Географин аса агӀонан коде хьажар

{{Falseredirect|Климатийн зонаш}}

[[File:Klimagürtel-der-erde.png|thumb|right|350px|Кёппенан карладаьккхина климатан карта
{{legend|#eaeaff|Полюсийн шен климат}}
{{legend|#19ebed|Тундрийн климат}} 
{{legend|#e465e6|Бореалан климат}} 
{{legend|#2a982a|Барамера климат}} 
{{legend|#ffcc00|Субтропикан климат}} 
{{legend|#ef8888|Тропикан климат}}]]
[[Файл:Klimato juostos Alisovo ce.svg|thumb|right|350px|Б. П. Алисовн белхашца Дуьненан климатан асанаш]]

'''Географин аса''' ('''фи́зикан-географин аса''', '''Ӏаламан аса''') — шораллин агӀора дуьненан аса тесна географин чкъоьран уггаре доккха зонийн дакъа. Географин аса шайалар хуьлу коьртаниг мелхан радиаци тӀейар гергара хилар бахьнехь. ХӀора географин асанан йу, луларчух къаьсташ йолу, билгалайаьлла радиацин (йовхонан) баланс; дукха хьолахь атмосферан циркуляцин йукъара аматаш, масала барамера шораллашкахь — хӀаваийн массийн малхбузера дӀайахьар; хӀуманаш а, энерги а Ӏаламехь хьийзаран сихалла, ораматийн вегетацин муьран ритмика, рельефкхолларан а, биохимин процессийн а сихалла а, тайпанаш а, лаьттан а, дийнатийн а коьрта аматаш. ХӀора географин асан бу шораллийн а, йохаллийн а (иногда резко различных по увлажнению), локхаллийн а [[Ӏаламан зона|Ӏаламийн (ландшафтийн) зонийн]] башха гулам а, аматаш а. Дуьненан Ӏапказ чохь — цхьаьна тайпана лела хиш, хин температура йекъар, [[планктон]]ан коьрта амал а, цуьнан дебар а. Ӏапказийн лела хиш йа йаккхий рельефан кепаш бахьнехь асанан шоралла цхьатерра йац дуьненан гуонаха. Дуьне декъало лахарчу географин асанашна<ref>[http://www.ecosystema.ru/07referats/slovgeo/173.htm ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ПОЯС // ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ]</ref>:
* [[Арктика|арктикан]],
* [[Субарктикан аса|субарктикан]],
* къилбаседан [[Бараме аса|бараме]],
* къилбаседан [[Субтропикаш|субтропикан]],
* къилбаседан [[Тропикан аса|тропикан]],
* къилбаседан [[Субэкваторан аса|субэкваторан]],
* [[Экваторан аса|экваторан]],
* къилбан [[Субэкваторан аса|субэкваторан]],
* къилбан [[Тропикан аса|тропикан]],
* къилбан [[Субтропикаш|субтропикан]],
* къилбан [[Барамера аса|барамера]],
* [[Субантарктикан аса|субантарктикан]],
* [[Антарктикан аса|антарктикан]].
Географические аса цхьаьна йогӀу климатан асанашца. Зонан а, регионан а башхаллашца физикин-географин аса йекъало географин зонашка а, секторшка а. Дукхаха йолу ломан системашкахь, йовхо охьайалар бахьнехь а, кӀажошкара боьххье кхаччалц тӀуналла хийцайалар бахьнехь а билгалйовлу локхаллийн асанаш<ref>{{Из|БЭС|http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/242194|заглавие=АСАА ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ}}</ref>. Арктикан а, антарктикан а асанех олу полюсан асанаш, ткъа субарктикан а, субантарктикан а — субполюсан асанаш<ref>{{БСЭ3|заглавие=Асаа физико-географические}}</ref>.

== Истори ==

Географин асанаш хиларан хьалхара гипотеза кхайкхийра ширагрекийн Ӏилманчо [[Аристотель|Аристотела]]. Цуо лорура, дуьне кхаа тайпана климатан асанашка декъаделла, экваторан гена валарх доьзна а долуш.<ref>Aristotle, [[:en:Meteorology (Aristotle)|Meteorology]], [[:en:Corpus Aristotelicum#Bekker numbers|Bekker numbers]] 362a33-362b29</ref>

Экваторан гергара область дахарна чӀогӀа йовха хиларан ойла йеш, Аристотела билгалйаьккхира экваторан шина агӀора регионаш (23,5° къ-с.ш. — 23,5° къ.ш.), цунах элира «Йовха аса». Цуо лорура, Къилбаседа Полюсан Гуон тӀиера полюсан тӀекхаччалц [[гуттаренна гӀура]] хилар. Дахаран пайден йоцучу оцу асанах цуо элира «Полюсан аса». Аристотела цхьа меттиг лорура дахаран пайден, иза йара «Полюсан асан» а, «Йовха асан» а йукъара «Барамера аса». Барамера аса дахаран уггаре дика меттиг лара Аристотелан доккхачех бахьна дара, иза ша а оцу асанехь вехаш хилар.

Географех долу Ӏилма тодалар бахьнехь, шолгӀа «Барамера аса» билгалйаьккхира экваторан къилбехьа, ткъа шолгӀа «Полюсан аса» — Антарктикан гуонаха.

Аристотелан карта чӀогӀа доца дина дара, хӀетте а ойла нийса йара. Тахана леладо немцойн-оьрсийн климатолога а, ботаникаезархочо а [[Кёппен, Владимир Петрович|Кёппен Владимира]] (1846—1940) дина климатан карта. Дуьне декъна коьрта йалх климатан областашка, беттан йочанийн а, температуран а бараме хьаьжжина.

== Хьажа иштта ==
* [[Къилбаседан тропик]]
* [[Къилбан тропик]]
* [[Параллель]]
* [[Климат]]
* [[Алисовн климатийн классификаци]]
* [[Кёппена климатийн классификаци]]
* [[Холдриджан схема]]

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

[[Категори:Географин асанаш| ]]
[[Категори:Полюсаш]]