1789 шо агӀонан коде хьажар

{{alsonumber|1789}}
{{Шеран навигаци|1789}}
{{БӀешеран навигаци|18}}
{{Шо кхечу рузманашкахь|1789}}
{{Долало шо|1789}}

== Хиламаш ==

=== Франци ===
* бӀаьсте — [[МагӀсель|МагӀселехь]], [[Тулон]]ехь, [[Орлеан]]ехь адамаш карзахдийлар.
* апрелан чеккхе — [[Париж]]ан йисташкара Сент-Антуанера гӀаттам. ОхьатаӀийна гвардин а, дошлойн а тобанашца, масех бӀе стаг вийна, чевнаш йина.
* [[5 май]] — [[Версаль|Версалехь]] дӀабиллина [[Инарлин штаташ (Франци)|Инарлин штатийн]]<ref name="bse.3.6.222">[[Большая советская энциклопедия|БСЭ]] 3-е изд. т. 6 — С. 222.</ref> гуламаш. Гулам дӀабахьаран низамах лаьцна къийсамаш буьйлабелира.
* [[17 июнь]] — [[Франци|Францехь]] [[Инарлин штаташ (Франци)|Инарлин штатийн]] [[КхоалгӀа чкъор|кхоалгӀа чкъоьран]] депутаташ, синбелхалойн а, олалло а гӀо лаьцна, кхайкхийра шеш [[Кхолламан гулам (1789—1791)|Къоман гулам]] бу аьлла, кхечу депутаташка шайх схьакхета кхайкхира<ref name="bse.3.6.222"/>. Къоман гулам эккхо гӀортаро [[13 июль|13]]-[[14 июль|14 июлехь]] халкъ гӀаттийра, [[Бастили]] йаьккхира, [[Сийлахь французийн революци]] толаме йалийра.
* [[20 июнь]] — [[Буьрканех ловзачу зал чохь дуй баар]].
* [[23 июнь]] — Кхайкхина Инарлин Штатийн гулам. [[Людовик XVI]]-гӀачо депутаташка чкъоьрнашца декъа а лой шеш-шеш ховша элира. КхоалгӀа чкъоьран депутаташ ца сацийра шайн гуламаш, олаллин цхьа дакъа шайн агӀора даьккхира.
* [[9 июль]] — Къоман гуламо кхайкхийра ша [[Кхолламан гулам (1789—1791)|Кхолламан гулам]] — лакхара гайтаман а, законашкхолларан а халкъан меже<ref name="bse.3.6.222"/>.
* [[11 июль]] — Людовика дӀавалийтира министр [[Неккер, Жак|Неккер]], омар дира сихонца Париж йита аьлла.
* [[12 июль]] — Парижера халкъан а, эскаршна а йукъара дуьххьарлера девнаш.
* [[13 июль]] — Парижехь горгали бийкира. Халкъа герз схьаэца долийра, схьайаьккхира иттаннаш эзарш тоьпаш.
* [[14 июль]] — [[Бастили йаккхар|Халкъо Бастили йаккхар]]. Сийлахь-йоккха французийн буржуазийн революци.
* июлан йукъ — Паччахьа йухахӀоттийна Неккер Ӏедале, къобал бина Къоман гуламан барт. Парижехь кхоллаелла муниципалитет. Кхоьллина буржуазийн [[Къоман гварди]] коьртехь маркиз [[Лафайет, Жильбер|Лафайет]] волуш.
* [[18 июль]] — [[Труа]]ра гӀаттам. Халкъо дӀалаьцна герз, схьайаьккхина ратуша.
* 19-20 июль — [[Страсбург]]ера гӀаттам. Халкъ шина дийнахь буьззина дай бара гӀалин. ГӀалин ратушера документаш дагийра.
* [[21 июль]] — [[Шербур]]ера гӀаттам.
* [[24 июль]] — [[Руан]]ера гӀаттам.
* июлан чеккхе — Провинцин гӀаланашкахь кхуллуш йара харжаман муниципалитеташ.
* 4-11 август — Францин кхолларан гуламан (КХГ) феодалийн бехкенаш ахархошца эцарах Декреташ. «Феодалийн режим йерриг хӀаллакйо»<ref>[[Советская историческая энциклопедия|СИЭ]] т.1 — С.188.</ref>.
* август — КХГ коьртехь [[Мирабо, Оноре Габриель Рикети|Мирабо]], [[Сийес, Эммануэль-Жозеф|Сийес]] волу конституционалистийн парти.
* август — Ахархойн гӀаттамо дӀалаьцна йерриг Франци. [[Дофине]]хь хӀора пхеа элийн гӀаланех кхоъ йохийна. [[Франш-Конте]]хь йохийна 40 гӀала. Парижера бедарш тоьгучеран белхалойн демонстраци.
* [[26 август]] —Францин КХГ тӀеэцна «[[Адаман а, гражданинан а бакъонийн деклараци]]».
* [[31 август]] —Францин КХГ йийца йолийна харжаман системан законан проект.
* [[12 сентябрь]] — Арайаьлла хьалхара лоьмар [[Марат, Жан-Поль|Маратан]] «Парижан публицист» (6-гӀа лоьмарера — «Халкъан доттагӀ») газетан.
* сентябрь — [[Версаль|Версале]] кхайкхина керла эскарш. Паччахьо къобал ца дира [[Адаман а, гражданинан а бакъонийн деклараци]] а, августан декреташ а.
* [[1 октябрь]] — Эпсараллин контрреволюцин манифестаци паччахьан гӀалин чохь.
* 5-6 октябрь — Парижхой Версале бахар. Халкъ чуиккхина гӀалин. Паччахь а, КХГ а Париже дӀабахна.
* [[2 ноябрь]] — Францин КХГ тӀеэцна килсан латта схьа а даьккхина дохкар. [[Ассигнаташ]] арахецар — килсан латташ доьхкинчу санах хилла пачхьалкхан ахчан декхарш.
* Кхоьллина [[Якобинцаш|якобинцийн клуб]] («Конституцин доттагӀийн йукъаралла»). Мирабо, [[Робеспьер, Максимилиан|Робеспьер]].
* [[Лавуазье, Антуан Лоран|Лавуазье]]с бакъдина [[Ломоносов, Михаил Васильевич|Ломоносовс]] дӀадиллина [[Масса йисаран закон|масса йисаран]] закон.

=== Кхин пачхьалкхаш ===
* [[10 февраль]] — [[Сийлахь Руман империн император]]а [[Иосиф II (Сийлахь Руман империн император)|Иосиф II-гӀачо]] шен омрийца австрийн когаметта долчу маьӀ-маьӀӀерчу латташ тӀехь ([[Тироль (латта)|Тироль]] доцург) йукъайоккху лаьттан налог, гӀоьрту йерриг ахархойн ясакъ ахчане йаккха<ref>[[Советская историческая энциклопедия|СИЭ]] т.1 — С.129.</ref>.
* [[4 март]] — лелайаьлла [[АЦШ Конституци]].
* 1789, [[4 март]] — [[1797 шо|1797]], 4 март — [[АЦШ Президент|АЦШ 1-ра президент]] [[Вашингтон, Джордж|Вашингтон Джордж]] (1732—1799).
* 1789, 4 март — 1797, 4 март — 1-ра [[АЦШ вице-президент]] [[Адамс, Джон (президент)|Адамс Джон]].
* [[21 апрель]] — [[Густав III|Густаван]] омар. Финляндин ахархошна бакъо йелла шеш лелош долу Ӏедалан латта эцна доладаккха.
* Швецехь охьатаӀийна элийн къайлаха барт ([[Аньялан барт]]). «Цхьаьнакхетаран а, лардаран а акт». [[Риксдаг]] кхойкху паччахьан оьшучу хенахь, ткъа цуо олалла до Пачхьалкхан кхеташон гӀо доцуш.
* Дани арайаьлла Швецица болчу тӀема йукъара Ингалсан а, Пруссин а Ӏаткъамца.
* [[1 август]] — [[Суворов, Александр Васильевич|Суворовн]] оьрсийн эскар тоьлла [[Фокшанаш уллера тӀом|Фокшанашкахь]] туркойл.
* [[7 сентябрь]] — [[Потёмкин, Григорий Александрович|Потёмкина]] омар делла, цу тӀехь дара: «[[Ингул]] тӀехь керла йинчу верфах ала — [[Николаев (Николаеван область)|Николаевн]] гӀала».
* [[22 сентябрь]] — туркойн эскар хӀаллакдина Суворовн оьрсийн эскарша [[Рымникера тӀом|Рымникерчу тӀамехь]].
* [[25 сентябрь]] — [[Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташ|Америкин Цхьаьнатоьхначу Штаташкахь]] конгрессо тӀеэцна [[Бакъонех йолу билль (США)|Бакъонех йолу билль]] — Конституцин хьалхара 10 нисдар (лелайолу [[1791 шо|1791 шеран]] [[15 декабрь|15 декабрехь]]).
* [[24 октябрь]] — [[Бельги|Бельгехь]] австрийн олаллаин дуьхьала гӀаттам болабелла.
* [[декабрь]] — Австрийн эскарш лаьхкина берриг аьлча санна Бельгин махкара. Кхоьллина «Цхьаьнатоьхна бельгийн штаташ».
* Йоцучу хенан цхьаьнатоьхна [[Вьетнам]] Куанг Чунга (Тэй Шона) (тэйшонийн тхьамдан) Ӏедал кӀелахь. Масех шо далале велла.
* Кхоьллина Петровн чуьйнадутту завод Братски аренашкахь (Байкалдехье). ХӀинца Забайкальски мехкан [[Петровск-Забайкальски]] гӀала.

== Ӏилма ==
{{main|1789 шо Ӏилманехь}}

* [[22 февраль]] - Уильям Гершела гучудаьхна [[Уран (планета)|Уранан]] хӀоьзнаш.

== Бина ==
''Хьажа иштта: [[:Категори:Бинарш 1789 шарахь]]''
* [[20 февраль]] — [[Жандр, Андрей Андреевич|Жандр Андрей Андреевич]], [[Российн импери|оьрсийн]] [[драматург]] а, [[гочдархо]] а.
* [[8 март]] — [[Байрон, Джордж Энсон]], 7-гӀа лорд Байрон, адмирал, [[Байрон, Джордж Гордон|поэтан]] ваша.
* [[20 май]] — [[Жиркевич, Иван Степанович|Жиркевич Иван Степанович]], [[Российн импери|оьрсийн]] баьчча а, мемуарист а.
* [[5 июль]] — [[Булгарин, Фаддей Венедиктович|Булгарин Фаддей]], [[йаздархо]], [[емалхо]], [[арахецархо]].
* [[25 июль]] — [[Загоскин, Михаил Николаевич|М. Н. Загоскин]], оьрсийн [[йаздархо]], драматург, [[историн проза]]нийн автор, [[Российн империн императоран театраш|москохан театрийн]] а, москохан [[Герзан палата]]н а директор.
* [[26 август]] — [[Ӏаббас-Мирза]], [[иран]]ан пачхьалкхан гӀуллакххо.
* [[25 октябрь]] — [[Альвеар, Карлос Мария де|де Альвеар Карлос Мария]] — [[1815 шо|1815 шарахь]] [[Аргентина|Ла-Платин Цхьаьнатоьхна провинцийн]] [[Аргентинан президенташ|Лакхара урхалча]].
* [[13 декабрь]] — [[Глебов, Дмитрий Петрович|Глебов Дмитрий Петрович]] (велла [[1843 шо|1843]]), [[Российн импери|оьрсийн]] [[поэт]], [[актуариус]], [[гочдархо]]; [[статс хьехамча]].

== Белла ==
''Хьажа иштта: [[:Категори:Белларш 1789 шарахь]]''
* [[7 апрель]] — [[Ӏабдул-Хьамид I|Ӏабдул-Хьамид I]], [[Хункар-мохк|Хункар-мехкан]] 27-гӀа султан.
* [[Мельгунова, Агафья Семёновна]] — [[Дивеево|Дивеевн мозгӀар-аьзнин йукъаралла]] кхоьллинарг.


== Хьажа иштта ==
{{Гергара проекташ
|Тема = 1789 шо
|Викитека = 
}}
{{АгӀонийн дитт|1789 шо}}

== Билгалдахарш ==
{{билгалдахарш}}
{{stub}}
{{Шеран рузма|1789}}

[[Категори:1789 шо| ]]