Сахьтан аса агӀонан коде хьажар

'''Сахьтан аса''' кхетаман ши маьӀна ду:
* '''Географин сахьтан аса''' — дуьненан тӀехула ойланца йаьккхина 15° (± 7,5° йуккъера меридианан дехьа а, сехьа а) шуьйра аса. Дуьххьарчу сахьтан асан йуккъера меридиан лору [[гринвичан меридиан]].
* '''Административан сахьтан аса''' — тӀехь законо билгала хан хӀоттийна дуьненан. Административан сахьтан асан кхетам йукъатуху кхин а [[Рузман терахь|терахьаш]] цхьаьнакхетар — оцу хьолехь, масала, аса [[UTC−10:00]] а, [[UTC+14:00]] а лору тайп-тайпана, цигахь шинхьа [[де-буьйсан хан]] цхьаъ йоллушехь.

Сахьтан асанаш кхоллар (сахьтан зонаш — time zones) доьзна ду, цхьаьна агӀора, [[Дуьне]] шен семан гуонахьа хьийзарца лара гӀертарх, ткъа кхечу агӀора, гергара [[меттигера мелхан хан]] йукъахь цхьацца сахьт бен доцуш долу мехкаш билгалдахархьама (хенан зонаш). Барт хилира 24  административан сахьтан аса йан, хӀора а аса географин сахьтан асанца мелла а тера йогӀуш хила еза аьлла. Хан лара йолийра [[гринвичан меридиан]] тӀиера, (нолан меридиан, [[UTC±00:00|нолан сахьтан асан]] йуккъера меридиан).

ХӀинца хан хӀоттайо [[Дерриг дуьненан координаци йина хан|дерриг дуьненан координаци йина хенаца]] (UTC), иза [[Гринвичца йуккъера хан|Гринвичан хенан]] (GMT) меттана йукъайаьккхина. UTC шкалан бух бу цхьа барам болчу [[Дуьненайукъара атоман хан|атоман хенан]] шкалаца (TAI), иза йу аьтту болуш нахана йукъахь лело. Дуьненан гуонахьа нолан меридиан тӀиера лерина сахьтан асанаш хуьлу бакъхьара а (малхбалехьа) а, харцхьара (малхбузехьа) дӀасахилла UTC тӀиера. [[Аьхкенан хан]] лелочу мехкийн сахьтан аса, хийцало UTC тӀиера аьхкан заманахь.

Россехь 2011 шарахь дуьйна законаца чӀагбина кхетам '''[[сахьтан зона]]'''.

{| class="transparent" align="center" width="100%"
|-
|align="left"|__TOC__
|align="right"| [[Файл:Time zones of the world.svg|thumb|500px|Сахьтан асанаш]]
|}

== Дозатохаран принципаш ==
Таханлера сахьтан асанийн бух бу [[дерриг дуьненан координаци йина хан]], цунах йозу йерриг сахьтан асанийн хан. ХӀора [[Дукхалла|дукхаллин]] градусан (йа хӀора [[градус, минот, секунда|минотана]]) меттигера хан ца хоттохьама, [[Дуьне]] доькъу 24 сахьтан асане. Цхьаьна сахьтан асанера кхечу асане ваьлчи миноташ а, секундаш а ма-йарра йуьсу, хийца ца ло сахьт бен. Цхьацца пачхьалкхашкахь, меттигера хан къастало дерриг дуьненачух дийна сахьташ доцуш, кхин а тӀе 30 йа 45 минотана.

Теоретикехь дуьненан горгалан 24 сахьтан асанийн дозанаш хӀора асанан йуккъерачу меридианан дехьа а, сехьа а 7,5° гена йоьдучу [[меридиан]]ашца хила деза, цу тӀе [[Гринвич (Лондонан боро)|гринвичан]] меридианан гуонаха лела дерриг дуьненан хан. Амма меттигашкахь, цхьаьна йа масех административан махкахь цхьа хан хилийтархьама, асанийн дозанаш дӀасахилийна меридианийн теоретикан дозанал. Меттигашкахь сахьтан асанаш йовш меттигаш а нисло. И амал йу 60° шораллал лакхарчу регионийн, масала: Аляска, Гренланди, Российн къилбаседа регионаш.

[[Къилбаседа полюс|Къилбаседа]] а, [[Къилба полюс|Къилба]] а полюсашкахь меридианаш цхьаьнакхета, цундела сахьтан асан кхетаман маьӀна дов, цуьнца цхьаьна меттиган хенан а. Полюсашкахь [[дерриг дуьненан хан]] лело йезаш лору, амма [[Амундсен — Скотт (антарктикан станци)|Амундсен-Скотт]] (Къилба полюс) станцехь лела [[Керла Зеланди]]н хан.

== Аьхкенан хан ==
[[Файл:DaylightSaving-World-Subdivisions.png|350px|thumb|{{legend|#1a80e6|Аьхкенан хенан тӀейовлу регионаш}} {{legend|#ef690a|Аьхкенан хенан тӀевалар дӀадаьккхина регионаш}}
{{legend|#c00000|Цкъан а аьхкенан хан лелийна йоцу регионаш}}]]
: ''Коьрта йаззам: '''[[Аьхкенан хан]]'''''
Кхин тӀе а сахьтан асанийн системана чолхалла йо дукхачу пачхьалкхашкахь аьхкенан хан лелоро. Аьхкенан хене дехьабовлуш дерриг дуьненан хенал шайн хан дӀатотту. Цу тӀе массанхьа а дехьа йа сехьавалар цхьаьна хенахь а ца леладо. Цул сов, нагахь [[къилба эхиг]] тӀехь аьхке елахь, [[къилбаседа эхиг]] тӀехь Ӏа хуьлу.

== Декретан хан ==
'''Декретан хан''' — 1930—1931 шерашкахь [[ССРС]] йукъадаьккхина [[хан|хенан]] низам «[[асанан хан]] тӀе цхьаъ сахьт тохар».
{{main|Декретан хан}}

== Сахьтан асанаш тайп-тайпана мехкашкахь ==
Цхьацца пачхьалкхийн мехкашкахь масех сахьтан аса лелайо. Уггаре дукха сахьтан асанаш йу Российн материкан декъехь (11). Цхьайолу пачхьалкхаш дукха сахьтан асанаш йукъахь йу гӀайренийн а, хӀордал дехьара а мехкаш бахьнехь:

* [[Йоккха Британи]] [[Йоккха Британин хӀордал дехьара мехкаш|хӀордал дехьара мехкаш]] — 8 сахьтан аса.
* [[АЦШ]] [[АЦШ мехкаш|гӀайренан мехкашца]] ([[Америкин Самоа]], [[Мидуэй]], [[Виргинийн гӀайренаш (АЦШ)]], [[Пуэрто-Рико]], иштта кхин а) — 11 сахьтан аса.
* [[Франци]] [[Францин хӀордал дехьара департамент|хӀордал дехьара департаменташца]] а, кхин [[Францин хӀордал дехьара мехкаш|мехкашца]] а ([[Сен-Пьер а, Микелон а]], [[Мартиника]], [[Гваделупа]], [[Французийн Гвиана]], [[Майотта]], [[Реюньон]], [[Французийн Къилба а, Антарктикан а мехкаш|Къилба-антарктикан мехкаш]], [[Керла Каледони]], [[Валлис а, Футуна а]], [[Французийн Полинези]], [[Клиппертон]], кхин цхьа могӀа тӀехь нах беха а, ца беха а гӀайренаш) — 12 сахьтан аса.

Дукхах йолчу пачхьалкхийн мехкаш (оцу йукъахь Франци а, Йоккха Британи а, церан хӀордал дехьара мехкаш а, латтанаш а) лаьтта цхьаьна сахьтан асанехь. Цхьаерш йеха йу пачхьалкхан [[Йохалла|географин меридианца]], цара цхьа аса лелайо. Масала, [[Ций]]н латта пхеа географин сахьтан асанехь йу, амма церан берриге а махкахь цхьа хан йу, [[Цийн стандартан хан]].

Цхьацца пачхьалкхашкахь [[Административан-мехкан бекъабалар|административан-мехкан дакъошкахь]] лелайо шиъ йа сов сахьтан асан хан. Масала, кхаа сахьтан аса лелайо [[РФ субъект|Российн Федерацин субъект]] йолчу [[Якути|Республика Сахано (Якути)]] а, [[Канадан административан йекъайалар|канадан]] мехко [[Нунавут]]а а.

АЦШхь а, Канадехь а сахьтан асанийн доза доькъу штато, провинцис йа мехко, хӀунда аьлча цхьаьнан йа вукхан мехкан долахь хилар йа асанехь хилар билгалдоккху шолгӀачу низаман административан-мехкан тӀегӀанехь (графалла йа гуонаш).

=== Шиъ йа сов сахьтан асанаш йолу пачхьалкхаш ===
Таблицехь гайтина цхьацца пачхьалкхаш, материкан йа коьртачу мехкан декъехь шиъ йа сов сахьтан аса лелош йолу (масала, ХӀиндонези).
{|class="wikitable sortable" width="100%"
|-
! Страна || Число часовых<br />поясов || Самый западный<br />часовой пояс || Самый восточный<br />часовой пояс || Переход на<br />летнее время
|-
| {{Байракх/2|Австрали}} || [[Австралера хан|3]] || [[UTC+8]] || [[UTC+10]] || массанхьа йац
|-
| {{Байракх/2|Бразили}} || [[Бразилера хан|3]] || [[UTC−5]] || [[UTC−3]] || массанхьа а йац
|-
| {{Байракх/2|Демократин Республика Конго}} || [[Демократин Республика Конгора хан|2]] || [[UTC+1]] || [[UTC+2]] || йац
|-
| {{Байракх/2|ХӀиндонези}} || [[ХӀиндонезин хан|3]] || [[UTC+7]] || [[UTC+9]] || йац
|-
| {{Байракх/2|Кхазакхстан}} || [[Кхазакхстанера хан|2]] || [[UTC+5]] || [[UTC+6]] || йац
|-
| {{Байракх/2|Канада}} || [[Канадера хан|6]] || [[UTC−8]] || [[UTC−3:30]] || массанхьа йац
|-
| {{Байракх/2|Мексика}} || [[Мексикера хан|4]] || [[UTC−8]] || [[UTC−5]] || массанхьа йац
|-
| {{Байракх/2|Монголи}} || [[Монголера хан|2]] || [[UTC+7]] || [[UTC+8]] || йац
|-
| {{Байракх/2|Росси}} || [[Российра хан|11]] || [[UTC+2]] || [[UTC+12]] || йац
|-
| {{Байракх/2|АЦШ}} || [[АЦШ хан|5]] || [[UTC−9]] || [[UTC−5]] || массанхьа а йац
|}

== Сахьтан асанийн исписка ==
{| class="wikitable"
! width="8%" | Сахьтан<br>аса !! Оцу сахьтан асан хан лело пачхьалкхаш а, мехкаш а,<br>шайн официалан хан санна дерриг шарахь йа Ӏаьнан заманахь !! width="28%" | Билламе цӀе
|-
| [[UTC−12]] || || [[терахь хийцадаларан аса]]
|-
| [[UTC−11]] || [[Америкин Самоа]] ||
|-
| [[UTC−10]] || [[АЦШ хан|АЦШ]] ([[Гавайш]]) ||
|-
| [[UTC−9]] || [[АЦШ хан|АЦШ]] ([[Аляска]]) ||
|-
| [[UTC−8]] || [[Канадера хан|Канада]], [[АЦШ хан|АЦШ]], [[Мексикера хан|Мексика]] || [[къилбаседаамерикин тийнаокеанан хан]]
|-
| [[UTC−7]] || [[Канадера хан|Канада]], [[АЦШ хан|АЦШ]], [[Мексикера хан|Мексика]] || [[ломан хан]]
|-
| [[UTC−6]] || [[Канадера хан|Канада]], [[АЦШ хан|АЦШ]], [[Мексикера хан|Мексика]], [[Гватемала]], [[Белиз]], [[Гондурас]], [[Сальвадор]], [[Никарагуа]], [[Коста-Рика]] || [[йуккъераамерикин хан]] 
|-
| [[UTC−5]] || [[Канадера хан|Канада]], [[АЦШ хан|АЦШ]], [[Мексикера хан|Мексика]], [[Багаман гӀайренаш]], [[Куба]], [[Гаити Республика|Гаити]], [[Ямайка]], [[Панама]], [[Колумби]], [[Эквадор]], [[Перу]], [[Бразилера хан|Бразили]] || [[къилбаседаамерикин малхбален хан]], [[къилбаамерикин тийнаокеанан хан]]
|-
| [[UTC−4]] || [[Канадера хан|Канада]], [[Доминикин Республика]], [[Пуэрто-Рико]], [[Венесуэла]], [[Гайана]], [[Бразилера хан|Бразили]], [[Боливи]], [[Парагвай]], [[Чили]] || [[атлантикан хан]]
|-
| [[UTC−3:30]] || [[Канадера хан|Канада]] ([[Ньюфаундленд]]) ||
|-
| [[UTC−3]] || [[Дани]] ([[Гренланди]]), [[Бразилера хан|Бразили]], [[Аргентина]], [[Уругвай]], [[Чили]] || [[къилбаамерикин малхбален хан]]
|-
| [[UTC−2]] ||  || [[йуккъераатлантикан хан]]
|-
| [[UTC−1]] || [[Португали]] ([[Азорийн гӀайренаш]]), [[Кабо-Верде]] ||
|-
| [[UTC+0]] || [[Исланди]], [[Йоккха Британера хан|Йоккха Британи]], [[Ирланди]], [[Португали]], [[Марокко]], [[Испанера хан|Испани]] ([[Канарийн гӀайренаш]]), [[Малхбуза Сахьара]], [[Мавритани]], [[Сенегал]], [[Гамби]], [[Мали]], [[Гвиней-Бисау]], [[Гвине]], [[Сьерра-Леоне]], [[Либери]], [[Буркина-Фасо]], [[Кот-д’Ивуар]], [[Гана]], [[Того]] || [[малхбузаевропан хан]], [[малхбузаафрикан хан]]
|-
| [[UTC+1]] || [[Европера хан|Европа]]: [[Австри]], [[Албани]], [[Андорра]], [[Бельги]], [[Босни а, Герцеговина а]], [[Ватикан]], [[Германи]], [[Гибралтар]],  [[Дани]], [[Испанера хан|Испани]], [[Итали]], <small>[[Республика Косово|Косово]]<ref name="ЧПГ" group="~">[[Къобалцайина а, ахкъобалйина а пачхьалкхаш|Ахкъобалйина пачхьалкх]]</ref></small>, [[Лихтенштейн]], [[Люксембург]], [[Мажаройчоь]], [[Къилбаседа Македони|Македони]], [[Мальта|Малта]], [[Монако]], [[Нидерландаш]], [[Норвеги]], [[Польша]], [[Сан-Марино]], [[Серби]], [[Словаки]], [[Словени]], [[Франци]], [[Хорвати]], [[Черногори]], [[Чехи]], [[Швейцари]], [[Швеци]]<br>Африка: [[Алжир]], [[Ангола]], [[Бенин]], [[Габон]], [[Демократин Республика Конгохь хан|ДРК]], [[Камерун]], [[Республика Конго]], [[Намиби]], [[Нигери]], [[Тунис]], [[Къилба-Африкин Республика|ЮАР]], [[Чад]], [[Экваторан Гвиней]] || [[йуккъераевропан хан]], [[малхбузен йуккъераафрикин хан]]
|-
| [[UTC+2]] || [[Финлянди]], [[Эстони]], [[Латви]], [[Литва]], [[Россера хан|Росси]], [[Украинера хан|Украина]], [[Молдави]], [[Румыни]], [[Болгари]], [[Желтойчоь]], [[Республика Кипр|Кипр]], [[Шема]], [[Ливан]], [[Исраил]], [[Урдан]], [[Ливи]], [[Мисар]], [[Демократин Республика Конгохь хан|ДРК]], [[Замби]], [[Малави]], [[Мозамбик]], [[Зимбабве]], [[Ботсвана]], [[Къилба-Африкин Республика|КЪАР]], [[Эсватини]], [[Лесото]] || [[малхбаленевропан хан]], [[калининградан хан]], [[киевн хан]]
|-
| [[UTC+3]] || [[Россера хан|Росси]], <small>[[Республика Абхази]]<ref name="ЧПГ" group="~" /></small>, [[Белорусси]], <small>[[ДХР]]<ref name="НПГ" group="~" /></small>, <small>[[ЛХР]]<ref name="НПГ" group="~" /></small>, <small>[[Къилба ХӀирийчоь]]<ref name="ЧПГ" group="~" /></small>, [[Туркойчоь]], [[Ӏиракъ]], <small>[[Къилбаседа Кипран Туркойн Республика]]<ref name="ЧПГ" group="~" /></small>, [[Кувайт]], <small>[[Приднестровье|Днестрйисттера Молдавин Республика]]<ref name="НПГ" group="~">[[Къобалцайина а, ахкъобалйина а пачхьалкхаш|Къобалцайина пачхьалкх]]</ref></small>, [[СаӀудийн Ӏаьрбийчоь]], [[Бахьрайн]], [[Катар]], [[Судан]], [[Эритрей]], [[Йаман]], [[Джибути]], [[Эфиопи]], [[Къилба Судан]], [[Сомали]], <small>[[Сомалиленд]]<ref name="НПГ" group="~" /></small>, [[Уганда]], [[Кени]], [[Танзани]], [[Мадагаскар]] || [[москохан хан]], [[малхбалеафрикан хан]]
|-
| [[UTC+3:30]] || [[Иран]] ||
|-
| [[UTC+4]] || [[Россера хан|Росси]], [[Гуьржийчоь]], [[Эрмалойчоь]], [[Азербайджан]], <small>[[Ломан Карабах]]<ref name="НПГ" group="~" /></small>, [[Ӏаьрбийн Цхьаьнатоьхна Эмираташ]], [[Оман]] || [[Самарин хан]]
|-
| [[UTC+4:30]] || [[ОвхӀан]] ||
|-
| [[UTC+5]] || [[Россера хан|Росси]], [[Кхазакхстанера хан|Кхазакхстан]], [[Узбекистан]], [[Туркмени]], [[Таджикистан]], [[Пакистан]] || [[екатеринбурган хан]]
|-
| [[UTC+5:30]] || [[ХӀинди]], [[Шри-Ланка]] ||
|-
| [[UTC+5:45]] || [[Непал]] ||
|-
| [[UTC+6]] || [[Россера хан|Росси]], [[Кхазакхстанера хан|Кхазакхстан]], [[ГӀиргӀазойчоь]], [[Бутан]], [[Бангладеш]] || [[омскан хан]]
|-
| [[UTC+6:30]] || [[Мьянма]] ||
|-
| [[UTC+7]] || [[Россера хан|Росси]], [[Монголера хан|Монголи]], [[Таиланд]], [[Лаос]], [[Камбоджа]], [[Вьетнам]], [[ХӀиндонезера хан|ХӀиндонези]] || [[красноярскан хан]]
|-
| [[UTC+8]] || [[Россера хан|Росси]], [[Монголера хан|Монголи]], [[Цийн Халкъан Республика|Цийчоь]], <small>[[Тайвань]]<ref name="ЧПГ" group="~" /></small>, [[Филиппинаш]], [[Малайзи]], [[ХӀиндонезера хан|ХӀиндонези]], [[Австралера хан|Австрали]] || [[иркутскан хан]]
|-
| [[UTC+8:45]] || [[Австралера хан|Австрали]] ||
|-
| [[UTC+9]] || [[Россера хан|Росси]], [[Корейн Халкъан-Демократин Республика|КХДР]], [[Республика Корей]], [[Япон]], [[ХӀиндонезера хан|ХӀиндонези]] || [[якутскан хан]]
|-
| [[UTC+9:30]] || [[Австралера хан|Австрали]] ||
|-
| [[UTC+10]] || [[Россера хан|Росси]], [[Папуа — Керла Гвиней]], [[Австралера хан|Австрали]] || [[владивостокан хан]]
|-
| [[UTC+10:30]] || [[Австралера хан|Австрали]] ||
|-
| [[UTC+11]] || [[Россера хан|Росси]], [[Соломонан гӀайренаш]], [[Керла Каледони]] || [[магаданан хан]]
|-
| [[UTC+12]] || [[Россера хан|Росси]], [[Маршаллан гӀайренаш]], [[Кирибати]], [[Фиджи]], [[Керла Зеландера хан|Керла Зеланди]] || [[камчаткин хан]]
|-
| [[UTC+12:45]] || [[Керла Зеландера хан|Керла Зеланди]] ([[архипелаг Чатем]]) ||
|-
| [[UTC+13]] || [[Кирибати]], [[Самоа]], [[Тонга]] ||
|-
| [[UTC+14]] || [[Кирибати]] ([[Лайн гӀайренаш]]) ||
|-
|colspan="3" | {{Билгалдахарш|group="~"}}
|}

== Хан ==
'''''Терахьашца хан гойту сахьат''''':<noinclude></noinclude><table cellspacing=0 cellpadding=0 style="clear:left;background:none"><tr style="background:{{{color|red}}}">{{#ifexpr:{{{format|0}}}=12and{{#time:g|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}<10|<td style="width:{{{size|70}}}px;background:#000">&nbsp;</td><td>|<td>[[Файл:LED digit {{#expr:floor({{#time:{{#ifeq:{{{format}}}|12|g|G}}|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}/10)}}.png|{{{size|70}}}px|link=]]}}[[Файл:LED digit {{#expr:{{#time:{{#ifeq:{{{format}}}|12|g|G}}|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}mod10}}.png|{{{size|70}}}px|link=]][[Файл:LED colon.png|{{{size|70}}}px|link=]][[Файл:LED digit {{#expr:floor({{#time:i|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}/10)}}.png|{{{size|70}}}px|link=]][[Файл:LED digit {{#expr:{{#time:i|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}mod10}}.png|{{{size|70}}}px|link=]]{{#ifeq:{{{format}}}|12|[[Файл:LED {{#time:a|{{#expr:{{{offset|0}}}*60round0}}min}}.png|{{{size|70}}}px|link=]]}}</td></tr></table><noinclude>

== Хьажа. кхин ==

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Хьажоргаш ==
* [http://www.ietf.org/rfc/rfc3339.txt RFC 3339]

{{кечдар}}
{{rq|empty|grammar|img}}
[[Категори:Хан]]