман ницкъаш}}
[[Файл:Kfir CE front.JPG|мини|Эквадора тӀеман-хӀаваан ницкъаш]]
Эквадоран тӀеман ницкъаш ({{lang-es|Fuerzas Armadas del Ecuador}}) — пачхьалкх маьрша а, латта ца даккхийта а, машар ларбаран а Ӏалашо йолу  Республика Эквадоран дерриг эскар. Лаьтта [[Эквадоран лаьттахулара эскар|лаьттахулара]], [[Эквадоран тӀеман-хӀордан ницкъаш|тӀеман-хӀордан]], [[Эквадоран тӀеман-хӀаваан ницкъаш|тӀеман-хӀаваан ницкъех]]. 1996 шарахь герзашца болу ницкъашкахь гӀуллакхехь вара 125 185 стаг. 1995 шарахь тӀеман хьашташна дайира 386 млн долл., йа 2,1 % ДЧС.

== Бахархой ==
{{main|Эквадоран бахархой}}
[[Файл:Ecuador_single_age_population_pyramid_2020.png|thumb|300px|[[Эквадоран бахархойн хенийн-сте-боьшаллин пирамида]] 2020 шарна]]
Бахархойн барам — {{терахь|16904867}}<ref name="cia" /> (2020 шарахь мах хадор). Бахархой гулбелла шина уггаре йоккха гӀалахь — [[Гуаякиль|Гуаякилехь]] а, [[Кито]]хь а, мехкан йисина нах беха меттигаш 400 эз. стагал сов йац.

Шарахь тӀекхета — 1,2 %;

Дуьненна тӀе бовлар — 17 стаг 1000 стеганна;

Адам далар — 5,2 стаг 1000 стегах;

Эмиграци — 0 стаг 1000 стегах.

Адам дахаран йуккъера барам — 74,5 божарий; 80,6 зудаий.

Иммунокъоьллин вирус кхеттарш ([[ВИЧ]]) — 0,4 % (2018 шеран мах хадорца).

Этно-расин хӀоттам: [[метисаш]] 65 %, [[индахой]] 25 %, хӀукӀайнаш 7 %, хӀуӀаьржанаш 3 %

Грамоталла — 94 % божарий, 92 % зударий (2017 шеран хаамашца).

Дин: католикаш 74 %, кхин берш 26 % — уьш бу Керстачеран а, Дин даржоран а Альянсан, [[Делан Ассамблейш|Эквадорера Делан Ассамблейн Инжилан конференцеш]], [[Делан килс (Кливленд, Теннесси)|Делан килсан]] тӀаьхьабозурш, [[баптисташ]], [[адвентисташ]].

==== Меттанаш ====
Цхьаъ бен боцу официалан мотт Эквадоран Конституцин 1 коьртан 2 йаззамца бу испанхойн мотт, къаьмнашна йукъахь буьйцу меттанаш официалан къобал бина цуьнца цхьаьна [[Кечуан меттанаш|кечуа]] а, [[Шуар (мотт)|шуар]] а. Орамера къаьмнийн кхин меттанаш лелабо гуттаренна гулахь деха къаьмнийн шеш бехачура официалан мотт санна.<ref>{{Cite web|url=https://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Ecuador/english08.html|title=Ecuador: 2008 Constitution in English|website=pdba.georgetown.edu|access-date=2021-07-26}}</ref>

=== ГӀаланаш ===
{{main|Эквадоран гӀаланаш}}
[[Урбанизаци]]н тӀегӀа йу 64,2 % (2020 шарахь), уггаре луьста бахархой хевшина мехкан малхбузехь (бердйист) а, йуккъехь а.

Эквадоран коьрта шахьар [[Кито]], йиллина испанхоша жима индахойн эвлан меттехь. [[Гуаякиль]] — шен барамца уггаре йоккха гӀала, йоккха порт а, махлелоран йукъ а йу, лаьтта хьена латта долчу йуьртабахаман регионехь. [[Куэнка (Эквадор)|Куэнка]] — шен барамца кхоалгӀа гӀала йу, лору мехкан «оьздангаллин йукъ», дуккха а студенташ болуш, америкин а, европахойн а пенсионерашна йукъахь гӀарайаьлла - [[Экспатриаци|экспаташца]]. [[Манта (гӀала)|Манта]] — 250 000 вахархо волу хӀордан порт йу. Тойеш йу, цуо Мантина таро лур йу регионехь уггаре йаккхийчех порт хила.

== Оьздангалла ==
{{main|Эквадоран оьздангалла}}Эквадор къаьста испанин оьздангаллин тӀаьхье орамера бахархойн оьздангаллин ламастийн тӀаьхье цхьаьнакхетарца. Мацца а цкъа мехкан латта йукъахь дара инкийн империн. [[Кито]], [[Къилба Америка|Къилба Америкин]] колонийн коьрта шахьрехь уггаре дика лаьтташ йерг, хьалхара колонийн архитектурин чӀогӀа дика кепаш йу. Колонин муьрехь йерриг говзаллин кепаш кхуьура килсан Ӏаткъамца, цара леладора [[Европа|Европехь]] коьрта долчу [[барокко]]н хотӀан ларраш. ХӀинца дукхаха йолу болх беш йолу килсаша, [[Кито]]хь Ӏалашдо мехала исбаьхьаллин кхолламаш: суьрташ, килсан пхьегӀаш, аьгна дечиг, статуяш, тайп-тайпана хаздерш.

== Кухни ==
Эквадоран кухнехь индахойн къаьмнийн ламасташ ду, дукха кепара даарш ду. ЧӀогӀа деза даар ду кхузахь: ягуарлокро (картолийн чорпа цӀийца), локро-де-кесо (картолийн чорпа нехчанца а, авокадоца а), кальдо-де-пата (эсанан кхаьрзина бергех йина чорпа), [[севиче]] (буьда хӀордан сурсаташ: чӀара, креветкаш, лаймин мутт чу, кӀуон бурч тухуш бераме йоьхкина устрицаш), кхаьрзина банан патакон, иза хьалха йуьллу тӀекхалла йа гарнир санна, кангрехада (кхехкийна крабаш). ГӀарайаьлла кхаьрзина куй (хӀордан хьакха) иза хьалхайуьллу ламанан декъехь а, бердйистехь а. [[Орельяна (провинци)|Орельяна]] провинцехь меттигера бахархоша йуу<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ByLLY-uzsSs  youtube: н. п. Помпея, завтрак из личинок пальмового жука]</ref> [[чуйн]] тӀаьхь кхаьрзина [[ЦӀен пальмин чхьуьйриг|пальмин чхьуьйриган]] нӀаьвцицигаш.

Эквадоран йий Къилба Америкехь лору уггаре дикачех. Цул сов, барашкахь ца кхоьрруш лур ду къоман «чичу», шекаран эрзаш даьккхина «[[Писко (малар)|писко]]» йа «агуардиенте» къаркъа.

== Арахьара политика ==
{{Main|Эквадоран арахьара политика}}
Эквадоран коьрта арахьараполитикин Ӏалашо йу: арахьара агрессех мохк ларбар а, чоьхьара законехь доцу гӀуллакхех лардалар а; [[Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхоллам]]о (ВКъКх) а, [[Америкин пачхьалкхийн кхоллам]] (АПКх) гӀолацар; чӀара лаца берд йистера 200 миль хӀордан мехкан реза цахилар; 1942 шеран Машарех, доттагӀаллех, дозанех лаьцна [[Перу]]с а, Эквадоро а махк къийсаран [[Перун-эквадоран йукъаметтигаш|дов]] дерзоран протоколанна (Протокол Рио) реза цахилар. Эквадоран арахьамахлелоран йукъаметтигаш ламаста [[Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташ]]ка [[Америкин-эквадоран йукъметтигаш|йирзина]] йара, 1970-гӀа а, 1980-гӀа а шерашкахь Эквадоро [[Маьхкдаьтта дозанал арадоккху — мехкийн кхоллам]]ан (ОПЕК) декъахо хиларна цкъаццӀа йозуш йоцу арахьара политика лелайора. [[Борха Севальос, Родриго|Борха Севальос Родриго]] президент волуш, 1980-гӀа шерашкахь, Эквадоран дуьненайукъара арахьараполитикин уьйранаш хилира алсама тайп-тайпана, президент [[Фебрес-Кордеро Рибаденейра, Леон|Фебрес-Кордеро Рибаденейра Леон]] волуш хиллачул, иза Цхьаьнатоьхна Америкин политике хьаьжна вара. Масала, Эквадоро шен уьйранаш жигарайаьхна [[КхолгӀа дуьненан мехкаш]]ца, дуьненайукъара кхолламашца, [[Малхбузен Европа|Малхбузен Европица]], [[Социалистийн агӀора гӀоьртина мехкаш|социалистийн мехкашца]]<ref>[http://countrystudies.us/ecuador/76.htm Ecuador — Foreign Relations]</ref>. 1969 шарахь Эквадоро а, [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн Союзо]] а дӀатесира [[Советийн-эквадоран йукъаметтигаш|дипломатин йукъаметтигаш]], амма 1972 шарахь, Эквадор ОПЕК йукъайахча бен, СССР бала ца хилла оцу мехкана. 1970-гӀа шерашна йуккъехь Советийн Союзо [[Кито]]хь латтайора вакилат, АЦШца оцу мехкан Ӏаткъамна къовсам латтабора<ref name=cs>[http://countrystudies.us/ecuador/78.htm Ecuador — Other Nations and International Organizations]</ref>.

=== Эквадоро делла политикин къайлабовларш ===
* 16.08.2012 Эквадоро [[политикин къайлавалар|къайлаваьккхина]] [[Лондон]]ера шайн вакийлатан латта тӀехь [[WikiLeaks]] йиллина — [[Ассанж, Джулиан|Ассанж Джулиан]]. 11.04.2019 Ассанж Джулианан Эквадоран гражданалла дӀа а йаьккхина Лондонан полицин дӀавелла.
* 24.06.2013 Эквадоро делла ЦТУ хилла белхалочун [[Эдвард Сноуден| Сноуден Эдвардна]] мухӀажиран кехаташ<ref>[https://www.gazeta.ru/politics/news/2013/06/24/n_2994377.shtml Эквадор выдал Сноудену документы беженца]</ref>.

== Ӏиданаш ==
* [[1 январь]] — [[Керла шо]]
* [[март]] — [[Шовкъе кӀира]].
* [[1 май]] — [[Хьалхара май (Ӏида)|Къинхьегаман де]].
* [[24 май]] — [[Пичинчера тӀом|Пичинчера тӀеман]] де.
* [[26 май]] — [[Ӏийса пайхамаран ДегӀан а, ЦӀийн а Ӏида]].
* [[24 июль]] — [[Боливар, Симон|Боливар Симонан]] де.
* [[10 август]] — Маршонан де.
* [[2 ноябрь]] — [[Берриг тешаме беллачеран де]].
* [[25 декабрь]] — [[Ӏийса пайхамар вина де|Вина де]].

== Хьажа кхин а ==
* [[Эквадоран визин политика]]

== Билгалдахарш ==
{{билгалдахарш}}

== Литература ==
* {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]]|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том= |страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}}

== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ
|Ков = Эквадор
|Викитека = ЭСБЕ/Экуадор
|Викидошам = Эквадор
}}
* [http://www.presidencia.gob.ec Президент Эквадора] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120816030007/http://www.presidencia.gob.ec/ |date=2012-08-16 }}
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html Данные об Эквадоре в Книге Фактов ЦРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612194511/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html |date=2007-06-12 }}{{ref-en}}
* [http://www.galapagocruise.com/geography.html Galapagos geography]{{ref-en}}
* [http://www.darwinadventure.com/galapagos-darwin-research-station.htm Галапагосские острова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090205141231/http://www.darwinadventure.com/galapagos-darwin-research-station.htm |date=2009-02-05 }}{{ref-en}}
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Южная_Америка/Эквадор/}}
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1212882.stm Ecuador profile] from the [[BBC News]]{{ref-en}}
* {{wikiatlas|Ecuador}}

{{АХь}}
{{Къилба Америкин пачхьалкхаш}}
{{Эквадор теманашкахь}}
{{АПКХ}}
{{CSN}}
{{Меркосур}}

[[Категори:Эквадор| ]]
[[Категори:ВКъКх пачхьалкхаш — декъахой]]

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

{{rq|empty}}

{{external links}}