Эрк агӀонан коде хьажар

 [[Файл:River RP.jpg|мини|234x234пкс|[[Амазонка|Амазонкин]] майданера цхьа эрк]]
'''Эрк''' — боккха барам болу Ӏаламехь ша даьккхинчу [[Эркан харш|харш]] чухула [[хьост]]ера охьа [[хикхоче]]не доьду [[хи]]<ref name="Ожегов_С_И">{{книга
|автор        = [[Ожегов, Сергей Иванович|Ожегов С. И.]]
|часть =
|заглавие     = [[словарь Ожегова|Словарь русского языка]]
|ссылка =
|ответственный  =
|издание      = 8-е изд., стереотипное
|место        = М.
|издательство = «Советская энциклопедия»
|год          = 1970
|том =
|страницы     = 667
|страниц      = 900
|серия =
|isbn =
|тираж        = 150000
}}</ref>, эркан хи схьадолу [[ТӀехула охьадоьдийла|лаьттан тӀехулара]] а, [[Лаьттан бухахула охьадоьдийла|бухара]] а хишшах.

Эркаш [[Хино Ӏаламехь го баккхар|гидрологин циклан]] хӀоттаме дакъа дакъа ду. Эрк чу хи, дукха хьолехь, гуллало [[хидоькъийла]]ца (эркан майданца) доза тоьхна билгалчу майданера [[Атмосферин йочанаш|атмосферин йочанех]] хуьлу тӀехулара охьадоьдийлера, ткъа иштта кхечу хьосташкара, масала лаьттан бухалара хин резервера, ламанан шашкара ([[шалам]] башаран процессехь), лайшкара.
[[Файл:Lob Река Корень2.jpg|мини|Белгородан областера [[Корень (эрк)|Корень эрк]]|239x239пкс]]
Ӏаламо йа адамо куьйга йина дуьхьалонаш йолчу эрк охьадоьду меттигашкахь гучуйовлу хи латтийлаш (эрк чекхдолу Ӏам йа куьйга бина хӀорд). ''Лимноло́ги'' ({{lang-el|λίμνε}} — Ӏам, {{lang-grc2|λόγος}} — Ӏилма) йа ''Ӏаьмнашдовзар'' — [[гидрологи]]н дакъа, [[Ӏам|Ӏаьмнийн]] физикин, химин, биологин аспектех а, кхечу [[теза хи]]шшах а (царна йукъахь [[хи латтийла]]ш) Ӏилма. Шен рогӀехь эркаш [[лаьттан гидрологи]]н даккхийчех цхьа дакъа ду — эркийн гидрологин я ''[[потамологи]]н'' (схьадаьлла {{lang-grc|ποταμός}} — эрк, {{lang-grc2|λόγος}} — [[Ӏилма]] — ма-дарра эркех [[Ӏильма]]), цуо Ӏамадо эркийн машанийн хӀоттам, эркийн охьадоьдийла, эркийн майданийн морфометрин, кхин дӀа а. Дукхахдерг, эркаша буьллу шайн некъ, охьадоьду уггаре кӀезиг булам а, дуьхьало а йолчу зонашкахула — [[Кагдар|тектоникин кегдаршкахула]].[[Файл:Volga Ulyanovsk-oliv.jpg|мини|[[Ийдал]] эрк Ульяновскехь|241x241пкс]]

Генара схьа дуьйна чехка эркийн а, [[чухчари]]йн а [[энерги]] шуьйра лелайо адаман бахамехь [[хин хьер]]ийн а, [[гидроэлектростанци]]н [[Турбина|турбинийн]] а [[карлайолу энерги]]н хьостан меттана.

== Этимологи ==
Нохчийн маттара уггаре ширачех цхьа цӀе «хиш» дош ду. Нохчий бехачу историн махкахь иза гидронимашкахь, дукха хьолехь, лела коьрта дакъа санна (масала [[Гиха]], [[ГӀулой-хи]], [[Меше-Хи]], кхин а). Таханлерачу деношкахь ''хи/хий'' лело тарло эркийн цӀерашкахь тиреца а, тӀеттӀалетта а; тӀаьхьара вариант тӀаьхь-тӀаьхьа хуьлу алсама лелош. А. А. Головлёвс и шира гидроним уггаре алсама лелаш йу боху ГӀалгӀайчохь а, Нохчийчохь а{{sfn|''Головлёв А. А.''|2007|с=781}}.

Нохчийн маттахь лелаш йу лламанан хин цӀе. XIX бӀешеран Российн статистико, этнографо, ботанико [[Зейдлиц, Николай Карлович|Н. К. Зейдлица]] гойтура, нохчашна йукъахь ламанан хих ''ахк'' алар (Н. К. Зейдлицан [[Оьрсийн реформел хьалхара орфографи|реформ. хь. орф.]] — ''ахкъ''){{sfn|''Зейдлиц Н. К.''|1873—1874|с=139}}. И дош леладо меттигера гидронимашкахь а (масала [[Ӏаьржа ахк]], [[Шела-Ахк]], [[Киелойн эхка]], кхин а), меттигерачу ойконимашкахь а (масала [[ЦӀечу-Аьхке]]). Цхьа могӀа талламчаша (А. Д. Вагапов, А. А. Головлёв) тардолийта, дош ''ахк'' нохчий ''ахка'' дешах даьлла хилар{{sfn|''Головлёв А. А.''|2007|с=782}}{{sfn|Вагапов|2011|с=96—97}}. Кхин а ''ахк'', «ламанан хи» доцуш, лела «Ӏин» дешан маьӀнехь. Лаьмнашкахь Ӏинан бухахула даиман аьлча санна хин Ӏовраш хуьлу охьаоьхуш (наггахь шеран заманан), хила мега, цундела ''ахк'' дашехь кхоллало кхетам «эркаш» а, «Ӏаннаш» а. 2001 шеран С. К. Айналовн а, А. А. Головлёвн а балхахь кховдийна ''ахк'' дешан маьӀна, «шен некъ боккхуш, харш доккхуш охьадагӀар»{{sfn|''Айналов С. К., Головлёв А. А.''|2001|с=241—244}}.

Кхин цхьа термин «хи»/«ламанан хи» маьӀнехь дакъа лаьцна цхьацца нохчийн гидронимаш кхолларехь, дика гайтина нохчийн маттанчо, фил.Ӏ.к. [[Вагапов, Ӏарби Джамалайлович|А. Д. Вагаповс]]. Цуо терминан иштта транслитераци йо ''арк, иерк, иэрк'', цуьнга хьожу ''ахк'' дешан меттан генан кепе санна. XIX бӀешарахь дуьйна Н. К. Зейдлица дина "меттан" дӀаделлар, цуо дуьххьара тидам бина оцу терминан (Н. К. Зейдлицан — ''арка́'') [[Хилдехьарой|хилдехьарошкахь]]{{sfn|''Зейдлиц Н. К.''|1873—1874|с=139}}{{sfn|''Головлёв А. А.''|2007|с=782}}. Ламанан хин цӀеран и башхалла Орган лакхенашкара нохчийн (тарло, нохчийн меттан [[итон-кхаьллин меттан га|итон-кхаьллин меттан геннехь]]) хӀинца а йу{{sfn|''Головлёв А. А.''|2010|с=171}}.
<gallery perrow=12 widths="250px" heights="250px">
Ingushetia - Assin Valley.jpeg|[[Ӏаьс-хи]]. Гидрониман йукъайогӀу нохчийн термин ''хи/хий''.
Дорожный знак Тумсой-Эрк.jpg|Тумсой-Эрк
Аржи Ахк.jpeg|Ӏаьржа ахк
</gallery>

== Йукъара хаамаш ==
[[Файл:Amazon-river-delta-NASA.jpg|слева|300px|мини|[[Амазонка|Амазонкин]] [[Эркан дельта|дельта]], космосера гар.]]
[[Файл:Toropa river.jpg|мини|238x238пкс|Тверан областера [[Торопа|Торопа эрк]]]]
Муьлххачу эркан хуьлу иза схьадолу меттиг — [[хьост]] а, иза [[хӀорд]]ах, Ӏомах, кхечу эрках дӀакхета меттиг — [[хикхоче]]<ref>{{Cite web|url=http://www.cawater-info.net/bk/1-1.htm#p1-1-1|title=Поверхностные воды|website=Портал знаний о водных ресурсах и экологии Центральной Азии|accessdate=26.02.2021|deadlink=no}}</ref>

[[Океан]]ех, хӀордех, Ӏаьмнех кхета я гӀамаршкахь, [[уьшал]]ашкахь довш долчу эрках олу [[коьрта эрк]]; ткъа коьрта эркех кхетачарех — геннаш.

[[Коьрта эрк]]о шен дерриг геннашца кхуллу [[эркан система]], цунна амал ло [[Эркан машин луьсталла|луьсталлица]].

Эркан системо шен хиш гулден латтах олу [[хи гулден меттиг]], йа хи гулден майда, йа эркан майда. Хи гулден майдано [[лаьттан чкъор|лаьттан]] лакхарчу чкъоьрашца цхьаьна шена йукъатуху йуьйцу эркан система, кхечу эркан системех къастайо [[хидоькъе]]нашца.

Эркаш охьадоьлху охьатаьӀначу рельефан тайпанашкахула — [[Акъари (хин)|акъаренашкахула]], цуьнан уггаре охьатаьӀна декъах олу [[Эркан харш|харш]], ткъа дистина эркан хиш чудовлу акъарин декъах — [[тогӀе]], я тогӀенан [[Эркан тӀегӀа|тӀегӀа]].

Харш чура меттигаш кӀорга а хуьлу — [[эркан кӀоргенаш|кӀоргенаш]], гомха а хуьлу — [[гомхе]]. Харшан уггаре кӀорга асанах олу [[тальвег]], ткъа даккхий хин кеманаш лелачу меттигех, [[фарватер]]; уггаре лакхара сихалла йолчу меттигех олу [[Сема (эрк)|сема]].

Эркан харшан дозанах олу [[берд]], хин охьадоьдийлица дӀахӀоьттича, аьрру агӀора аьрру берд бу, аьтту агӀора аьтту берд бу.

Эркан хьостанний хикхочений йукъара локхаллин башхаллех олу [[эрк дожар]]; эрк йа эркан цхьа дакъа дожаран цуьнан дохаллин декъча хуьлу [[эркан таӀар]] (эркан декъан), гойту проценташкахь (%) йа промиллехь (‰).

Дуьненан тӀехула эркаш цхьабосса декъна дац. ХӀора материк тӀехь таро йу коьрта [[хидоькъийла]]ш билгалъяха — тайп-тайпана [[океан]]аш чукхета [[Эркан охьадоьдийла|охьадоьдийлин]] областийн дозанаш. Дуьненан коьрта хидоькъено [[Континент|материкийн]] тӀехуле йоькъу коьрта шина [[эркан майда|майдана]]: атлантикин-арктикин (майданера охьадоьдийла [[Атлантикин океан|Атлантикин]] а, [[Къилбаседа Шен океан]]ашна чу) а, тийнаокеанан (охьадоьдийла [[Тийна океан|Тийна]] а, [[ХӀиндин океан]]ашна чу). Хьалхарчуьнан майдара охьадахаран чухоам дуккха сов бу шолгӀачул.
[[Файл:Yangtze-Ships.JPG|справа|250px|мини|[[Янцзы]].]]

Эркан машин луьсталла а, охьадахаран агӀо а йозу таханлера Ӏаламан хьолан комплексах, амма дукха холехь оцу я кхечу барамехь йуьсу хьалхалера геологин муьрашкара аматаш. Эркан маша уггаре йоккха луьсталле кхочу [[экватор]]ан асанехь, цигахь охьаоьхуш ду дуьненан уггаре даккхий эркаш — [[Амазонка]], [[Конго (эрк)|Конго]]; тропикин а, барамера а асанашкахь иза хуьлу иштта лакхара, лаьмнийн кӀошташкахь муххале а ([[Альпаш]], [[Кавказ]], [[Тархийн лаьмнаш]], кхин а).

=== Дакъало эркаш ===
[[ГӀум-аре]]нийн областашкахь ду наггахь охьаоьху хиш, наггахь, [[ло]] дешаш йа жигара [[догӀа]]наш оьхуш, царех хуьлу онда [[Ӏовраш]] ([[Аре]]нан [[Кхазакхстан]]ан, [[Йуккъера Ази]]н эркаш, [[Саьхьара|Саьхьарин]] а, [[Ӏаьрбийн ахгӀайре]]нан а [[вади|вадеш]], [[Австрали]]н [[Крик (дакъало эрк)|крикаш]], кхин а). [[Йокъалла|Шеран заманахь дакъадала]] тарло эркан цхьа дакъа, ткъа кхечу декъехь го хи охьадалар.

=== Харш хийцар ===
Хенан йохаллехь эрко шен харш хийца тарло<ref name="NKJ201710">{{статья |автор=Марк Софер |заглавие=Как и почему петляют реки |издание=[[Наука и жизнь]] |год=2017 |номер=10 |страницы=30—38 |язык=ru |ссылка=https://www.nkj.ru/archive/articles/32260/ }}</ref>.

Дакъалуш долу эркийн харшаш гӀум-аренашкахь хийцало [[гӀум]] дӀасалеларца. Йокъаллин муьрехь [[рельеф]] хийцало, цундела догӀанийн муьрехь Ӏоврийн харш цхьаццанхьа хийцадала тарло.

[[ХӀрдано климат|ТӀуьна климатехь]] хенаца [[меандр]]ацил тӀаьхьа диса тарло [[тиша харш]], царех заманца Ӏаьмнаш хуьлу, цул тӀаьхьа хуьлу тӀуьна [[бай]] йа [[уьшал]], йа дакъало<ref>[http://ekogradmoscow.ru/novosti/peredovitsa/problemy-obmeleniya-krupnejshikh-rek-rossii-po-mneniyu-ekspertov-ekograda Проблемы обмеления крупнейших рек России по мнению экспертов «ЭкоГрада»]</ref>.

Кхин а эркан харш хийцадала тарло [[Хьекъале адам|адам]] йукъагӀоьртича, масала, [[Мелиораци|мелиорацел]] тӀаьхьа йа [[чӀинг]] йича.

== Классификаци ==
=== Барамца ===
[[Росси|Россехь]] тӀеэцна эркийн бараман лахара классификаци:
* ''Даккхий эркаш'' олу [[Эркан майда|майдан]] барам {{Num|50000|км²}} сов болу [[аре]]нийн эркех а, ткъа иштта майда {{Num|30000|км²}} [[лам]]анан эркех а. Дукха хьолехь церан бассейнаш лаьтта масех [[Ӏаламан зона|географин зонашкахь]], ткъа эркийн хӀора географин зонин [[гидрологин раж]] къаьстина амал йолуш йац.
* ''Юккъера эркаш'' олу шайн бассейнаш цхьаьна гидрографин зонехь йолу аренан эркех, ткъа майда 2000 тӀера {{Num|50000|км²}} тӀекхаччалц йолуш, гидрологин раж оцу зонин эркийн амалехь йолуш хилча.
* ''Кегийра эркаш'' олу, бассейнаш цхьаьна гидрографин зонехь йолу, майда 2000 км² лакхара йоцу, гидрологин раж, оцу зонин меттигера факторийн Ӏаткъамо хийца йиш йоцу эркех. Жима охьадоьду хих ала тарло '''[[татол]]''', ''татолан'' а, ''жимчу эркан'' а билгала доза дац<ref>[География. Современная иллюстрированная энциклопедия / Под редакцией проф. А. П. Горкина. — М.: Росмэн, 2006.]</ref>.
[[Файл:Михаил Спиридонович Эрасси. Пейзаж с горной рекой (1860-е).jpg|thumb|справа|228px|<center>«''Ламанан эркан пейзаж''»<br>( исбаьхьалча [[Эрасси, Михаил Спиридонович|Эрасси Михаил]] )</center>]]

=== Топографин ===
ТӀехула эркаш охьаоьху меттиган рельефе хьаьжжина, уьш декъало ''ламанан'' а, ''аренан'' а эркашка. Дукхаха долчу эркийн дакъош хийцало ламанан а, аренан а амалашца.

* ''Ламанан эркаш'', дукхаха дерг, къастало таьӀна хиларца а, чехкаллица а, охьаоьху готта атагӀашкахула; дукха хуьлу такхаран процессаш. Ламанан эркан доккха маьӀна ду гӀалин а, йуьртан а ландшафтехь меттигера ориентир лоцуш.
* ''Аренан эркийн'' амалехь ду харш хьийзина хилар йа [[эркан меандр|меандраш хилар]], уьш кхоллало харшийн процессаш бахьнехь. Аренан эркашна тӀехь харш хьакхаран дакъош хийцало [[хьаькна латт]] гуллалучу дакъошца, цуьнан жамӀ хуьлу [[йуккъера гӀайре]]наш а, [[гомхе]]наш а, хикхочехь — [[Эркан дельта|дельтанаш]]. Наггахь эрках схьадовлу [[Эркан га|генаш]] [[Эркийн бифуркаци|кхета]] кхечу эрках.

=== Гидробиологин ===
==== Хин спортан таронаш йолу ====
{{Гочданза 5|Эркийн чолхенийн дуьненайукъара шкала|Эркийн чолхенийн дуьненайукъара шкалаца||International Scale of River Difficulty}} чолхаллин йалх тӀегӀа йу.

==== Генийн машин конфигурацица ====
Генийн машин амалца эркаш доькъу 12 классан, иза билгаладоккху [[Стралеран — Философован терахь|Стралеран терахь]]. 80% гергга эркаш хьалхара йа шолгӀа классан йукъадогӀу оцу системехь, ткъа [[Амазонка]] эрк — шийтталгӀа.

=== Хенаца ===
Хенаца эркаш декъало къоначарна а (масала, Нева — цуьнан хан 4 эз. шо, Ийдал лакхенашкахь — 20 эз. шо), кхиинчарна, къеначарна ([[Нил]], Миссисипи, Хуанхэ, Амударья, Ангара — 60—70 млн шо)<ref name="NKJ201708">{{статья |автор=Марк Софер |заглавие=Как реки взрослеют, стареют и омолаживаются |издание=[[Наука и жизнь]] |год=2017 |номер=8 |страницы=2—10 |язык=ru |ссылка=https://www.nkj.ru/archive/articles/31870/ }}</ref>.

=== Хи даларан хьолашца ===
Хи даларан хьолашца тӀеэцна иштта классификаци<ref>''Пашков Н. Н., Долгачев Ф. М.'' Гидравлика. Основы гидрологии. — М., Энергия, 1977. — c. 351</ref>:
* Дерриг аьлча санна лайн
* Ийна, лайн алсама долуш.
* Ийна, догӀанан алсама долуш.
* Ийна, шаломан алсама долуш.
* Ийна, лаьттан бухара алсама долуш.

== Пайда эцар ==
{{Хьажа иштта|теза хи|чӀерий лецар|эркан транспорт|гидроэлектростанци|хидиллар}}
[[Файл:Braine-le-Château JPG02.jpg|справа|250px|мини|[[Хин хьер]] [[Бельги|Бельгехь]]]]
[[Файл:Lesosplav.jpg|250px|мини|[[Енисей]]н тӀехула бурам дина хьун охьайахийтар]]
Ширачу заманахь дуьйна эркаш леладо [[теза хи]]н хьост санна, кхача баккхарехь (чӀерий лецар), [[Хин транспорт|транспортан Ӏалашонна]], дуьхьало йарехь, доза тохарехь, чекх ца йолу хьост санна ([[Карлайолу энерги]] (машенаш хьовзор (масала, [[хин хьер]]) санна йа [[Гидроэлектростанци|ГЭС]] турбинаш санна), лийчарехь, [[Хи дуьллу латталелор|йуьртабахаман меттигашна хидилларехь]], цӀанонна.

Эзар шерашкахь эркаш леладо навигацин Ӏалашонна. Эркашна чухула йолу навигацин уггаре хьалхара тешаллаш [[ХӀинд]] эркан атагӀин цивилизацера ду, иза хилла хӀинцалера [[Пакистан]]ан  къилбаседа-малхбузен махкахь вайн эрал 3300 гергга шо хьалха<ref>[http://www.panda.org/about_our_earth/about_freshwater/rivers/ Panda.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100315060549/http://www.panda.org/about_our_earth/about_freshwater/rivers/ |date=2010-03-15 }}</ref>. Эркан навигаци адаман бахаман гӀуллакхехь лелоро йораха (хин) транспорт латтайо, хӀинца а шуьйра лелайо дуьненан уггаре даккхий эркашна тӀехь, масала, [[Амазонка]], [[ХӀинд]], [[Ганг]], [[Нил]], [[Миссисипи (эрк)]]. Эркан [[кема]]наша зуламе аракхуьйсурш, дерриг дуьненахь лаьрра а, нисдина а дац, цуо таро ло гуттаренна [[парникан газаш]] [[Дуьне]]нан [[Атмосфера|атмосфере]] аракхийса, ткъа иштта меттигера бахархошна [[Зуламе дестар|рак]] цамгар кхетарна, хӀунда аьлча хин транспорто хӀаваэ аракхуьйсу дакъолгашца гуттаренна зуламе дакъолгашца садоьӀун дела<ref name=Meybeck1993>{{статья |издание={{Нп3|Water, Air, & Soil Pollution|Water, Air, &amp; Soil Pollution||Water, Air, & Soil Pollution}} |том=70 |номер=1—4 |страницы=443—463 |doi=10.1007/BF01105015 |заглавие=Riverine transport of atmospheric carbon: Sources, global typology and budget |язык=en |тип=journal |автор=Michel Meybeck |год=1993}}</ref><ref name=Albrecht2003>{{статья |издание={{Нп3|Journal of Environmental Radioactivity}} |том=66 |номер=3 |страницы=295—307 |doi=10.1016/S0265-931X(02)00133-9 |издательство=Elsevier Science Ltd |заглавие=Validating riverine transport and speciation models using nuclear reactor-derived radiocobalt |pmid=12600761 |язык=en |тип=journal |автор=Achim Albrecht |год=2003}}</ref>.

Эркаша ладаме роль ловзайо политикин дозанаш билгалдохуш, мохк арахьара мостагӀех ларбарехь. Масала, [[Дунай]] хилла [[Руман импери]]н шира, ткъа тахана оцу эрко до [[Болгари]]н а, [[Румыни]]н а йукъара доккхаха долу доза. Миссисипи [[Къилбаседа Америка|Къилбаседа Америкехь]] а, [[Рейн]] [[Европа|Европехь]] а мехкийн малхбале а, малхбузе а къастош йолу коьрта дозанаш ду шайн континенташ тӀехь. [[Къилба-Африкин Республика|Африкин къилба декъехь]] [[ЦӀен-можа]] а, [[Лимпопо]] а эркаша доза до мехкийн провинцешна йукъахь.

== ХитӀедалар ==
{{Коьрта йаззам|хи дестар|хитӀедалар|хи дестар}}
{{Хьажа иштта|вал|чӀинга}}

[[Файл:Trapped woman on a car roof during flash flooding in Toowoomba 2.jpg|250px|мини|[[ЧӀогӀа догӀа]]но [[Хи дестар|хи дестор]]]]
''Хи дестар'' эркан Ӏаламан циклан дакъа ду — хӀора шарахь цхьаьна хенахь хуьлу эркан [[хинан раж|хин рожан]] цхьа фаза — гӀеххьа йехачу хенахь эркан хи тӀекхетар. Дукха хьолехь хин харшера арадолий [[тогӀи]]н чудолу.
[[Файл:Flood on Tom 2010-04-29.jpg|250px|мини|2010 шеран 29 апрелехь [[Томь (Обан га)|Томь]] эркан рекордан даржар]]

''ХитӀедалар'' — эркан [[хин раж|хин рожан]] фаза — чӀогӀа ло дашаро а, шалам башаро а, шортта догӀнаш эхаро а йоцачу ханна муьрашкахь доцуш эркан чохь хин тӀегӀа айар. [[Хи дестар]]х къаьсташ, хитӀедалар муьлххачу хенахь хуьлу. Дикка хи дестаро [[ХитӀедалар|хитӀедаккха]] тарло. Хи дестар эркан чухула лелаш, хуьлу хи дестаран тулгӀе.

''ХитӀедалар'' — эркийн, Ӏаьмнийн, [[хӀорд]]ийн догӀанаш, сиха лайш дашар, мохо хи бердашка лаллар бахьнехь хин тӀегӀа хьалайаьлла меттиг дӀахьулйар ду. Цуо адамийн могашаллин иэшам бо, дайа а дойу, ткъа кхин а бахаманна зулам до. Эркаш хӀордах кхетучехь, хӀордйистера мох болчу меттигашкахь, даккхий Ӏаьмнашна тӀехь, [[хи латтийла]]шна тӀехь [[Мохо хи таттар|мохо хитотту]] шеран муьлххачу заманахь. Цуьнан амалехь бац мур, хин тӀегӀа гӀеххьа бен ца айало.

Эркийн харшийн [[Эрози (геоморфологи)|эрозин]] процессан доккхаха долу дакъа а, хьаькха породаш тогӀенашкахь охьаюьйшу хитӀедолучу заманахь. Дукхаха йолчу дьненан кхиина кӀошташкахь адаман бахаман гӀуллакхо хийцина эркийн харшан кеп, цуо Ӏаткъам бина барамна (жигараллин) а,  хитӀедаларан кест-кесталлана а. Эркийн Ӏаламан хӀоттамна адамо бен Ӏаткъаман масала ду, [[вал]]аш дар, харш нисдар (татолаш охкуш), Ӏаламера хин-уьшалан меттигаш лакъайар. Дукха меттигашкахь эркийн атагӀашкара адаман бахамера ледарлонаша цӀеххьана хитӀедаларан кхерам ойу:
* адамо эркан харш нисдаро хин таро ло сихха охьадаха, цуо лахенашкара меттиг бухайахаран кхерам сов боккху;
* эркан тогӀенийн амал хийцича (нисйар) дӀайоху хитӀедаларан дуьхьалллин хи латтийлаш, цуьнца цхьаьна лахенашкара меттиг бухайахаран кхерам сов боккху;
* адамо вал баро лахара область бен Ӏалашайийр йац (валан дехьара), ткъа лакхара меттигаш йанне а йийр йац;
* ва́лаш хиларо а, ткъа иштта бердаш чӀагӀдаро, нисдаро (масала, [[хийистера урам]]аш, кхин а), иштта эркан лакхенашкара меттигашкахь хитӀедаларан кхерам чӀагбийр бу. Иза бахьнехь хи дӀадахарна Ӏаткъам хуьлу дуьхьалонаш бахьнехь (готта татолаш).

== Лаьттан бухара эрк ==
{{Коьрта йаззам|лаьттан бухара хиш|хьех}}
Дукхаха долу эркаш Дуьненан тӀехула охьадоьлху (амма дерриш ца доьлху). Лаьттан бухара эркаша шайн хиш дӀахьо лаьттан бухахула хьехарш чухула. Оцу кепара эркаш хаало кир-маьӀда (карст) доллучу геологин формацешкахь. Цул сов, [[шалам]] бешаш хьехарш йовлу. Иштта хьехарш хаало дукхаха болчу шалаьмнашкахь. Дешаш долу шен хиш шаломаш дегӀо дӀахӀуду лилханчу меттигехь, и херонаш адам чекхдалалуш хуьлу. Иштта хьехарийн йохалла масех бӀе метр, кӀоргалла — 100 м сов а хила тарло. 1993 шарахь [[Гренланди|Гренландехь]] кара а йина теллина йоккха шен гӀу «Изортог», цуьнан кӀоргалла 173 м йу, аьхка чудогӀу хи 30 м³ а, сов а ду<ref> Reynaud L. et Moreau L. Moulins glaciaires des glaciers tempérés et froids de 1986 à 1994 (Mer de Glace et Groënland) — Morphologie et techniques de mesures de la déformation de la glace. Actes du 3e Symposium International Cavités glaciaires et cryokarst en régions polaires et de haute montagne, Chamonix-France, 1er-6.XI.1994. Annales Litteraires de l’université de Besançon, N 561, serie Géographie, N 34, Besançon, 1995, p. 109—113.</ref>. Хи чекх ца долийта геологин породех бина «тхов» хилар бахьнехь а, лакха агӀора хьажийна шаломан массивийн лакхара Ӏаткъам бахьнехь а, кхоллало ''топографин градиент'' — иштта Ӏоврийн таро йу  лаьмнашка хьала йаха а. Шен хьехарийн кхин а цхьа тайпа — шаломан йисттехь шаломан а, шен бухара а хиш арадовлачу меттигехь кхоллало хьехарш. Ишттачу хьехаршкахь дешша хиш охьадоьлху шен харш чухула а, шеломан ша тӀехула а.

Хи, дукха хьолехь, хуьлу дукхаха йолчу хьехарш чохь, ткъа [[карст]]ан хьехарш цунах схьайевлла йу. Хьехаршкахь ган тарло конденсатан пардо, ладар, татолаш, эркаш, Ӏаьмнаш, чухчареш. Хьехаркара [[Сифон (гидрографи)|сифонаш]] дикка хала до дехьавалар, оьшу башха гӀирс а, башха кечам а. КӀезиг ца хуьлу хин бухара хьехарш а. Хьехаршийн чувоьдучу декъехь хи дукха хьолехь гӀорийначу хьолехь хуьлу, шаш дина, уьш дукха а хуьлу, шира а хуьлу.

[[Пуэрто-Принсеса (эрк)|Лаьттан  бухара Пуэрто-Принсеса эрк]] — филиппинийн [[Палаван]] гӀайренан тӀера [[Пуэрто-Принсеса]] гӀалин уллера лаьттан бухара эрк ([[Филиппинаш]]). 8 км гергга долу и эрк, охьадоьду латтан бухахула, хьех чохь, [[Къилба-Цийн хӀорд]]ан агӀорхьа. Иза долчу кӀоштахь кхоьллина {{iw|Пуэрто-Принсеса гӀалин лаьттан бухара эркан къоман парк|||Puerto Princesa Subterranean River National Park}} — [[заповедник]], иза лаьтта гӀалин 50 км генахь. Парк лаьтта гӀайренан къилбаседа декъехь, ламанан Сент-Пол дукъан кӀоштахь, доза тоьхна Сент-Пол бухтица а, Бабуян эркаца а. Иштта эрк ду [[Мексика|Мексикера]] [[Юкатан]] ахгӀайренан тӀехь, амма хӀара къобал дина уггаре доккханиг аьлла. Ший а лаьттан бухара эрк шайн кхолладалар [[Хьех|карстан рельефах]] долуш ду. Карбонатан породаш йашар а, шуьйра лаьттан бухара эркан система кхоллайалар а бахьнехь, оцу эркаш чуьра хишша хийцина шайн охьадахаран агӀо, карийна охьанехьа некъ.

[[Хьамза (эрк)|Хьамза эрк]] ({{lang-pt|Rio Hamza}}) — [[Амазонка|Амазонкин]] харшан бухахула доьду эркан официалан йоцу<ref>{{cite web|url=http://www.msnbc.msn.com/id/44343669/ns/technology_and_science-science/#.TmaLNl1_jGy|title=Underground river discovered beneath Amazon|first=Charles Q.|last=Choi|work=OurAmazingPlanet|date=2011-08-31|publisher=Science on MSNBC|quote=“The name given to the underground flow is not official,” Hamza said.|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CNwPHelj?url=http://www.msnbc.msn.com/id/44343669/ns/technology_and_science-science/#.TmaLNl1_jGy#.TmaLNl1_jGy|archivedate=2012-11-23|accessdate=2013-04-10|deadlink=no}}</ref> цӀе. «Эрк» дӀаделлар кхайкхийра 2011 шарахь<ref name="Hamza Google/AFP">{{Cite web|url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iQD82Jq8W2DrAnyx26hkQnRZywlg?docId=CNG.52b18f33db4611dbaa6910ada765255d.01|title=Scientists find underground river beneath Amazon|accessdate=2011-08-25|year=2011|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CNwPzoRV?url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iQD82Jq8W2DrAnyx26hkQnRZywlg?docId=CNG.52b18f33db4611dbaa6910ada765255d.01|archivedate=2012-11-23|deadlink=no}}</ref>. Официалан йоцу цӀе йелла хӀиндин Ӏилманчин Хьамза Валин<ref name="Hamza Sacramento">{{Cite web|url=http://www.sacbee.com/2011/08/25/3861820/brazil-scientists-find-signs-of.html|publisher=[[Sacramento Bee]]|first=Stan|last=Lehman|title=Brazil scientists find signs of underground river|accessdate=2011-08-25|date=2011-08-27|deadlink=404}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200405085221/https://www.sacbee.com/2011/08/25/3861820/brazil-scientists-find-signs-of.html |date=2020-04-05 }}</ref> цӀарах, цуо Амазонка теллина 45 шарахь сов<ref name="Hamza Fox News">{{Cite news |url=http://latino.foxnews.com/latino/news/2011/08/25/scientists-discover-underground-river-running-beneath-amazon/ |title=Scientists discover underground river running beneath the Amazon |accessdate=2011-08-25 |year=2011 |work=Fox News |date=2011-08-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120503102707/http://latino.foxnews.com/latino/news/2011/08/25/scientists-discover-underground-river-running-beneath-amazon/ |archivedate=2012-05-03 }}</ref>.

== Уггаре даккхий эркаш ==
{{Коьрта йаззам|Эркийн дохаллийца йолу исписка}}

{| class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0"
 |+ '''Дуьненан уггаре даккхий эркаш'''
 |-
 ! №
! bgcolor="#efefef" |ЦӀе
! bgcolor="#efefef" |Дохалла (км)
! bgcolor="#efefef" |Майдан барам (эз. км²)
! bgcolor="#efefef" |Хикхочехь хи дайаран йукъара барам (эз. м³/с)
! bgcolor="#efefef" |Хикхочехь уггаре дукха хи дайаран барам (эз. м³/с)
! bgcolor="#efefef" |[[Онда дар]] (млн т/шарахь)
 |-
 | 1. || [[Амазонка]] || 6992 || 7180 || 220,00 || 360,00 || 498,00
 |-
 | 2. || [[Нил]]<ref name="Officer">Атлас офицера. Военно-топографическое управление Генштаба ВС России. М.:2006 г. С.400—401</ref> || 6670 || 2870 || 2,83 || 6,40 || 110,50
 |-
 | 3. || [[Янцзы]]<ref name=Officer/> || 5800 || 1818 || 34,00 || 90,20 || 500,00
 |-
 | 4. || [[Миссисипи (эрк)|Миссисипи]] — [[Миссури (эрк)|Миссури]]<ref name=Officer/>|| 5969 || 3229 || 19,00 || 59,00 || 500,00
 |-
 | 5. || [[Хуанхэ]]<ref name=Officer/> ||5464 || 752 || 2,57 || 22,00 || 380,00
 |-
 | 6. || [[Обь]] — [[Иртыш]] || 5410 || 2990 || 12,70 || 43,00 || 15,00
 |-
 | 7. || [[Парана (эрк)|Парана]] ([[Паранаиба (эрк)|Паранаибин]] хьостера) || 4380 || 2970 || 15,00 || 65,00 || 129,00
 |-
 | 8. || [[Меконг]]|| 4500 || 810 || 12,00 || 30,00 || 169,60
 |-
 | 9. || [[Амур (эрк)|Амур]] ([[Аргунь|Аргунан]] хьостера)<ref name=Officer/> || 4440 || 1855 || 10,90 || 40,00 || 24,90
 |-
 | 10. || [[Лена (эрк)|Лена]] || 4400 || 2490 || 17,00 || 200,00 || 15,40
 |-
 | 11. || [[Конго (эрк)|Конго]] ([[Луалаба (эрк)|Луалабица]])<ref name=Officer/> || 4320 || 3691 || 40,00 || 75,00 || 64,70
 |-
 | 12. || [[Маккензи (эрк)|Макензи]] ([[Пис-Ривер]]ан хьосташкара)<ref name=Officer/> || 4240 || 1760 || 14,00 ||   || 15,00
 |-
 | 13. || [[Нигер (эрк)|Нигер]] || 4160 || 2092 || 12,00 || 35,00 || 67,00
 |-
 | 14. || [[Енисей]] ([[Жима Енисей]]н хьосташкара) || 4102 || 2580 || 19,80 || 154,00 || 13,20
 |-
 | 15. || [[Ийдал]] || 3530 || 1360 || 7,70 || 52,00 || 25,80
 |-
 | 16. || [[ХӀинд]] || 3180 || 960 || 6,60 || 30,00 || 435,40
 |-
 | 17. || [[Юкон (эрк)|Юкон]] || 3180 || 900 || 6,30 ||   || 88,00
 |-
 | 18. || [[Дунай]] || 2850 || 817 || 6,70 || 20,00 || 67,50
 |-
 | 19. || [[Ориноко]] || 2730 || 994 || 29,00 || 55,00 || 86,50
 |-
 | 20. || [[Ганг]] ([[Брахмапутра|Брахмапутрица]]) || 2700 || 2055 || 38,00 ||   || 2177,20
 |-
 | 21. || [[Замбези]] || 2660 || 1330 || 16,00 ||   || 100,00
 |-
 | 22. || [[Муррей (эрк)|Муррей]] || 2574 || 1072 || 0,77 ||   || 31,90
 |-
 | 23. || [[Днепр]] || 2201 || 504 || 1,67 ||  ||
 |}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Хьажа кхин а ==
{{Гергара проекташ
| Ков = Географи
| Ков2 = Гидрологи
| Викидошам = эрк
| Тема = Гергарчу проекташкахь
}}
{{Div col}}
* [[Харшан Ӏовраш]]
* [[Хих дузаран барамца йолу эркийн исписка]]
* [[Охьадоьдийлин модуль]]
* [[ШинагӀотан эркаш]]
* [[Куьйга баьккхина Ӏам]]
{{Div col end}}

== Литература ==
* {{книга
 | автор       = Фидман А. И.
 | заглавие    = Малые реки в народном хозяйстве СССР: средняя полоса европейской части СССР
 | ссылка =
 | ответственный =
 | издание = 
 | место         = М.
 | издательство = Изд-во Академии наук СССР
 | год          = 1949
 | страницы =
 | страниц      = 208
 | тираж =
 | ref =
}}
* ''[[Антимонов, Николай Алексеевич|Антимонов Н. А.]]'' Исследования малых рек. — Л.: [[Гидрометеоиздат]], 1950. — 128 с.
* ''[[Доманицкий, Анатолий Петрович|Доманицкий А. П.]] и др.'' Реки и озера Советского Союза: (Справочные данные) / А. П. Доманицкий, Р. Г. Дубровина, А. И. Исаева; под ред. А. А. Соколова; [[Главное управление гидрометеорологической службы при Совете Министров СССР]], [[Государственный гидрологический институт]]. — Л.: [[Гидрометеоиздат]], 1971. — 104 с.
* {{книга
 | автор         = [[Головлёв А. А.]]
 | часть         = Краткие сообщения. Некоторые биологические и географические термины и топонимы на чеченском языке 
 | ссылка часть  = http://www.ssc.smr.ru/media/journals/samluka/2007/16_4_11.pdf
 | заглавие      = Самарская Лука: проблемы региональной и глобальной экологии 
 | ответственный = Глав. ред. [[Саксонов, Сергей Владимирович|С. В. Саксонов]]
 | издание       = Естественнонаучный бюллетень. [[Самарский научный центр РАН|Самарский научный центр]] [[РАН]] и [[Институт экологии Волжского бассейна РАН]]
 | место         = [[Самара]]
 | издательство  = 
 | год           = 2007 
 | том           = 16 (22), № 4 
 | страницы      = 775—783
 | страниц       = 
 | isbn          = 
 | тираж         = 
 | ref           = Головлёв А. А.
}}
* {{книга
 | автор         = [[Зейдлиц, Николай Карлович|Зейдлицъ Н. К.]]
 | часть         = Поездка в Чечню, к верховьям Аргуна, в Ичкерию и через Хасавюрт вверх по Тереку до Моздока
 | заглавие      = Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества
 | ответственный = Подъ редакціею правителя дѣлъ Д. И. Коваленскаго
 | место         = [[Тбилиси|Тифлисъ]] 
 | издательство  = Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго
 | год           = 1873—1874 
 | том           = II (№ 4) 
 | страницы      = 133—144
 | ref           = Зейдлиц Н. К.
}}
* {{публикация|книга
 | заглавие            = Этимологический словарь чеченского языка
 | вид                 = [[Этимологический словарь|этимол. слов.]]
 | ответственный       = Сост. [[Вагапов, Арби Джамалайлович|А. Д. Вагапов]], науч. ред. М. Р. Овхадов
 | издание             = [[Чеченский государственный университет|ЧГУ]]
 | место               = [[Тбилиси]]
 | издательство        = [[Меридиани]]
 | год                 = 2011
 | страниц             = 734
 | isbn                = 978-9941-10-439-8
 | ref                 = Вагапов
}}
* {{книга
 | автор         = Айналов С. К., [[Головлёв, Алексей Алексеевич|Головлёв А. А.]]
 | часть         = Микротопонимы окрестностей Симсира как показатель изменения ландшафтов
 | заглавие      = Сельская Россия: прошлое и настоящее: Докл. и сообщ. VIII Российск. науч.-практ. конф. Вып. 2., Декабрь 2001 г
 | место         = М.
 | издательство  = Энциклопедия российских деревень
 | год           = 2001
 | страницы      = 241—244
 | ref           = Айналов С. К., Головлёв А. А.
}}
* {{книга
 | автор         = Головлёв А. А.
 | часть         = История науки. Николай Карлович Зейдлиц на Кавказе
 | ссылка часть  = http://www.ssc.smr.ru/media/journals/samluka/2010/19_4_15.pdf
 | заглавие      = Самарская Лука: проблемы региональной и глобальной экологии
 | ответственный = Глав. ред. С. В. Саксонов 
 | издание       = Естественнонаучный бюллетень. Самарский научный центр РАН и Институт экологии Волжского бассейна РАН
 | место         = Самара
 | издательство  = 
 | год           = 2010 
 | том           = 19 (34), № 4  
 | страницы      = 160—176
 | страниц       =
 | isbn          = 
 | тираж         = 
 | ref           = Головлёв А. А.
}}

== Хьажоргаш ==
* [https://web.archive.org/web/20131011051434/http://wrm.ru/files/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_7240_112.doc Методика гидрографического районирования]
{{АХь|Эрк}}

[[Категори:Охьадоьдучу хин тайпанаш]]