ГӀебартойн-Балкхаройчоь агӀонан коде хьажар

{{Российн федерацин республика
 |Нохчийн цӀе           = 
 |Шен цӀе               = 
 |Кхин цӀе              = 
 |ХӀост                 = 
 |Байракх               = 
 |ХӀостан шоралла       = 
 |Байракхан шоралла     = 
 |ХӀостан дӀайаздар     = 
 |Байракхан дӀайаздар   = 
 |Пачхьалкх             = 
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region               = 
  |type                 = 
  |барам                = 
  |CoordScale           = 
 |Шатлакхан Илли        = 
 |Йекъало               = 
 |Цунна йукъайоду       = 
 |Административан центр = 
 |Йоккха гӀала          = 
 |Йаккхий гӀаланаш      = 
 |Кхоллар               = 
 |ДӀайаккхар            = 
 |Корта                 = 
 |Коьртан цӀе           = 
 |Корта2                = 
 |Коьртан цӀе2          = 
 |ДЧС                   = 
 |ДЧС шо                = 
 |ДЧС меттиг            = 
 |ХӀораннан а сина ДРС  = 
 |Мотт                  = 
 |Меттанаш              = 
 |Бахархой              = 
 |Бахархой ларар шо     = 
 |Бахархойх процент     = 
 |Бахархой меттиг       = 
 |Луьсталла             = 
 |Луьсталлина меттиг    = 
 |Къаьмнийн хӀоттам     = 
 |Динан хӀоттам         = 
 |Майда                 = 
 |Майдан процент        = 
 |Майдан меттиг         = 
 |Максималан локхалла   = 
 |Йуккъера локхалла     = 
 |Минималан локхалла    = 
 |Шоралла               = 
 |Дохалла               = 
 |Карта                 = 
 |Картин барам          = 
 |Сахьтан аса           = 
 |Доцайаздар            = 
 |ISO                   = 
 |FIPS                  = 
 |Телефонан код         = 
 |Поштан индексаш       = 
 |Интернет-домен        = 
 |Автомобилан код       = 
 |Сайт                  = 
 |Commons категори      = 
 |Билгалдахарш          = 
}}
{{Арахьара медиафайлаш
|audio1 = ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан х\ост (Инс.) [[Файл:Гимн Кабардино-Балкарии.ogg]]}}
[[Файл:Кабардино-Балкария.png|thumb|right|360px|ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан физикин  карта]]

'''ГӀебартойн-Балкхаройчоь''' (''Кабарди́но-Балка́рия''; [[ГӀебартойн-чергазийн мотт|гIебар.-чергаз.]] ''Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ''; [[Кхарачойн-балкхаройн мотт|кхарач.-балк.]] ''Къабарты-Малкъар Республика'') —  [[Российн|Российн Федерацин]]<ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации#.D0.A1.D1.82.D0.B0.D1.82.D1.8C.D1.8F_5 Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]</ref> республика<ref>[http://www.president-kbr.ru/document/constitution-kbr/138-01.html  Конституция КБР. РАЗДЕЛ I. корта I Основы Конституционного строя.]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, субъект, [[Российн Федерацин Къилбаседа Кавказан федералан гуо|Къилбаседа Кавказан федералан гуо]]нан йукъайогӀу. 
ГIебартойн-Балкхаройн республикин меттанаш [[ГIебартойн мотт|гIебартойн]] а, [[Балкхаройн мотт|балкхаройн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а<ref>[http://2008.president-kbr.ru/document/constitution/?id=277&aktiv=1 Конституция КБР]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

[[Российн Федерацин Къилбаседа-Кавказан федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан федералан гуонан]] йукъайоьду, [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]]ан дакъа ду<ref name="БРЭ-ТОМ-12">{{книга |автор=Петрушина М.Н., Пуляева Д.А. и др |заглавие=Кабарди́но-Балка́рия |ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/2030152 |ответственный=председ. [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю.С. Осипов]] и др., отв. ред. С.Л. Кравец|издание=[[Большая Российская Энциклопедия]] (в 30 т.)|место=Москва|издательство=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]» |год=2008 |том=12. Исландия - Канцеляризмы |страницы=309 |страниц=766 |isbn=978-5-85270-343-9 |тираж=65000|language=ru}}</ref>. Коьрта шахьар — [[Нальчик]] гӀала.

ГӀебартойн-Балкхаройн Республикин, цуьнан берриг махкахь [[ГӀебартойн –чергазийн мотт|гӀебартойн]], [[кхарачойн-балкхаройн мотт|балкхаройн]], [[оьрсийн мотт|оьрсийн]] пачхьалкхан меттанаш  ду<ref>{{Cite web |url=https://glava.kbr.ru/kbr/news/45-constitution-kbr/140-03.html |title=Конституция КБР. РАЗДЕЛ I. Глава III. Государственное устройство. |access-date=2019-11-28 |archive-date=2018-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180701194300/http://glava.kbr.ru/kbr/news/45-constitution-kbr/140-03.html |deadlink=no }}</ref>.

Дозанца лаьтта: малхбузехь — [[Кхарачой-Чергазийчоь]], къилбаседехь — [[Ставрополан мохк]], малхбузехь а, къилба-малхбузехь а — [[Къилбаседа ХӀирийчоь|Республика Къилбаседа ХӀирийчоь]], къилбехь — [[Гуьржийчоь]].

Кхоьллина [[1921 шеран]] 1 сентябрехь [[ГIебартойн автономин область]] аьлла. [[1922 шеран]] 16 январехь — [[ГIебартойн-Балкхаройн автономин область]]. [[1936 шеран]] 5 декабрехь йина автономин республика ([[ГIебартойн-Балкхаройн Автономин Советийн Социалистийн Республика|ГӀебартойн-Балкхаройн АССР]]).
1992 шарахь дуьйна — ГӀебартойн-Балкхаройн Республика

== Физикин-географин амал ==
=== Географи ===
{{seealso|ГIебартойн-Балкхаройчоьн йисташ}}
[[Файл:The Soviet Union 1971 CPA 3973 stamp (Kabardino-Balkar Autonomous Soviet Socialist Republic (Established on 1921.09.01)).jpg|thumb|Марка «ГӀебартойн-Балкхаройн АССРн 50 шо». Пошта ССРС 1971 ш.]]
[[Файл:RR5514-0055R.png|140px|right|thumb|Российн Банкан иэсаллин ахчан агӀо]]

ГӀебартойн-Балкхаройчоьн республика йу [[Кътлбаседа Кавказ|Кавказан къилба макробасен]] йуккъерчу декъехь. Республика йекъна йу кхаа коьрта геоморфологин зонашна — ломан, ломан кӀажан, аренан. Ломан а, ломан кӀажан а зонаш дӀалоцу субъектан доккхаха долу дакъа. Аренан зоно дӀалоцу республикин къилбаседа-малхбален дакъа.

Республикехула вовшенца нисса [[Йоккха Кавказ|Йоккхачу Кавказан]] 5 коьрта рагӀ ю: [[Дежийлин дукъ|Дежийлин]] (йа Киран), [[Хьуьнан дукъ|Хьуьнан]], [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]], [[АгIонтIиера дукъ|АгӀонтӀиера]], [[Коьрта Кавказан дукъ|Коьрта]] (йа Хидоькъу).
* ''Уггар лекха меттиг'': [[Эльбрус]] лам (5642 м), уггар лекха бу [[Росси|Россехь]], [[Кавказ]]ехь, [[Европа|Европехь]].
* ''Максимум йохалла къилбаседера къилбехьа'': 167 км;
* ''Максимум йохалла малхбузера малхбалехьа'': 123 км.

=== Климат ===
Республикера климат тайп-тайпана ю. Лаьмнашкахь хиларна, республикехь вертикалкепара асалла ю. Аренашкахь а, ломан кӀажошкахь а [[тӀуьна континенталан климат]] ю, иза лаьмнашкахь хийцало [[субарктикан климат]]ца. Кхин дӀа лекхачу лаьмнашкахь хийцало [[альпийн климат|альпийн кепара климатца]]. Январан температуран йуккъера барам бу −2°С (аренашкахь), −12 °С (лаьмнашкахь), июлан 25°С а, 5°С а. Йочанийн шеран йуккъера барам бу {{s|500 – 2000 мм}}.

Республикин аренашкахь (масала Прохладнин кӀоштан Прохладни гӀалахь а, Майскин кӀоштахь) бараман континенталан климат йу семиаридан климатан амалашца.

Аренашкахь Ӏа шен абсолютан лахарчу температурашца шийла ду ломан кӀажошкахь йолчу ярташкахь, гӀаланашкахьчул (Нальчик), республикин минимум температурин рекорд хоттийна 2012 шеран 8 февралехь Прохладни гӀалахь, гӀалин метеостанцехь температура охьаелира −29.5&nbsp;°C, оццу хенахь Нальчикехь температура охьа ца елира −27&nbsp;°C лаха.

Аьхке аренашкахь чӀогӀа йовха хуьлу, шолгӀа дакъа тӀех йовха.

Июнь — уггар тӀуьна бутт бу, дукха йочанаш хуьлу, тӀех йовхо июнехь ца хаало (+37°С).

Июлан хьалхара дакъа июнан шолгӀачу декъах тера ду, амма декъо ду. Июлан шолгӀачу декъехь хаало лакхара температураш. Уггар бовха мур — июлан чеккхе — август. Аренашкахь июлан температура сих-сиха хьалайолу +38&nbsp;°C сов, 2000—2016 шерийн муьрехь июлан температуран максимум хааелла Прохладнехь 2000 шеран 28 июлехь, оцу дийнахь +40.7°С йара. Нальчикехь оцу дийнахь хӀаваъ дохделира +38.3&nbsp;°C кхаччалц.

Август — аренашкахь дукха хьолахь шеран уггар бовха бутт хуьлу, аренашкахь августехь йочанаш хаъал кӀезиг хуьлу, июлехь йа сентябрехьчулла а. Аьхка йочанаш кӀезиг хилар бахьнехь татолийн система лелон йезаш хуьлу йуьртабахаман латташна хитохархьама. Августехь температурин максимум сих-сиха айало +38…+40&nbsp;°C бараме. 21 бӀешарахь августан уггар лакхара температура хааелла 2006 шеран 8 августехь Прохладни гӀалахь — оцу дийнахь гӀалин метеостанцин максимум хилира +40.9&nbsp;°C

=== Экосистема ===
Аренашкахь ду [[Iаьржа латта]] а, Ӏаьржа-[[боьмаша латта]] а, ломан басешкахь — [[Ломан-байн латта|ломан-байн]].

Хьаннаш лоцу мехкан 1/10 дакъа. Хишшан тогӀенашкахь [[гӀадолу хьаннаш]] ю. 800—1600 м лакхахь — [[шуьйрагIадолу хьаннаш]] (алсама [[поп]]ан), 2200 м — [[Баганан хьун|баганан]] (алсама [[зез|зоьзан]]). 2000 сов м лакхахь йу [[лаьмнийн цанаш]] (тайп-тайпана [[сула]]нан а, [[кенийн]] а).

Екхашйолчех йаьржина дийнаташ: [[цхьогал]], [[чагӀалкх]], [[борз]], [[боьра ча]], [[салор]], [[лу]], [[нал]], [[сай]], кавказан [[масар]], [[дегIастанан хьех]]. Олхазарех уггар даьржинарш — [[ЦӀирцӀирхьозанкепарнаш|цӀирцӀирхьоза]], [[пеночка-весничка]], [[акха котам]], [[лекъ]].

ГӀебартойн-Балкхаройчохь йу [[къоман парк]] «[[Приэльбрусье (къоман парк)|Приэльбрусье]]», [[ГIебартойн-Балкхаройчоьнан лекха лаьмнийн заповедник]]<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/russian_history/3119/КАБАРДИНО-БАЛКАРИЯ Кабардино-Балкария. Энциклопедия «Отечество»]</ref> а, 11 пачхьалкхан заказник а.

=== Хиш ===
{{Div col|4}}
* [[Терк]] (623 км)
* [[Балкх (хи)|Балкх]] (216 км)
* [[Баксан (хи)|Баксан]] (173 км)
* [[Черек]] (131 км)
* [[Чегем (хи)|Чегем]] (103 км)
* [[Урух (хи)|Урух]]
* [[Аргудан (хи)|Аргудан]]
* [[Куркужин]]
* [[Лескен (хи)|Лескен]]
* [[Нальчик (хи)|Нальчик]]
* [[Урвань (хи)|Урвань]]
* [[Золка (хи)|Золка]]
{{Div col end}}

=== Ӏаьмнаш ===
* [[Сийна 1аьмнаш (ГIебартойн-Балкхаройчоь)|Сийна Ӏаьмнаш]]
* [[Шадхурей|Шадхурей Ӏаьмнаш]]
* [[Тамбукан (Iам)|Тамбукан Ӏам]]
* [[Сылтранкёль|Сылтранкёль Ӏам]]

=== Чухчареш ===
<gallery>
Файл:Chegem Waterfall 2.JPG|[[Чегеман чухчареш]]
File:Водопады Гедмыш осенью.jpg|[[Гедмыш (чухчареш)|Гедмишх]]
</gallery>
* [[Гедмыш (чухчареш)|Гедмишх]] — изза цӀе йолчу хин тӀиера (аьтту га ду [[Балкх (хи)|Балкхан]]) чухчари.
* [[Чегеман чухчареш]] — Чегеман геннаш тӀиера (Адайсу, Каяарты, Сакал-Туп) масийтта чухчари.
* [[Абай-Су]] — Башиль-Аузу-Су ([[Чегем (хи)|Чегеман]] га) хин тӀиера чухчари.
* [[Султан (чухчари)|Султан]] — [[Балкх (хи)|Балкх]] хин лакхахьара Джилы-Сун уллора чухчари.

=== Пхи эзар метр лекха баххьаш ===
* [[Эльбрус]] (5642 м)
* [[Дыхтау]] (5204 м)
* [[Коштантау]] (5152 м)
* [[Пушкинан бохь (Кавказ)|Пушкинан бохь]] (5100 м)
* [[Шхара]] (5068 м)
* [[Джангитау]] (5058 м)
* [[Мижирги]] (5025 м)

== Истори ==
{{main|ГIебартойн-Балкхаройчоьн истори}}

:''Хьажа иштта'': [[ГIебарта]], [[Балкаройчоь]]

Вайн заманан республик кхоллале, цуьнан латтан тӀехь йара шиъ историн области — [[ГIебарта]] а, [[Балкхаройчоь]] а. ГӀебарта лаьттара шина олаллех: Йоккха ГӀебарта а, Жима ГӀебарта а, цара лоцуш хилла таханлерчу республикин аренан а, ломан кӀажан а дакъа, ткъа иштта ломан а, лаьмнийн баххьашкара а зонаш Балкх хин а, цуьнан геннийн а лакхенашкара. Балкхаройчоь йекъна хилла пхеа ламан тайпанашка, лоцуш хилла, коьртаниг, республикин ломан а, лаьмнийн баххьашкара кӀошташ.

[[1921 шарахь]] ГӀебарта а, Балкхаройчоь а Йуккъерчу Кавказан кхечу историн областашца йукъаягӀара [[Ломан Автономин Советийн Социалистийн Республика|Ломан АССР]]. [[1921 шеран]] [[1 сентябрехь]] ГӀебартойн гуо арабаьлла Ломан автономин республикин чуьра, ткъа тӀехьа [[1922 шеран]] [[16 январехь]] цунна тӀехьаягӀара Балкхаройчоь.

[[ГIебартойн-Балкхаройн автономин область]] кхоьллира [[1922 шарахь]], [[1936 шарахь]] цунах йира [[ГIебартойн-Балкхаройн АССР|АССР]].

[[Сийлахь Даймехкан тIом]] болуш ГӀебартойн-Балкхаройчохь кхоьллира [[Скороход, Антон Филиппович|Скорохода А. Ф.]] куьйгаллехь волу [[115-гIа ГIебартойн-Балкхаройн дошлойн дивизи]], цуо тӀом бира [[Кавказ йаккхаран тIом|Кавказ йаккхаран тӀамехь]] а, [[Сталинградан тIом|Сталинградан тӀамехь]] а. [[1942 шарахь]] республикин доккхаха долу дакъа [[Нальчик]]ца цхьаьна Германин куьйгакӀелахь лаьттира. [[1943 шеран]] январехь ГӀебартойн-Балкхаройчоь шаерг мукъайаьккхира мостагӀчух. [[1944 шарахь]] [[ССРС къаьмнаш махкахбахар#Балкхарой махкахбахар|балкхарой махкахбахар]] бахьнехь цӀе хийцира [[ГIебартойн АССР]] аьлла, [[1957 шарахь]] — йуха а ГӀебартойн-Балкхаройн АССР хилира. [[1992 шарахь]] — ГӀебартойн-Балкхаройн Республика.

[[1950-гIа]] а, [[1960-гIа]] шерашкахь ГӀебартойн-Балкхаройчохь йина йаккхий промышленни машенашъяран, гӀирсашбаран предприятеш. [[1990 шарахь]] промышленностехь балхахь бара 96,3 эз. стаг<ref>И. Х. Тхамокова. Русское население Кабардино-Балкарии в XIX — начале XXI в.: динамика этнокультурных границ. Нальчик: Издательский отдел Кабардино-Балкарского института гуманитарных исследований, 2014. С. 108, 117</ref>.

[[2008 шарахь]] [[Российн Федерацин Центран банк|Российн Банко]] арахецна ГӀебартойн-Балкхаройчоьн лерина [[Российн Федераци (ахча)#2008 шо|иэсаллин ахча]]<ref>[http://www.orioncom.ru/demo_bkb/npsndoc2/pm300708.htm Сообщение ЦБ Рф от 30 июля 2008 г. «О выпуске в обращение памятных монет»]</ref>.

== Символика ==
Республика ню шен байракх, хӀост, шатлакхан илли.

ГӀБР Конституцехь хӀост дешийн (можа) эрзун сурт ду. Эрзун накхан тӀехь декъна турс ду, лакхахь — детийн (кӀай) шиъ бохь болу лам сийначу аренахь, лахахь — дешийн (можа) кхоъ дехуо гӀа баьццарчу арахь.

ГӀебартойн-Балкхаройн Республикин Пачхьалкхан байракхан кӀади ду цхьатерра доккха ана асанаш: лакхарниг — сийна, йуккъерниг — кӀай, лахарниг — баьццара басахь. КӀадин йуккъехь — гуо, хадийна сийна а, баьццара а асанца; сийна асан тӀехь — Эльбрус ламан сурт ду кӀайчу басахь.

ГӀебартойн-Балкхаройн Республикин Пачхьалкхан шатлакхан илли йу гӀебартойн а, балкхаройн а, оьрсийн а къаьмнийн эшарийн интонации а, беснаш а лелош кхоьллина йолу даккхийдеран музыка. Шатлакхан Иллехь дешнаш дац. Музыкин автор — Карданов Хьасан<ref>[http://roszakon.narod.ru/konst/Kabardino-balkaria/kabardinkonst9.htm Конституция Кабардино-Балкарской Республики]</ref><ref>[http://inalchik.ru/gimn-kabardino-balkarii/ Гимн КБР]</ref>.

== Бахархой ==
{{Main|ГIебартойн-Балкхаройчоьнан бахархой}}
Росстатан терхьашца республикин бахархойн барам бу {{ Бахархой | Кабардино-Балкария | фс }} ст. ({{ Бахархой | Кабардино-Балкария | ш }}). Бахархойн луьсталла — {{ЛуьсталлаБахархойнРегионаш|Кабардино-Балкария}} ст./км² ({{ Бахархой | Кабардино-Балкария | ш }}). ГӀалийн бахархой — {{ГӀалийнПроцентРегионаш|Кабардино-Балкария}} % ({{ГӀалийнБахархойРегионаш|Кабардино-Балкария|Формат=Шо}}).

{| class="standard"
!Бахархой ||[[2010 шеран]] барам,<br /> стаг<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-04.xlsx Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав и владение языками, гражданство. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130724092059/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-04.xlsx |date=2013-07-24 }}</ref> ||[[2002 шеран]] барам,<br /> стаг<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав и владение языками, гражданство. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061104083455/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |date=2006-11-04 }}</ref> ||[[1989 шеран]] барам,<br /> человек<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=47 Демоскоп Weekly. Приложение. Справочник статистических показателей. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России. Кабардино-Балкарская АССР]</ref>
|-
|[[ГӀебартой]]|| {{охьабалар}} 490 453 (57,2 %) || 498 702 (55,3 %) || 363 494 (48,2 %)
|-
|[[Оьрсий]]|| {{охьабалар}} 193 155 (22,5 %) || 226 620 (25,1 %) || 240 750 (31,9 %)
|-
|[[Балкхарой]]|| {{тIекхетар}} 108 577 (12,7 %) || 104 951 (11,6 %) || 70 793 (9,4 %)
|-
|[[Туркой]]|| {{тIекхетар}} 13 965 (1,6 %)|| 8 770 (1 %)|| 4 162
|-
|[[ХӀирий]]|| {{охьабалар}} 9 129 (1,1 %) || 9 845 (1,1 %) || 9 996 (1,3 %)
|-
|[[Эрмалой]]|| {{охьабалар}} 5 002 || 5 342 || 3 512
|-
|[[Украинаш]]|| {{охьабалар}} 4 800 || 7 592 || 12 826 (1,7 %)
|-
|[[Корейш]]|| {{охьабалар}} 4 034 || 4 722 || 4 983
|-
|[[Цигонаш]]|| {{тIекхетар}} 2 874 || 2 357 || 2 442
|-
|[[Чергазий]]|| {{тIекхетар}} 2 475 || 725 || 614
|-
|[[ГIезалой]]|| {{охьабалар}} 2 375 || 2 851 || 3 005
|-
|[[Азербайджанаш]]|| {{охьабалар}} 2 063 || 2 281 || 2 024
|-
|[[Нохчий]]|| {{охьабалар}} 1 965 || 4 241 || 736
|-
|[[Гуьржий]]|| {{охьабалар}} 545 || 1 731 || 2 090
|-
|[[ГӀазгӀумкий]]|| {{охьабалар}} 1 462 || 1 800 || 1 587
|-
|[[Немцой]]|| {{охьабалар}} 1 462 || 2 525 || 8 569 (1,1 %)
|-
|[[ГӀалгӀай]]|| {{тIекхетар}} 1 271 || 1 236 || 664
|-
|[[Кхарачой]]|| {{охьабалар}} 1 028 || 1 273 || 1 202
|-
|Шайн къам ца дийцинарш|| {{тIекхетар}}2 269 || 15 || 0
|}

<small> Билгалдаккхар: таблицехь гайтина 2010 шарахь 1000 сов стаг волу къаьмнаш</small>.

<small> Билгалдаккхар2: кхин адыгаш санна дукха а гӀебартоша 2010 шеран дӀайаздаран компанехь гайтира шайн [[экзоэтноним]] — «чергази»</small>.

=== Боьршанаш-стенаш ===
[[Российн халкъдагардаран болх (2010)|2010 шеран Российн халкъдагардаран болх]]<ref>{{cite web|url=http://kbr.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/kbr/resources/ed2ed8004160d0dca31bf7aa342c692f/2.2.+Население+по+возрастным+группам+и+полу.xlsx|title=Том 1. Таблица 2.2 Население КБР по возрастным группам и полу}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181001212125/http://kbr.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/kbr/resources/ed2ed8004160d0dca31bf7aa342c692f/2.2.+%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BF%D0%BE+%D0%B2%D0%BE%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%BC+%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0%D0%BC+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%83.xlsx |date=2018-10-01 }}</ref>:
{|class="standard sortable"
|-
!Хан
!Божарий, <br />ст.
!Зуларий, <br />ст.
!Барам, <br />ст.
!Дакъа <br />массо а бахархойх, %
|-
| align="center"| 0 — 14 шо
| align="right" | 84 068
| align="right" | 80 834
| align="right" | 164 902
| align="right" | 19,2 %
|-
| align="center"| 15 — 59 шо
| align="right" | 274 148
| align="right" | 302 840
| align="right" | 576 988
| align="right" | 67,1 %
|-
| align="center"| 60 шерал баккхийра
| align="right" | 43 559
| align="right" | 74 490
| align="right" | 118 049
| align="right" | 13,7 %
|-
| align="center"| Массо а
| align="right" | 401 775
| align="right" | 458 164
| align="right" | 859 939
| align="right" | 100,0 %
|}

Божарий — 401 775 ст. (46,7 %). Зударий — 458 164 ст. (53,3 %).

Бахархойн йуккъера хан — 35,3 шо. Бахархойн медианан хан — 32,8 шо.

Божарийн йуккъера хан — 33,4 шо. Божарийн медианан хан — 30,8 шо.

Зударийн йуккъера хан — 36,9 шо. Зударийн медианан хан — 34,9 шо.

== Нах беха пункташ ==
{{main|ГIебартойн-Балкхаройн нах беха пункташ}}

;Бахархойн барам 10 эзар сов стаг волу нах беха пункташ
{{бӀогӀамаш}}
{{бӀогӀам|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Нальчик]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Нальчик | эз }}
|-
| [[Еха-ГӀала]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Прохладный | эз }}
|-
| [[Баксан (гӀала)|Баксан]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Баксан (город) | эз }}
|-
| [[Нарткала]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Нарткала | эз }}
|-
| [[Майски (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)|Майски]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Майский (Кабардино-Балкария) | эз }}
|}
{{бӀогӀам|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Тырныауз]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Тырныауз | эз }}
|-
| [[Дыгулыбгей]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Дыгулыбгей | эз }}
|-
| [[Терк (гӀала)|Терк]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Терек (город) | эз }}
|-
| [[Чегем (гӀала)|Чегем]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Чегем (город) | эз }}
|-
| [[Нартан]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Нартан | эз }}
|}
{{бӀогӀам|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Исламей (эвла)|Исламей]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Исламей (село) | эз }}
|-
| [[Заюково]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Заюково | эз }}
|-
| [[Чегем ШолгӀа]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Чегем Второй | эз }}
|-
| [[Шалушка]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Шалушка | эз }}
|-
| [[Хьасанья]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Бахархой | Хасанья | эз }}
|}
{{бӀогӀам/чеккхе}}

== Административан-лаьттан декъадалар ==
[[Файл:Admin-map-Kab-Balkaria.gif|thumb|350px|right|ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан административан-лаьттан декъадаларан карта]]
{{main|ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан административан-лаьттан декъадалар}}
«ГӀебартойн-Балкхаройн Республикин административан-лаьттан хӀоттамах» цӀе йолчу ГӀБРан Законаца, иза РФ йу шена йукъа хӀара [[административан-лаьттан дакъош]] долуш: 3 [[республикин маьӀна долу гӀала|республикин куьйга кӀелара гӀала]], 10 [[Российн Федерацин субъектийн кӀошташ|кӀошт]].<ref>[http://docs.cntd.ru/document/802057615 Закон «Об административано-территориальном устройстве Кабардино-Балкарской Республики»]</ref>

Республикин муниципалан хӀоттаман гуран чохь, ГӀебартойн-Балкхаройнчоьнан административан-лаьттан дозанчохь кхоьллина [[муниципалан кхолламаш]]: 3 [[ГӀалин гуо (Росси)|гӀалин гуо]]нан, 10 [[муниципалан кӀошт]].<ref>[http://docs.cntd.ru/document/802057542 Закон «О статусе и границах муниципальных образований в Кабардино-Балкарской Республике»]</ref>

Республикин коьрта гӀала — [[Нальчик]], иза иштта йоккха экономикин йукъ йу Къилбаседа Кавказан, пачхьалкхехь коьртачех цхьаъ курорт йу федералан маьӀна долуш.

{| class="standard"
! №
! ЦӀе
! Административан <br />центр
! Бахархой,<br />ст.
|- bgcolor="#e6eaec"
| colspan="4" | '''Республикин маьӀна долу гӀаланаш (гӀалийг гуонаш)'''
|-
| align="center" | 1
| [[Нальчикан гӀалин гуо|Нальчик]]
| align="center" | [[Нальчик]]
| align="center" | {{ Бахархой | Городской округ Нальчик | эз }}
|-
| align="center" | 2
| [[Баксанан гӀалин гуо|Баксан]]
| align="center" | [[Баксан (гӀала)|Баксан]]
| align="center" | {{ Бахархой | Городской округ Баксан | эз }}
|-
| align="center" | 3
| [[Еха-ГӀалин гуо|Еха-ГӀала]]
| align="center" | [[Еха-ГӀала]]
| align="center" | {{ Бахархой | Городской округ Прохладный | эз }}
|- bgcolor="#e6eaec"
| colspan="5" | '''КӀошташ (муниципалан кӀошташ)'''
|-
| align="center" | 1
| [[Баксанан кӀошт]]
| align="center" | [[Баксан (гӀала)|Баксан]]
| align="center" | {{ Бахархой | Баксанский район | эз }}
|-
| align="center" | 2
| [[Зольскан кӀошт]]
| align="center" | [[Залукокоаже]]
| align="center" | {{ Бахархой | Зольский район | эз }}
|-
| align="center" | 3
| [[Лескенан кӀошт]]
| align="center" | [[Анзорей]]
| align="center" | {{ Бахархой | Лескенский район | эз }}
|-
| align="center" | 4
| [[Майскин кӀошт (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)|Майскин кӀошт]]
| align="center" | [[Майски (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)|Майски]]
| align="center" | {{ Бахархой | Майский район (Кабардино-Балкария) | эз }}
|-
| align="center" | 5
| [[Прохладнин кӀошт]]
| align="center" | [[Прохладни]]
| align="center" | {{ Бахархой | Прохладненский район | эз }}
|-
| align="center" | 6
| [[Теркан кӀошт (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)|Теркан кӀошт]]
| align="center" | [[Терк (гӀала)|Терк]]
| align="center" | {{ Бахархой | Терский район (Кабардино-Балкария) | эз }}
|-
| align="center" | 7
| [[Урванан кӀошт]]
| align="center" | [[Нарткала]]
| align="center" | {{ Бахархой | Урванский район | эз }}
|-
| align="center" | 8
| [[Чегеман кӀошт]]
| align="center" | [[Чегем (гӀала)|Чегем]]
| align="center" | {{ Бахархой | Чегемский район | эз }}
|-
| align="center" | 9
| [[Черекан кӀошт]]
| align="center" | [[Кашхатау]]
| align="center" | {{ Бахархой | Черекский район | эз }}
|-
| align="center" | 10
| [[Эльбрусан кӀошт]]
| align="center" | [[Тырныауз]]
| align="center" | {{ Бахархой | Эльбрусский район | эз }}
|}

== Экономика ==
Республикин экономикин бух — [[йуьртабахам]] ([[ялташ]] ([[кIа]], [[хьаьжкIа]], [[борц]]), [[техникин ораматаш]] ([[маьлхан хӀуш]], [[к1омал]]), [[даьхнийлелор]] (шуран-жижиган тайпана), ткъа иштта хьунхьакхар.

ГӀебартойн-Балкхаройн Республикин жима а, йуккъера а предпринимательствон инфраструктура кхиоран гуран чохь йехкира цхьа маша бизнес-инкубатораш, церан Ӏалашо — ГӀБРан жима а, йуккъера а предпринимательствон кечйина офисийн а, производственни а гӀишлош ялар мехах льготашца. Кхоьллина дика болх беш йу кхоъ [[бизнес-инкубатор]]: офисийн а, производственни а гӀишлош луш йолу Нальчик гӀалара пачхьалкхан урхалла "ГӀебартойн-Балкхаройн бизнес-инкубатор, шиъ муниципалан офисийн бизнес-инкубаторш йу Прохладнехь а, Баксанан кӀоштахь а. 2012 шеран Республикин ВРП барам хилира 94,2 млрд сом.{{Хьост йац}}

=== Промышленность ===
Республикехь болх беш йу 200 сов промышленни предприяти<ref>[http://economykbr.ru/category/activities/soceconomrazv/prom_tek_zhkh/reestr_prom/ Реестр промышленных предприятий КБР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131109062725/http://economykbr.ru/category/activities/soceconomrazv/prom_tek_zhkh/reestr_prom/ |date=2013-11-09 }}</ref>. [[Майски (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)|Майски гӀалахь]] йу Россехь коьртачех рентгенан гӀирс беш йолу ООО «Севкаврентген-Д».
Терк гӀалахь «Терекалмаз» заводехь деш ду шайн синтетикан алмазаш а, церан бух тӀехь лакхара нийса болу алмазан гӀирс а. Арахоьцучу продукцин йукъахь бу геолого-талламан а, ломанмаьӀданийн а предприятешна беш болу алмазан бурун гӀирсаш (баттарчий, сто, шорйийрирш); алмаз доьллина гӀирсаш (прецизионан фасонан роликаш, къоламаш, яхканаш, гуран чуьра алмазаш), машенашъяран а, металлтодаран а шаръяран алмазан гӀирс (нийса профилан АЧК гуонаш, кхин а); тӀулгтабаран а, гӀишлошъяран индустрин а алмазан хадоран а, шарбаран а, Ӏаламан тӀулг, бетон, асфальт къагоран (алмазан паста, кхин а) а гӀирс (хадон сегментийн тӀулгаш, фрезаш, аьлханаш, мешнийн херхаш, кхин а). Тырныауз гӀалахь йу йохк-эцаран GIPSELL маркан продукци ешйолу завод «Каббалкгипс», иза гӀишлошъяран гӀирс баран а, бохкаран а бух тӀехь лаьтта.

* [[Кавказкабель (завод)|Завод Кавказкабель]]
* [[Тырныаузан ломан-цӀандаран комбинат]] (2000-гӀа шераш долалучу хенара болх беш йац, Ӏовраш хьевддачул тӀехьа)
* [[Каббалкгипс (завод)]]

Кхуьуш йу электроэнергетика, регионехь болх беш йу масех гидроэлектростанци, 2010 шеран нуьцкъалла — 126,6 МВт, ток йаккхар 478 млн кВт•с шарахь:
* [[Аушигерски ГЭС]] (60,0 МВт; 222,0 млн кВт•с шарахь),
* [[Кашхатау ГЭС]] (65,1 МВт; 241,0 млн кВт•с шарахь),
* [[Баксански ГЭС]] (27,0 МВт; 125,0 млн кВт•с шарахь),
* болх беш йу масех [[ГӀебартойн-Балкхаройчоьн кегийра ГЭС|кегийра ГЭС]] (нуьцкъалла 5,5 МВт, ток йаккхар 14,9 млн кВт•с шарахь),
* йеш йу Зарагижски (28,8 МВт<ref>{{cite news|url=http://07kbr.ru/2011/10/19/v-kbr-k-2013-godu-planiruyut-postroit-dve-malye-ges/|title=В КБР к 2013 году планируют построить две малые ГЭС|date=19 октября 2011|publisher=Информационно-новостной портал КБР|accessdate=2013-04-05}}</ref>) а, Верхнебалкарски а ГЭС (15,6 МВт),
* хьехош йу «Голубые озёра» ГЭС (до 110 МВт) йар, проект йеш йу [[Сармаковскан ГЭС]] (17,6 МВт, 74,5 млн кВт•с)

=== Транспорт ===
{{also|Нальчик (аэропорт)}}
{{Хьажа иштта|Нальчикан троллейбус}}
{{Дакъа кечдар}}

== Оьздангалла ==
{{Чекхйаккха}}
[[Файл:2001. Марка России 0646 hi.jpg|thumb|300px|Нальчикера оьздангаллин тӀаьхьенан объект — ГӀебартойчоь Россех дӀатохаран 400 шо кхачаран сийнна иэс — ГӀебартойн-Балкхаройчоьн Республикин лерина 2001 шеран Российн [[поштан марка]] {{ЦФА|646}}]]
Наьртийн эпосан оьздангаллин тӀехьено дахьа доккха маьӀна республикин оьздангаллин. XX бӀешеран тӀеххьарчу итт шарахь республикин оьздангаллин политика йина Российн, федералан оьздангаллин а, искусствон а концепцех уьйр ца хаддош, тергоеш башхаллашна, дуккха а къаьмнаш долу ГӀебартойн-Балкхаройн къоман оьздангалла кхиаран халонашна. «Росси оьздангалла» цӀе йолчу федералан Ӏалашонан программо хаъал кхетам белла даймехкан оьздангаллин кханен<ref>[http://archivesjournal.ru/?p=1950 Особенности развития этнической музыкальной культуры КБР в 90-е годы XX века | Архивы и общество<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

XX бӀешеран чеккхенгахь ГӀБР айаделла шайн кхоллараллин хьашт, 90-гӀа шераш долалуш къоьлла дӀайаьлла, оьздангалла керлачу рынкан хьолах дола доладелла. Нагахь 1999 шарахь ГӀебартойн-Балкхаройчохь 1440 кружок хиллехь, 2001 шарахь церан барам совбелира 1560 кхаччалц, хаалора оьздангаллин-садаӀаран меттигаш алсама йовлар. Оьздангаллин-садаӀаран тайпа кхолламийн барамца ГӀБР 78 меттигехь йу Российн Федерацин субъекташлахь.
XX бӀешеран 90-гӀа шерийн ГӀБРан этносан музыкин оьздангалла кхиаран башхаллаш{{Хьост йац}}.

Дукхахйолчу ярташкахь Оьздангаллин цӀенош бен ца хилира шорта функцеш йолу оьздангаллин центраш, церан хьоло гайтора хӀокха, вукха яртийн оьздангаллин дахаран тегӀа. Таханлера къаьмнийн оьздангалла кхиоран болх — фольклоран этнографин центраш яхкар.

Доккха маьӀна долуш ду шайн кхолларалла лакхарчу тегӀанехь кхиор, 90-гӀа шерашкахь ГӀБРехь ца хеддаш дӀахьуш йу республикин эшарийн а, хелхаран а халкъан ансамблийн, адыгийн а, балкхаройн а халкъан иллиалархойн фестивалаш, къаьмнийн ловзарш, регионашкара говзаллаш хийцаран оьздангаллин фестивалаш, смотраш — хореографин искусствон, халкъан музыкин гӀирсийн оркестрийн къийсамаш, К. Каширгован цӀарахчу къоман пондар лакхархошна кечйира тематикан программа «Музыкин ГӀебартойн-Балкхаройчоь».

Муниципалан оьздангаллин кхолламийн белхашкахь кӀоштан социооьздангаллин специфика лоруш дика тенденцеш хилира мероприятеш ярехь. Баксанан кӀоштан оьздангаллин кхолламашкахь шуьйра даьржира фольклоран фестивалаш, смотраш, конкурсаш яр. Зольскан кӀоштехь хааделла фольклоран тобанаш а, ансамблаш а тӀекхетар. Урванан кӀоштан оьздангаллин отдело жигара баьккхина шайн болх фольклор Ӏалашъярехь а, кхиорехь а. Изза Ӏалашо хӀоттийра фольклоран Центран Псынабо йуртахь. Теркан кӀоштахь дика терго йора берашций, кегийрхошций болчу балхана, Черекан кӀоштехь — жигарабаьлла гӀиллакхаш, Ӏадаташ дендарехь а, Ӏалашдарехь а болу болх, Чегеман кӀоштехь — дӀахьо къоман рузманан ловзарш, фольклоран коллективийн смотр-конкурсаш, халкъан эшарш лакхархойн фестивалаш{{Хьост йац}}.

1980-гӀа шераш дуьйлалуш шуьйра даьржира яртийн, гӀалийн, кӀоштийн деза денош. Уьш ду ГӀалин денош, ГӀебартойн-Балкхаройн йаздархойн юбилейш язъяр, хьалхелелорхой базбеш къоман ловзарш дӀадахьар. Гласностан а, демократизацин а керла мур болалуш дезчу деношна йукъадало дуьйлира культан Ӏадатийн йукъараллин гуттар хьалха дицдина долу деза денош. Дукха хьолахь уьш довзийтаран мероприятеш йара, профессионалийн а, шешкхоллаелла а коллективаш хиттош: хьалхара хершан деза де; кхъуейпллъыжькӀэрыщIэ (кхагийна нехча хьалаоллар) спортан ловзаршца, совгӀаташца, уьш хиттадора кӀант вича а, кхечу светан рузман дезчу терхьашца (1 май, 7 ноябрь, кхин а); Навруз даздар. Къоман йукъахь лела гӀиллакхаш, деза денош, Ӏадаташ, уьш дӀадахьаран кепаш дика довзаро аьтту бо гучудаккха оьздангаллин-довзийтаран кхолламаш гулдинарг.

Ӏидин башхалла, адамийн Ӏидин йукъаметтиг лаьтта гармоница ийна шина хотӀан йукъаметтигах: говзаллехь хуьлу тӀех билламе а, практикехь реал мА-йарра а. Дика дисина, амма мела а кеп хийцина доьзалан Ӏиданаша а, Ӏадаташа а. масала, дахаран хьалхара циклан Ӏадаташ (гущэхэпхэ (бер аганан чудиллар), «дуьххьара ког баккхаран Ӏида), ловзаран Ӏадаташ. XX бӀешеран 80-90-гӀа шерашкахь дуьненан хӀуманан доьзалийн Ӏиданашна, чӀогӀа халкъан йукъадаьхкина вина йа йина денош даздар, дешар чекхдаккхар, иштта кхин дӀа а.

Адыгин вокалан оьздангалла юхакхолларехь йоккха роль йу 1996 шарахь дуьйна дӀахьуш йолу ГӀебартойн-Балкхаройн халкъан артистан Х. Кунижевн цӀарахчу адыгийн халкъан эшарийн Республикин конкурсан{{Хьост йац}}. Конкурсан Ӏалашо: меттахӀоттор Ӏадатан эшаран кхолларалла; адыгийн эшар лакхаран оьздангалла Ӏалашъяр; гучубахар говза иллиалархой; кегийрхой а, бераш а кхоллараллин йукъаозор, церан говзалла айар; жанран шуьйра пропаганда; коллективийн а, шеш болу иллиалархойн а репертуар юзар.

ГӀБРан оьздангаллин баккхий векалш бу, ГӀБРан халкъан поэт, ССРСн, РСФСРн Ленинан а, Пачхьалкхан а премийн лауреат [[Кулиев, Кайсын Шуваевич|Кулиев Кайсын]], ССРСн халкъан артист, ССРСн а, РСФСРн а Пачхьалкхан премийн лауреат [[Темирканов, Юрий Хатуевич|Темирканов Юрий]].

== Ӏилма а, дешар а ==
{{Main|ГIебартойн-Балкхаройчоьнан лакхарчу дешаран заведенийн список}}
* [[В. М. Коковн цIарах йолу ГIебартойн-Балкхаройчоьнан пачхьалкхан аграран университет]]
* [[Х. М. Бербековн цIарах йолу ГIебартойн-Балкхаройчоьнан пачхьалкхан университет]]
* [[ГIебартойн-Балкхаройчоьнан бизнесан институт]]
* Москохан комплексан кхерамазаллин институт ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан филиал
* Нальчикан кооперацин институт (филиал) Автономин коммерци йоцу кхолламан Белгородан кооперацин, экономикин, бакъонан университет
* [[Къилбаседа-Кавказан искусствон пачхьалкхан институт]]
* Къилбаседа-Кавказан Российн ЧГӀМ белхалойн квалификаци айбаран институт (филиал) Российн Федерацин Чоьхьарчу гӀуллакхийн министерствон пачхьалкхан хазнан Краснодаран университет
* [[ХӀокху заманан гуманитаран академи]] — Нальчикан филиал
* [[Армавиран лингвистин социальни институт]] — Филиал Нальчик гӀалара
* Федералан пачхьалкхан бюджетан Ӏилманан учреждени РӀА ГӀебартойн-Балкхаройн Ӏилманан йукъ.

<!--== Йуьртабахам ==-->

== Дин ==
Дин пачхьалкхах дӀакъастийна ду законаца цхьабосса а ду<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/region/cons_kabardin/chapter/1/#block_1000|title=Конституция Кабардино-Балкарской Республики от 1 сентября 1997 г. N 28-РЗ (принята Парламентом Кабардино-Балкарской Республики 1 сентября 1997 г.) (в редакции, принятой Конституционным Собранием 12 июля 2006 г., республиканских законов от 28 июля 2001 г.  / Глава I Основы конституционного строя|publisher=constitution.garant.ru|accessdate=2017-05-19|archive-date=2017-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20170523063022/http://constitution.garant.ru/region/cons_kabardin/chapter/1/#block_1000|deadlink=no}}</ref>. Уггаре чӀогӀа даьржина ши дин ду: [[ислам]] (суннийн некъан) а, [[православин керсталла]] а. Бусалбанийн къаьмнаш республикехь 70% сов ду<ref>{{cite web|title=Двадцатка самых исламизированных регионов России|url=https://islam-today.ru/islam_v_rossii/dvadczatka_samyx_islamizirovannyx_regionov_rossii/|accessdate=2017-05-19|archive-date=2017-06-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20170601132805/http://islam-today.ru/islam_v_rossii/dvadczatka_samyx_islamizirovannyx_regionov_rossii/|deadlink=no}}</ref>. [[Суннийш|суннийн некъан]] ислам [[ГӀебартчоь]]нан а, [[Балкхаройчоь]]нан махкахь дуьззина чӀагӀделира XVIII бӀешо чекхдолуш<ref>{{cite web|url=http://www.dumrf.ru/regions/7/history|title=Кабардино-Балкарская Республика|author=ДУМ РФ|publisher=www.dumrf.ru|lang=ru|accessdate=2017-05-19|archive-date=2017-05-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520000407/http://dumrf.ru/regions/7/history|deadlink=no}}</ref>.

ГӀБР правительствон 2013 шеран хаамашца, республикехь дӀайазбина бу 176 динан кхоллам<ref>{{cite web|url=https://pravitelstvo.kbr.ru/kbr/sotsialno_obshchestvennaya_sfera/religiya.php|title=Религия|publisher=pravitelstvo.kbr.ru|accessdate=2017-05-19|archive-date=2017-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20170603034924/http://pravitelstvo.kbr.ru/kbr/sotsialno_obshchestvennaya_sfera/religiya.php|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170603034924/http://pravitelstvo.kbr.ru/kbr/sotsialno_obshchestvennaya_sfera/religiya.php |date=2017-06-03 }}</ref>, царна йукъахь:
* 125 [[Ислам|бусалбанийн]]
* 21 [[Православи|православин]]
* 1 [[ЙахӀудийн дин|йахӀудийн]]
* 3 [[Руман-католикин килс|руман-католикийн]]
* 26 [[Протестантизм|протестантийн]].

ГӀБРехь болх беш ду 152 маьждиг<ref>{{Cite web|url=http://www.kbpravda.ru/node/10120|title=Хазраталий Дзасежев избран на новый срок {{!}} Официальный сайт Кабардино-Балкарской правды|publisher=www.kbpravda.ru|accessdate=2017-05-19}}</ref>, 20 православин килс, 1 монастырь-килс, 4 часовня-килс, 1 синагога, 27 протестантийн а, 3 риман-католикийнламазан цӀенош. Динан болх бо 137 [[Имам|бусулбаний]], 23 [[Мозг1ар|православин]], 2 риман-католикийн, 30 гергга протестантийн динан белхалоша, 1 [[жугтийн молла]].

== Хьажа иштта ==
* [[ГIебартойн-Балкхаройн Республикин Конституци]]
* [[Теркан область]]
* {{РФ оьздангаллин тӀаьхьенан исписка|ГIебартойн-Балкхаройчоь|ГIебартойн-Балкхаройчоьнан}}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}

== Литература ==
* {{книга
 |автор         = [[Харенко, Александр Андреевич|Харенко А. А.]]
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Горными тропами Кабардино-Балкарии: Спутник туриста
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Нальчик
 |издательство  = [[Эльбрус (издательство)|Эльбрус]]
 |год           = 1972
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 104, [16], [24]
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 30000
}} (обл.; карташ-схемаш)

== Хьажоргаш ==
{{Арахьара хьажоргаш цаоьшу}}
* {{commonscat-inline|Kabardino-Balkaria|ГӀебартойн-Балкхаройчоь}}
* [http://president-kbr.ru/ Официальный сайт Главы КБР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141218014645/http://president-kbr.ru/ |date=2014-12-18 }}
* [http://www.parlament-kbr.ru/ Парламент Кабардино-Балкарской республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151117170136/http://parlament-kbr.ru/ |date=2015-11-17 }}
* [http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=7 Кабардино-Балкарская Республика в справочнике-каталоге «Вся Россия»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121013101853/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=7 |date=2012-10-13 }}

{{ГIебартойн-Балкхаройчоьнан гӀаланаш}} 
{{Кавказ}}
{{Къилбаседа Кавказан федералан гуо}}
{{Российн федерацин регионаш}}
{{АХь}}

[[Категори:ГIебартойн-Балкхаройчоь|*]]