ГӀалгӀайчоь агӀонан коде хьажар

{{МаьӀнаш}}
{{Российн федерацин республика
 |Нохчийн цӀе           = 
 |Шен цӀе               = 
 |Кхин цӀе              = 
 |ХӀост                 = 
 |Байракх               = 
 |ХӀостан шоралла       = 
 |Байракхан шоралла     = 
 |ХӀостан дӀайаздар     = 
 |Байракхан дӀайаздар   = 
 |Пачхьалкх             = 
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region               = 
  |type                 = 
  |барам                = 
  |CoordScale           = 
 |Шатлакхан Илли        = 
 |Йекъало               = 
 |Цунна йукъайоду       = 
 |Административан центр = 
 |Йоккха гӀала          = 
 |Йаккхий гӀаланаш      = 
 |Кхоллар               = 
 |ДӀайаккхар            = 
 |Корта                 = 
 |Коьртан цӀе           = 
 |Корта2                = 
 |Коьртан цӀе2          = 
 |ДЧС                   = 
 |ДЧС шо                = 
 |ДЧС меттиг            = 
 |ХӀораннан а сина ДРС  = 
 |Мотт                  = 
 |Меттанаш              = 
 |Бахархой              = 
 |Бахархой ларар шо     = 
 |Бахархойх процент     = 
 |Бахархой меттиг       = 
 |Луьсталла             = 
 |Луьсталлина меттиг    = 
 |Къаьмнийн хӀоттам     = 
 |Динан хӀоттам         = 
 |Майда                 = 
 |Майдан процент        = 
 |Майдан меттиг         = 
 |Максималан локхалла   = 
 |Йуккъера локхалла     = 
 |Минималан локхалла    = 
 |Шоралла               = 
 |Дохалла               = 
 |Карта                 = 
 |Картин барам          = 
 |Сахьтан аса           = 
 |Доцайаздар            = 
 |ISO                   = 
 |FIPS                  = 
 |Телефонан код         = 
 |Поштан индексаш       = 
 |Интернет-домен        = 
 |Автомобилан код       = 
 |Сайт                  = 
 |Commons категори      = 
 |Билгалдахарш          = 
}}
{{Арахьара медиафайлаш
|audio1 = [[Республика ГӀалгӀайчоьнан хӀост]] (Инс.) [[Файл:Гимн Республики ГӀалгӀайчоь.ogg]]
|audio2 = [[Республика ГӀалгӀайчоьнан Шатлакхан илли]] (Инг.) [[Файл:Anthem of Ingushetia - ГIалгIайчен гимн.ogg]]}}
[[Файл:Малый ракетный корабль «Ингушетия».jpg|thumb|Жима ракетийн кема «[[ГӀалгӀайчоь (жима ракетийн кема)|ГӀалгӀайчоь]]»]]
[[Файл:RR5514-0085R.jpg|180пкс|мини|10 сом мах болу Российн Банкан иэсан нахарт (2014)]]
[[Файл:RU032 09.jpg|130пкс|мини|[[Росси]]йн [[поштан марка]], 2009 шо]]
[[Файл:The Soviet Union 1972 CPA 4118 stamp (Chechen-Ingush Autonomous Soviet Socialist Republic (Established on 1922.11.30)).jpg|мини|200пкс|Марка «[[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] 50 шо». ССРС пошт 1972 шо]]

'''Респу́блика ГӀалгӀа́йчоь''' ({{lang-inh|ГӀалгӏай Мохк}}; йоцца цӀе: '''ГӀалгӀайчоь''' {{lang-inh|ГӀалгӏайче}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] [[Российн Федерацин субъекташ|субъект]], [[Российн Федерацин йукъара республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. [[Российн Федерацин Къилбаседа-Кавказан федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан федералан гуонан]] йукъайоьду, [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]]ан дакъа ду.{{Дехьадалар|#Пачхьалкхан а, политикин а хӀоттам|1}}

Коьрта шахьар — [[МагӀас]] гӀала.

Малхбузехьа доза ду [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца, малхбалехьа — [[Нохчийчоь|Нохчийн Республикица]], къилбехьа — [[Гуьржийчоь|Республика Гуьржийчоьнан]] [[Мцхета-Мтианети]], мехкаца, циггахь ду Российн Федерацин [[Российн пачхьалкхан доза]]нан дакъа.

Кхоьллина [[1992 шо|1992 шеран]] 4 июнехь.{{Дехьадалар|#Российн Федерацин йукъахь|1}}

[[Российн Федерацин субъектийн майда|Майданца]] [[Росси|Российн Федерацин]] уггаре жима регион, [[Федералан маьӀна долу гӀала]]наш ца лаьрчи.

== Этимологи ==
Республикин цӀе схьайолу [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[ГӀалгӀайн мотт|гӀалгӀайн]] а меттанашкара къоман [[гӀалгӀай]] цӀарах (ткъа оьрсийн цӀе схьайаьлла гӀалгӀайн [[Ангушт]] эвлан тӀе гуьржийн суффикса ''-ети'' тоьхна, тӀаккха нисло ''«гӀалгӀай беха меттиг»''). И этноним йаьржина [[XVIII бӀешарахь]]. Къомо шайх ГӀалгӀай олу ({{lang-inh2|ГӀалгӏай}})<ref>{{книга |автор= [[Энгельгардт, Отто Мориц Людвиг|Мориц фон Энгельгардт]], [[Паррот, Иоганн Фридрих|Фридрих Паррот]]|часть= Посещение Энгельгардтом Галга-Ингушей|заглавие= Сокровищницы Востока|ответственный= [[Хаммер-Пургшталь, Йозеф фон|Йозеф фон Хаммер]]|ссылка= |место= |издательство= |год= 1814|том= IV|страниц= |страницы= 26—37|isbn= |ref= }}</ref>. Цхьацца талламчаша боху ''гӏалгӏай'' дешан маьӀна ''«''гӀаланашйархо/[[ГӀалгӀайн бӀаьвнаш|бӀаьвнийн бахархой]]''»'' ду, и версии юзуш, кхечу талламхоша термин гӀалгӀа йоьхку шумерийн меттара Шумеран бахархой билгалбохучу этнонимца<ref>{{книга |автор= Хайров Б. А.|заглавие= История и культура Ингушетии. Вып. 1|часть= К вопросу ингушско-шумерских лексических соответствий|ответственный|ссылка= |место= Назрань|издательство= |год= 2012|том= |страниц= |страницы= 11|isbn= |ref= }}</ref><ref>{{книга |автор= Кодзоев Н.|заглавие= Ингуши (Гӏалгӏай)|ответственный= |ссылка= |место= Магас|издательство= |год= 2016|том= |страниц= |страницы= 2|isbn= |ref= }}</ref>. Иштта хьахайо ойла [[Делалла|делаллера]] шира гӀалгӀайн делан  ''Гела'' йа ''Гала'' цӀе а<ref name="ingush">[http://ingushetia.info/2008/02/07/kratkij-istoricheskij-ocherk.html Краткий исторический очерк Ингушетии]</ref>.

== Физикин-географин амал ==
=== Географи ===
[[Файл:Caucasus Mountains Ingushetia.jpg|мини|[[Кавказан лаьмнаш]] ГӀалгӀайчохь]]
ГӀалгӀайчоь лаьтта [[Йоккха Кавказан дукъ]]ан (цуьнан юккъерачу декъехь) къилбаседа басешкахь  а, цунах кхетначу кегийра даккъаш тӀехь а, [[Теркан дукъ|Теркан]], [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]], [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 144 км, малхбузера малхбалехьа — 72 км.

=== Рельеф ===
[[Файл:Bash-loam.jpg|right|thumb|[[Башлам]] гар]]
[[Файл:Matt-loam.jpg|right|thumb|[[Маьт-лам]]]]
Къилбаседа кӀошташкахь рельеф [[буц-аре]]нийн ю, къилбехахь — [[лам]]анийн, иза лаьтта [[атагӀи]]ша а, [[чӀаж]]аша а декъна [[Ламанан дукъ|даккъех]]. Къилбаседа кӀошташкахь лаьтта Соьлжин а, Ӏалханчуртан атагӀин дакъа, юккъерачу кӀошташкахь — Соьлжа а, Ӏаьсса а эркийн тогӀенаш ю, республикин къилба декъехь [[Кавказан лаьмнаш]] ду.

Уггаре лекха лам — [[Шан-лам]] (4451 м). Ламанан ГӀалгӀайчоьнан кхин лекха лаьмнаш: [[ЦӀен-лам]] (3171 м), [[Цхьорой-лам]] (3000 м)<ref>{{cite web |url= http://openkavkaz.com/3d/#ing-myat-seli-bottom,ru,287.45,-7.89,105.73|title= Виртуальный тур|author= Агиров Тимур|date= |website = |publisher= OpenKavkaz.com|accessdate=2016-01-05 |lang=ru}}</ref>. ГӀалгӀайчуьра Кавказан лаьмний дохалла — 150 км.

=== Сахьтан аса ===
{{ОбъектанСахьтанАса/MSK|Объект=ГӀалгӀайчоь}}

=== Климат ===
Климат [[Континенталан климат|континенталан]], лекха лаьмнийн; йоьзна [[хӀордан сизал локхалла|хӀордан сизал локхаллех]]. Январан йуккъера температураш — +3 …+10 °C, [[Июль|июлан]] — +21…+23 °C. [[Атмосферин йочанаш]] — шарахь 1200 мм гергга<ref name="geogr">{{cite web|author=|date=|url=http://www.ingushetiyarsp.ru/geography/|title=География Ингушетии|lang=|publisher=ingushetiyarsp.ru|accessdate=2009-12-08}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120128185500/http://www.ingushetiyarsp.ru/geography/ |date=2012-01-28 }}</ref>.

=== Гидрографи ===
{{main|ГӀалгӀайчоьнан хинан ресурсаш}}
<div class="tright">
{| rules="all" style="border: 1px solid DarkGray"
 |- style = "text-align:center"
 | rowspan="2" | [[Файл:Furtoug.jpg|200px]]<br><small>Чухчари [[Фуртоуг]]</small>
 | [[Файл:Sunja (river).jpg|150px]]<br><small>[[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]] эрк</small>
 |- style = "text-align:center"
 | [[Файл:Nazranka.jpg|150px]]<br><small>[[Назранка]] эрк</small>
|}
</div>

Йуьззина йа дакхошкахь [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нан махкахь йолу [[гидрографи]]н объекташ, цхьаьнаэшшара екъна йац, дикка къаьсташ йу шен физикин-географин хьолашца, иза доьзна ду ГӀалгӀайчоьнан [[рельеф]] чолхе хиларца — республикин цхьа дакъа дӀалоцу [[лаьмнаш]]а а, [[гу]]наша а, ткъа цхьа дакъа — [[аре]]наша  а, [[чутаӀе]]наша. Рельефо билгалйоккху ГӀалгӀайчоьнан Ӏаламан областаш — къилбехьара къилбаседехьа уьш хийцало лекха ламанан тӀера [[бай-аре]]нан тӀекхаччалц. Республикин [[хинан ресурсаш]] жигара лелайо адаман бахамехь, ткъа иштта [[Мелиораци|гидротехникица тойо]] — ГӀалгӀайчоьнан къилбаседехьа йу кхиина [[хидиллар|хиш дохку система]].

РФ [[Пачхьалкхан хинан реестр]]ца ГӀалгӀайчоьнан дерриг [[эрк]]аш йукъадогӀу [[Каспий-хӀорд]]ан шина эркан йукъан [[Терк|Теркан]] а, [[Ийдал]]ан а [[эркан майда]]нан (терхьийн код — 02), иза йукъайоьду [[Малхбузен-Каспийн майданан гуо|Малхбузен-Каспийн]] [[майданан гуо]]нан (терхьийн код — 07). ГӀалгӀайчоьнан правительствон хаамашца, республикин махкахь ю юккъера а, кегийра а эркийн 720 майда, дерриг эркийн цхьаьнатоьхна дохалла 1350 километр сов хуьлу, хӀора квадратан майданна юккъера барам 590 м эркан маша кхочу. И гидрографин гайтам бу РФ Къилбаседа-Кавказан федералан гуонан масштабехь уггаре лакхарчех цхьаъ {{sfn|Постановление Правительства РИ № 203|2014|с=}}.

; Эркаш
Къилбаседа-Малхбален Кавказан уггаре доккха эрк ду Терк, амма, ГӀалгӀайчухула эрк чекхдолу къилбехьахула жимачу декъехь [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нан дозанца (охьадогӀу къилбехьара къилбаседехьа; [[ЖӀайрахьан кӀошт]]). ГӀалгӀайчоьнан корта эркаш — Теркан га [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]] (коьрта хинан бахаман объект; охьадогӀу малхбузера малхбалехьа; [[Несаран кӀошт|Несаран]] а, [[Соьлжин кӀошт (ГӀалгӀайчоь)|Соьлжин]] кӀошташ, ткъа иштта гӀалин гуонаш [[МагӀас гӀалин гуо|МагӀасан]], [[Несара гӀалин гуо|Несаран]], [[Эльдархан-ГӀалин гуо|Эльдархан-ГӀалин]]), Соьлжин га — [[Ӏаьс-хи]] (охьадогӀу къилбехьара къилбаседехьа; Соьлжин а, ЖӀайрахьан а кӀошта)<ref>[http://www.ingushetia.ru/about/geografic.php Официальный сайт Республики Ингушетия].</ref>{{sfn|Постановление Правительства РИ № 203|2014|с=}}. ОхьадогӀу кхин а эркаш: [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], [[Армхи]], [[Ачалкха]], [[ГӀулой-хи]], [[ХӀутта]], [[ЧемалгӀа (эрк)|ЧемалгӀа]], [[ГӀалми]]. [[Эркан майда|Эркийн]] йукъара майда йу 3073 км²<ref name="Obrportal">{{cite web|author=|date=|url=http://ingushet.school.edu.ru/default.asp?wci=doc&tmpl=text&d_no=135|deadlink=yes|title=Российский общеобразовательный портал — ГӀалгӀайчоь|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130623010628/http://region.edu.ru/ingushet//default.asp|archivedate=2013-06-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130623010628/http://region.edu.ru/ingushet//default.asp |date=2013-06-23 }}</ref>.

; Чухчариш
* [[Ляжгера чухчари]]
* [[Фуртоугера чухчари]]
* [[Эка-чӀожера чухчари]]
* Шоанин чухчари

=== [[Пайден маьӀданаш]] ===
Латта а, лаьттан кийра а, кхин Ӏаламан ресурсаш а лелайо, Ӏалашйо Республика ГӀалгӀайчохь шена чохь дехачу къаьмнийн дахаран бух а, гӀуллакх а санна, иза йаздина Республика ГӀалгӀайчоьнан Конституцин 10 йаззамехь<ref name="Конституция"/>. Кхин а, тӀеэцна республикин закон «Лаьттан кийранах лаьцна» (1996 шеран 8 февралехь), цуо билгалдоху, республикин лаьттан кийра геологин талларехь, лелорехь, Ӏалашбарехь кхоллало йукъаметтигаш лело коьрта хьесапаш, ткъа кхин а ламанан маьӀда даккхарехь а, цуьнца йоьзна кечдаран промышленностан а даххаш хӀаллакдар. Кхоьллина Республика ГӀалгӀайчуьра Ӏаламан ресурсийн Комитет, цуо шен бакъонийн дозанашкахь урхалла до ГӀалгӀайчоьнан пачхьалкхан лаьттан кийранан фондана. Билгалдаьккхина маьӀда доллу меттигехь болх бан бакъонан лицензи йаларан низам<ref name="Ресурсы"/>.

Республика ГӀалгӀайчоьнан латтанаш [[Ӏаьржа латта|Ӏаьржа]], хьена ду. Климат континенталан ю. Ӏаламан-климатан хьолаш дика ду йуьртан бахам кхиорна. Йуьртабахаман латтанаш дӀалоцу 60 % мохк, царех ах латта охана ду<ref name="Ресурсы">{{cite web |url= http://www.ingushetia.ru/about/geografic.php|title= Географическое положение и природные ресурсы|author= Официальный сайт Республики ГӀалгӀайчоь|date= |website= |publisher= |accessdate=2017-10-27 |lang=ru}}</ref>.

Минералан-аьргаллин база лаьтта [[мехкдаьтта]] долу меттигех (теллина промышленностан мехкдаьттан резерв ю 11 млн тонн гергга, прогнозан резерв — 60 млн тонн сов), [[Ӏаламан газ]], [[мармар]], доломиташ, кир-маьӀда-лахьорч, лакхара дикаллин кибирчиган сацкъар-латта, «[[Боржоми (минералан хи)|Боржомин]]» тайпана термалан дарбанан а, минералан а хиш<ref name="geogr"/><ref>{{cite web|author=Журнал «Юг России»|date = 2003-10-10|url=http://www.ingushetia.ru/m-news/archives/001435.shtml|title=Республика Ингушетия. Официальный сайт|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-12}}</ref> долу меттигех, цӀена ламанан шовданийн хиш. ГӀалгӀайчоьнан лаьттах дохкуш геологашна карийна наггахьлера металлаш. Дагардина минералан аьргаллин тайпанийн балансан резерван юккъера барам, 100—150 шо<ref name="Ресурсы"/> ду.

Мехкдаьтта а, газ а, ладаме пайден маьӀданаш ду, республикин йагорган-энергетикин комплексан бух бу. Республика ГӀалгӀайчохь мехкдаьтта доккху 1915 шарахь дуьйна, оцу хенахь карийра мехкдаьтта [[Маьлхбикан кӀошт]]ахь. 1950—60-гӀа шерашкахь мехкдаьтта даккхар цӀеххьана тӀекхийтира лакхара сурсаталлин мехкдаьтта кардар бахьнехь. Мехкдаьтта а, газ а лахаран-талламан, мехкдаьтта доллу меттиг кечйаран белхаш дӀахьо ПУП «ГО Ингушнефтегазпром»<ref name="Ресурсы"/>.

Республикин махкахула чекхйолу магистралан мехкдаьттан биргӀа Бакох-Новороссийск Махьмад-ХитӀера мехкдаьтта тотту станцехула (ММТС), ГӀалгӀайн махкара биргӀан йохалла 12,7 км, d = 700 мм. ММТС чухула мехкдаьтта таттаран барам бу 3 млн тонн<ref name="Ресурсы"/> гергга.

=== Флора ===
Ораматаш: къилбаседехь — [[Хьун|хьуьнан]] а, [[хьун-аре]]нан а, къилбехьа [[лам|лаьмнийн]] (1800 метр локхалле кхачар)<ref>{{cite web |url = http://russian-south.ru/ingushetiya/227-_ingushetiya/ |title = Путеводитель по югу России — ГӀалгӀайчоь |archiveurl = https://web.archive.org/web/20100819155441/http://russian-south.ru/ingushetiya/227-_ingushetiya/ |archivedate = 2010-08-19 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100819155441/http://russian-south.ru/ingushetiya/227-_ingushetiya/ |date=2010-08-19 }}</ref> — шуьйра гӀа долу хьаннаш, лакхахь ду [[лаьмнийн цанаш]]. Лаьмнийн басешкахь башха, цигахь бен йоцу микроклимат йолуш йу. Къилбаседа Кавказехь дукха меттигаш йац лулахь оццул дукха ораматийн тайпанаш долуш<ref name="Sezony goda">{{cite web |url= https://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%98%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%88%D0%B5%D1%82%D0%B8%D1%8F.html|title= Природа, растения и животные Ингушетии|author= Журнал «Сезоны года»|date= |website= |publisher= |accessdate=2018-01-09 |lang=}}</ref>. Ламанан кӀажошкахь (2200 метр кхаччалц) йаьржина йу шуьйра гӀа долу а, баганан а дитташ долу хьийкъина хьаннаш<ref>{{Из КНЭ|2|463|Ингушетия}}</ref>.

Хьаннийн фондан лаьттан йерриг майда 84,4 эзар гектар йу, цунна йукъахь, хьаннийн орамаш долуш — 75,6 эзар гектар<ref>[http://www.ingushetia.ru/ocherk.shtml «РЕСПУБЛИКА ГӀАЛГӀАЙЧОЬ. ПЕРСПЕКТИВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА И СОЦИАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ»]</ref>. Ийна [[шуьйра гӀа долу хьаннаш]]а ([[поп]], [[наж]]) дӀалоцу 140 эзар гектар майда<ref name="geogr" />. Йерриг [[дечиг]]ан резерв ю 11 млн м³<ref>{{cite web|author=|date = 2003-11-18|url=http://www.ingushetia.ru/m-news/archives/001435.shtml|title=Республика ГӀалгӀайчоь|lang=|publisher=Журнал «Юг России»|accessdate=2009-12-08}}</ref>.

{|class="graytable"
 |+ ГӀалгӀайчоьнан географи
 | align="center" | [[Файл:Caucasus topographic map-ru.svg|right|240px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Caucasus Mountains Ingushetia.jpg|right|255px]]
 | width="2%"| 
 | align="center" | [[Файл:Физическая карта Ингушетии.svg|right|250px]]
 |-
 | align="center" | [[Кавказ]]ан карта
 |
 | align="center" | [[Кавказан лаьмнаш]] ГӀалгӀайчохь
 | 
 | align="center" | ГӀалгӀайчоьнан физикин карта
 |
|}

{|class="graytable"
 |+ ГӀалгӀайчоьнан пейзажаш
 | align="center" | [[Файл:Gorge of Dzheyrakh.jpg|center|235px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Assa Ingushetia.jpg|center|200px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:New Redant.JPG|center|200px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Tsei-loam.jpg|center|200px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Ingushetia, Закатный золотой свет на склонах долины Армхи, горы Ингушетии, Кавказ.jpg|center|200px]]
 |-
 | align="center" | ГӀалгӀайчоьнан ламанан пейзаж
 |
 | align="center" | [[Ӏаьс-хин чӀаж]]
 |
 | align="center" | Буц-аренан пейзаж, [[Керла Редант]] эвла
 |
 | align="center" | ЦӀен-ламанан дукъ
 |
 | align="center" | [[Армхи]] эркан тогӀи 
 |
|}

=== Фауна ===
ГӀалгӀайчохь еха 60 гергга тайпана декха дийнаташ, 150 тайпана олхазарш, 24 тайпана амфибеш, 8 кепара рептилеш. Уьш ерриш лулахь йеха лаьмнашкахь а аренашкахь а<ref name="Sezony goda"/>. Текхаргаш а, цоьстурш а йу. Олхазарш — [[дарта]], акха бедаш а, гӀезаш а, эркийн тогӀенашкахь — [[кавказан акха котам]], ламанан цанашкахь — [[тилла гӀиргӀа]], [[кавказан ламанан москал]], [[кавказан сарсал]]. Лаьмнашкахь меттигаш ю тӀулгийн а, хьаннийн а салораш, боьра ча, нал, лу, хьуьнан цициг, [[безоаран бож]], [[лайн цӀокъ]], кхин а дийнаташ дехаш меттигаш<ref name="geogr" /><ref name="Sezony goda"/>. 2008 шарахь хӀоттийна ГӀалгӀайчоьнан [[ЦӀен жайна]]<ref>{{cite web|author=ИА REGNUM|date = 2008-03-17|url = https://regnum.ru/news/972217.html|title=В Ингушетии создана Красная книга флоры и фауны республики|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-12}}</ref>. Она содержит 136 видов исчезающих животных и 89 видов растений, которые находятся под охраной<ref name="Sezony goda"/>.

== Истори ==
{{коьрта йаззам|ГӀалгӀайчоьнан истори}}
=== Вайн эрал 2000 шо хьалха ===
Гайтина мур ширагуьржийн хроникаш чохь буйцуш кобанхоша олу ''кавкасионаш'' а, ''[[дзурдзукаш]]'' а. Уьш охьаховшаран доза — Ӏаьндийн дукъ тӀера маолхбалехь адыгийн тайпанаш дехачу меттиге кхаччалц ду — догӀу дозанца кобанан оьздангалла лелочаьрца. Антикин хьосташкахь (Самосатан Лукиан, Элиан Клавдий) кобанан оьздангаллин тайпанех олу ''«махли»'' ''(махлийхой, махалаш)''{{sfn|Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев|2013|с=74-82}}.

=== Дзурдзукети ===
{{Main|ГӀалгӀайн истори#Дзурдзукети}}
[[Файл:Pierre Du Val - Géorgie (1676).jpg|мини|300px|Кавказан карта, 1676 шо. Дзурдзуки французийн маттахь билгалйаьхна йу «Zuirie» аьлла]]
[[File:Durdzuks, kists, gligvis, kabardians and chechens on the map of Georgia by Prince Vakhushti Bagrationi (cropped).jpg|мини|300px|[[Вахушти Багратиони]]н картин тӀехь дзурдзукаш, кӀистой, глигваш. [[1745 шо]].]]
Вайн эрал хьалхара I эз. шеран шолгӀачу эхехь кобанан тайпанаша кхоьллина йоккха политикин тайпанийн цхьанакхетар, иза йевза антикин хьосташца Малх (Махли, Махелони) цӀарца, гуьржийн хьосташца — Дзурдзукети{{sfn|Гумба|1990|с=9-10}}. Иза йара дикка онда пачхьалкх оцу заманна{{sfn|Гумба|1988|с=12}}. Дзурдзукетис терго йора коьрта кавказан дехьаволийла — [[Текан чӀаж]], [[Ибери (паччахьалла)|ширагуьржийн пачхьалкхаца]]{{sfn|Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев|2013|с=80-82}} йара луьста политикин уьйранаш. [[Леонти Мровели]]н хаамашца гуьржийн хьалхара паччахьех [[Фарнаваз I|Фарнавазех]] «Кавкасан тӀаьхьенах, дзурдзукийн тайпанах» зуда йара, церан кӀант хилира [[Саурмаг I|Саурмаг]]{{sfn|Леонти Мровели|1979|}}{{sfn|Картлис Цховреба|2008|c=24}} ({{lang-inh|«саьрмак»}} — «саьрмак»<ref>{{статья|автор= Дударов А-М |заглавие= Некоторые вопросы расселения древних ингушей и существования у них собственной государственности |ссылка= http://inggazeta.ru/index.php?option=com_content&view=article&catid=19%3A2009-06-05-07-27-08&id=1470%3A2010-01-22-14-39-57&Itemid=25 |язык= |издание= Республиканская общественно-политическая газета [[ГӀалгӀайчоь (газета)|«ГӀалгӀайчоь»]] |тип= |год= 2010 |месяц= января |число= 23 |том= |номер= |страницы= |doi= |issn=}}{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>). Иза велира гуьржийн Ӏарш тӀе да веллачул тӀаьхьа, ткъа гуьржийн  эриставашна ша виен лаьий хиина, ненаца къайлавелира ненаца шен ненан вежарий болчохь Дзурдзукетехь{{sfn|Картлис Цховреба|2008|c=25}}. Антикин йаздархочун [[Самосатан Лукиан|Лукианан]] хаамашца хаьа цхьаьна политикин йукъараллин урхаллин шира кобанхойн — ''Адирмах'', иза абхазийн талламхочо Гумбас Г. Д. [[ГӀалгӀайн мотт|гӀалгӀайн меттан]] гӀоьнца этимологи ''«Маьлхан ницкъ берг»''{{sfn|Гумба|1988|с=10}}.

Вайн эрал II шеран йуьххьехь тӀемца Къилбаседа Кавказ селевкидан паччахь Антиох III чувар бахьнехь кобанан тайпанийн политикин барт бохийна{{sfn|Гумба|1988|с=12}}. Иза бохар бахьнехь хьосташкахь лелочура совцу кобананйукъара цӀераш, кхин дӀа — вайн эрал хьалхарчу I бӀешарахь — I бӀешарахь кобанхойн тӀехьенаш хьосташкахь йевза цхьацца тайпанийн йа  этномехкан тобанийн цӀерашца:  ''«хамекиташ»'', ''«сьербаш»'', ''«двалаш»'', ''«троглодиташ»'', ''«санараш/цанараш»'', ''«хонаш»'', ''«масах/машах»'', ''«исадикаш»'', ''«гаргарейш»'', ''«гелаш»'', кхин а{{sfn|Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев|2013|с=74-82}}.

=== Юккъера бешершка ===
IX бешарахь таханлера Джерахан кIоштахь йина керст динан килс [[Тхаба-Ерд]]. Цу килсан архитектура [[Эрмалойчоь|Эрмалойчура]] е, [[Гуьржийчоь|Гуьржийчура]] схьа йу<ref>Крупнов Е. И. https://arheologija.ru/krupnov-gruzinskiy-hram-thaba-erdyi-na-severnom-kavkaze/?ysclid=lb46mjtnd9737512583</ref><ref>'''Д.В. Белецкий, А.Ю. Казарян Храм Тхаба-Ерды. Переплетение архитектурных традиций в Горной Ингушетии'''    http://www.niitiag.ru/pub/pub_cat/khram_tkhaba_erdy?ysclid=lb46rvhaka168907140 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221130220704/http://www.niitiag.ru/pub/pub_cat/khram_tkhaba_erdy?ysclid=lb46rvhaka168907140 |date=2022-11-30 }}</ref>. 

Вайн эрал I эзар шо хьалха дуьйна ГӀалгӀай хӀинца бехачу махкахь йаьржинера шен цӀе [[Кобан (Къилбаседа ХӀирийчоь)|Кобан]] эвланах схьайаьлла йолу [[Кобанан оьздангалла]], цигахь карийна ширачу заманара археологин иэсах<ref>Крупной Е. И., Древняя история Северного Кавказа, М., 1960, с. 77—109 (библ.).</ref>.

ГӀалгӀайчоьнан лаьмнашкахь йугӀу [[Циклопин доттар|циклопин гӀишлош]] а, маьлха кешнаш а [[Эгикхал]]ехь, [[Лаймие]]хь, [[Дошхьакле]]хь, кхин дӀа а{{sfn|Агиров|2021|c=14}}. Кобанан оьздангалла лело антропологин векалш хилла [[Кавказан раса|кавказан тайпана]]<ref name="Н.Д. Кодзоев">{{cite web|author=Н.Д. Кодзоев|date=|url=http://www.ingushetia.ru/culture/|title=Официальный сайт Республики ГӀалгӀайчоь: История Ингушетии (краткий очерк)|lang=|publisher=|accessdate=2010-04-01}}</ref>, кхин а, цхьа могӀа талламхойн ойланашца, хилла [[Нехан меттанаш|нехаметтан]]{{sfn|Крупнов|1960|c=70-75}}<ref>{{книга|автор=Козенкова В. И.|часть=Кобанская оьздангалла. Восточный вариант|заглавие=САИ. Вып. 2-5|язык=ru|ответственный=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1977|том=I|страниц=|страницы=|ref=}}</ref>{{sfn|Мужухоев|1995|c=7-8}}. XӀV—XVIII йин йолу гӀишлош а, гӀаланаш а дика схьакхечи таханлер дийне<ref>Средневековая Ингушетия  Крупнов Е.И. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_rc_3658872/?ysclid=lb43tsx81a837225530</ref>, дукха хьолахь иза ГӀалгӀайчохь тӀом ца хилар бахьан ду<ref>История Ингушетии (ред. Н. Д. Кодзоев) https://dzurdzuki.com/download/istoriya-ingushetii-otv-red-kodzoev-n-d-2013/</ref>.

=== XV—XVIII бӀешераш ===
[[XV бӀешо|XV бӀешарахь]] [[Нохчийчоь|Нохчийчухула]] а, [[ДегӀаста]]нахула а чудан доладелира [[ислам]], амма чеккхенца иза чӀагӀ ца делира [[XIX бӀешо|XIX бӀешарахь]] бен; и хан кхаччалц цӀуйн гӀиллакхаш а, Ӏадаташ лелара. Лаьмнашкахь йеха гӀалгӀайн йукъараллаш, юхаерза юьйлаелира аренашка [[XVI бӀешо|XVI]]—[[XVII бӀешо|XVII]] бӀешерашкахь<ref name="ingush" />. Аренашка кхалхар, коьртаниг, чекхделира [[XIX бӀешо|XIX бӀешеран]] хьалхарчу декъехь.

=== Российн империн йукъахь ===
[[Файл:Colton, G.W. Turkey In Asia And The Caucasian Provinces Of Russia. 1856 (A).jpg|thumb|294x294px|Америкин картографо ''Colton'', G. W. 1856 шарахь хӀоттийна карта. [[Нохчийчоь]] а, ГӀалгӀайчоь цхьаьна йу, билгалйаьхна «''Gelia''» аьлла. Картин тӀехь гайтина гӀаланаш [[Несара]], [[БуритӀе]], ткъа иштта [[Грозни]] гӀап]]
{{Хьажа иштта|Кавказан тӀом|Къилбаседа-Кавказан имамат}}

[[1810 шо|1810 шеран]] 22 августехь Ангушт эвлахь гӏалгӏайн йалх [[тайп]]анан векалша куьг йаздира [[Йалх гӏалгӏайн фамилеш Российн байӀат дарах акт]]<ref name="Dogovor">{{cite web|author=|date=|url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages&op=view&id=51|title=Российско-ингушский договор 1810 г.|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/619KH7C7j?url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages|archivedate=2011-08-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090907045804/http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages |date=2009-09-07 }}</ref>.

Оццу шарахь [[гӀазакхий|гӀазакхаша]] йуьйгӀира [[Несара|Несарин]] гӀап<ref name="Н.Д. Кодзоев" />. Иза масийттаза юха а йира, чӀагӀ а йира — 1817 а, 1832 а шерашкахь.

ГӀалгӀаша дакъалецира [[Кавказан тӀом|Кавказан тӀамехь]] Российн агӀора а, [[имам Шемал]]ан агӀора а<ref>{{cite web|url=http://www.ingushetiyaru.org/history/book/14.html|title=История ингушского народа|author=Н. Д. Кодзоев|accessdate=2011-05-18|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511033101/http://ingushetiyaru.org/history/book/14.html|archivedate=2012-05-11|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120511033101/http://ingushetiyaru.org/history/book/14.html |date=2012-05-11 }}</ref>. Цхьана хенахь лаьттира [[Къилбаседа-Кавказан имамат|Шамилан исламан пачхьалкхан]] шиъ вилайат — Аьрштин а, Галашкин<ref>{{cite web|author=|date=|url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages&op=view&id=50|title=Кавказская война и ГӀалгӀайчоь|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/619KK4kpb?url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages|archivedate=2011-08-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090907045804/http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages |date=2009-09-07 }}</ref> а.

[[1858 шо|1858 шеран]] майхь-июнехь ГӀалгӀайчохь иккхира Несарин гӀаттам. Цуьнан бахьна хилира Кавказан тӀеман Ӏедалан сацам, цуьнца гӀалгӀайн кегийра кӀотарийн меттана йаккхий нах беха меттигаш кхолла гӀертара<ref name="Nazranovskoe vosstanie">{{cite web|author=|date=|url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages&op=view&id=49|title=Назрановское восстание 1858 г. Очерк истории ингушей XIX века|lang=ru|publisher=|accessdate=2009-12-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/619KKui54?url=http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages|archivedate=2011-08-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090907045804/http://www.vaymohk.com/index.php?name=pages |date=2009-09-07 }}</ref> ГӀаттам охьатаӀийра<ref name="Nazranovskoe vosstanie" />.

1858 шера ГӀалгӀайчоь йукъайахна [[Российн импери]]н{{sfn|Генко|1930|с=690}}{{sfn|История Ингушетии|2013|с=266}}{{sfn|Кодзоев|2020|с=24}}.

{{Хьажа иштта|Теркан область|Теркан гӀазакхий}}
[[Файл:Терская область 1900.svg|thumb|[[Теркан область|Теркан областан]] карта]]
[[1860 шо|1860 шарахь]] Къилбаседа Кавказан тӀеман урхалла хӀаллакйира император [[Александр II]]-гӀачун омарца [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, кхоьллира йукъахь Нохчийн, Ичкерин, ГӀалгӀайн, Ламанан гуонаш долу [[Теркан область]].

[[1871 шо|1871 шарахь]] ГӀалгӀайн гуо цхьаьнатоьхна ХӀирийн гуонаца БуритӀен гуо цӀе а тиллина.

[[1888 шо|1888 шарахь]] тӀеман-гӀазакхийн урхалла долийна ГӀалгӀайчоьнан махкахь, иза дӀатоьхна Соьлжин гӀазакхийн урхаллех. 1909 шеран 10 июлехь кхоьллина Несарин гуо, цуьнан ставка хилла [[БуритӀе]]хь<ref name="ingush" />.

=== Ламанан республика ===
{{Коьрта йаззам|Ламанан республика}}
[[Октябран революци|Россехь Октябран социалистийн революци]] хиллачул тӀаьхьа, 1917 шеран ноябрехь кхайкхийра маьрша [[Ламанан республика]], цуо цхьаьнатуьйхира [[Къилбаседа Кавказ]]ан дукха къаьмнаш.

Инарла [[Деникин]]ан эскарша [[ДегӀаста]]на схьайаьккхинчул тӀаьхьа, Ламанан республикин правительствос шеш дӀасахецар кхайкхийна кхелхира [[Тиблиси]]. Ламанан республика дӀаелира.

=== Гражданийн тӀом ===
{{коьрта йаззам|Гражданийн тӀом Россехь}}
[[Пятигорск]]ехь хилла [[Терк]]ан къаьмнийн II-гӀа гуламо (1918 шеран 1—18 март) къобал дира советийн Ӏедал, кхоьллира [[Теркан советийн республика]] [[РСФСР]] йукъахь<ref>{{cite web|author=|date=|url=http://www.migratio.ru/geo/geo_ingush.htm|title=РЕСПУБЛИКА ГӀАЛГӀАЙЧОЬ. КРАТКАЯ СПРАВКА О РЕГИОНЕ|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050223090046/http://www.migratio.ru/geo/geo_ingush.htm|archivedate=2005-02-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050223090046/http://www.migratio.ru/geo/geo_ingush.htm |date=2005-02-23 }}</ref> (июлера декабрь кхаччалц Теркан советийн республика [[Къилбаседа-Кавказан Советийн Республика|Къилбаседа-Кавказан Советийн Республикин]] йукъахь йара). Цуьнан йара шен [[Конституци]] а, лакхара меженаш а — Терканхалкъан кхеташо а, ХККх а.

1919 шеран февралера 1920 шеран март кхаччалц аренан ГӀалгӀайчоь дӀалаьцна йара инарла А. И. [[Деникин]]ан Российн Къилбан ТӀеман ницкъаша<ref name="Ofsite History">{{cite web
 |author        = Официальный сайт Республики Ингушетия
 |date        = 
 |url        = http://ingushetia.ru/culture/index.shtml
 |title        = История Ингушетии
(краткий очерк)
 |lang        = 
 |publisher        = 
 |accessdate        = 2009-12-21
 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110902031446/http://www.ingushetia.ru/culture/index.shtml |date=2011-09-02 }}</ref>. 1920 шеран мартехь ГӀалгӀайчуьра [[советийн Ӏедал]] меттахӀоттийра.

== Социалан сфера ==

=== Социалан-экономикин гайтамаш ===
[[Росси|Россехь]] уггаре лакхара тӀегӀан [[белхазалла]] а, [[къоьлла]] а — 55 % сов. Республикера базин хьаштийн гайтамаш — махкахь уггаре лахарчарех, бахархойн барам сиха тӀекхетар бахьнехь а, гӀаланаш кхиина ца хиларна а<ref name="Social atlas" />. Белхан меттигаш цахиларна ГӀалгӀайчохь болх бан таро йац 44 % бахархойн.

ГӀалгӀайчоь дӀатесна буо-бераш доцу, дерриш доьзалашкахь дика дӀатардина йолу цхьаъ бен йоцу регион йу. Кхин а ГӀалгӀайчоь Российн цхьаъ бен йоцу [[Берийн цӀа|буо-берийн цӀенош]] а, [[Къеначеран цӀа|къеначеран цӀенош]] доцу субъект йу, гӀалгӀайн йукъараллехь церан хьашт доцун дела<ref name="materirossii">{{cite web |url= http://materirossii.ru/valentina-petrenko-ingushetiya-edinstvennaya-respublika-gde-net-otkaznyx-detej-sirot-vse-oni-blagopoluchno-ustroeny-v-semyax/|title= Валентина Петренко: «ГӀалгӀайчоь – единственная республика, где нет отказных детей-сирот, все они благополучно устроены в семьях»|author= Движение «Матери России»|date= 2015-07-26|website = |publisher= |accessdate=2016-01-18 |lang=ru}}</ref>.

=== МогушаллаӀалашйар ===
[[Росси]]йн субъекташна йукъахь ГӀалгӀайчохь уггаре алсама [[бераш дар|бераш дуьненан тӀедовлу]]. Бахархошна дарбанан-профилактикин гӀо до республикин 73 дарбанан хьукматашкахь — [[дарбанан цӀа|дарбанан цӀеношкахь]], [[диспансер]]шкахь, [[поликлиника]]шкахь, кхин дӀа а. ТӀаьхьарчу заманахь ца тоьу говза белхалой а, медицинин гӀирс а. 2008 шарахь кхайкхийра МагӀасехь Республикин дукха агӀонийн дарбанан цӀа, поликлиникица цхьаьна, Перинаталан центр а йийр йу аьлла<ref>[http://ingushetia.info/2008/02/07/zdravooxranenie.html Здравоохранение в Ингушетии]</ref>.

Республикин [[ЖӀайрахьан кӀошт]]ахь йу дарбанан-могушаллатойаран комплекс «ЖӀайрахь»,  цунна чуйогӀу [[курорт]] «Армхин маьлхан тогӀе». Комплекс йина 1999 шарахь<ref>[http://www.aquaexpert.ru/spa_san/region06/dzheyrakskiy/dzheyrakh/ Лечебно-оздоровительный комплекс «Джейрах»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190913194851/http://www.aquaexpert.ru/spa_san/region06/dzheyrakskiy/dzheyrakh/ |date=2019-09-13 }}</ref>.

=== Дешар а, Ӏилма а ===
[[Файл:IngSU.jpg|мини|[[ГӀалПУ|ГӀалгӀайн пачхьалкхан университетан]] коьрта корпус [[МагӀас]]ехь]]
[[File:Школа в Хамхи. 1930-е гг..jpg|мини|[[Хамха]]ра ишкол. 1930-гӀа шераш]]
; Лакхара
{{Коьрта йаззам|ГӀалгӀайчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}}

Республикин коьрта лакхара дешаран меттиг — [[ГӀалгӀайчоьнан пачхьалкхан университет]] (ГӀалПУ), дӀайиллина 1994 шарахь. ГӀалПУ — Российн университетех уггаре къоначех цхьаъ; цигахь доьшу 10 эзар гергга студенто<ref name="ИнгГУ 15 лет">{{статья |автор= |заглавие= ИнгГУ: 15 лет поиска и развития|ссылка= https://web.archive.org/web/20140225095747/http://100nations.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=51:-15-&Itemid=58|язык= |издание= 100 наций|тип= журнал|год= |месяц= |число= |том= |номер= |страницы= |doi= |issn=}}</ref>. ГӀалПУн исс факультет йу: агроинженерин, медицинин, хьехархойн, физикин-математикин, филологин, финансийн-экономикин, химин-биологин, экономикин, юридически, ткъа кхин а 43 кафедра а йу<ref name="ИнгГУ">{{cite web|author= |url= http://inggu.ru/about_the_university/departments/|title= Структура Ингушского государственного университета|lang= |website= inggu.ru|publisher= |date= |access-date= 2021-12-07|archive-date= 2022-01-11|archive-url= https://web.archive.org/web/20220111021135/http://inggu.ru/about_the_university/departments/|deadlink= no}}</ref>.

; Йуккъера
Бахархой сихха тӀекхетар бахьнехь, ГӀалгӀайчоьнан бахархойн кхоалгӀа дакъа бераш ду. Республикехь болх беш йу 106 [[ишкол]]; уьш тоьуш йац, хаало ишколан меттигийн къоьлла, меттигаш ца тоар. Ишколан компьютеризацин пачхьалкхан программица, республике эцна 400 сов [[компьютер]], модернизаци йина 80 ишколан<ref name="Образование в Ингушетии">{{Cite web |url=http://ingushetia.info/2008/02/07/obrazovanie.html |title=Образование в Ингушетии |access-date=2009-11-09 |archive-date=2008-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080316012953/http://ingushetia.info/2008/02/07/obrazovanie.html |deadlink=no }}</ref>.

[[Несара|Несарехь]], [[Эльдархан-ГӀала]]хь, [[Малхабек]]ехь болх беш йу ишкол-лицей, ишколаш-гимназеш, [[Ламанан кадетийн корпус]], гуманитаран-техникин а,медицинин а колледжаш<ref name="Образование в Ингушетии"/>.

== Спорт ==
Спорт кхиорах жоп луш ю республикин физикин оьздангаллин а, спортан а министралла<ref>[http://ingsport.ru/ Официальный сайт Министерства по физ.культуре и спорту РИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210126214942/http://www.ingsport.ru/ |date=2021-01-26 }}</ref>. 1996 шеран 21 майхь тӀеэцна Республика ГӀалгӀайчоьнан «Физикин оьздангаллех а, спортах а лаьцна» цӀе йолу закон.

ГӀалгӀайчохь йара шайн футболан клуб «[[Ангушт (футболан клуб)|Ангушт]]», амма хӀинца профессионалан футболан йукъара йаьлла. ГӀалгӀайн спортхоша йаьхна дзюдох а, боксех а латарехь российн хьалхейаккхарш<ref>[https://regnum.ru/news/989808.html Regnum.ru]</ref>. 2002 шарахь дуьйна республико ахча спорте хьажор кхузза совдаьлла, кхаьчна 25 млн сов соьме<ref>[http://www.ingushetia.ru/m-news/archives/007969.shtml Спорт в Ингушетии]</ref>.

Йина ворхӀ физикин оьздангаллин могашалла тайаран комплекс, йиъ спортан ишкол. Хьалхе йу спортан ницкъан тайпанийн — [[желтойн-руман латар]]ан, [[паргӀата кепара латар]]ан, [[малхбален латарш|малхбален латарийн]], [[бокс]]ан, [[дзюдо]]н, [[Еза атлетика|еза атлетикин]]<ref name="autogenerated1">[http://www.magas.ru/sport Magas.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091201102415/http://magas.ru/sport |date=2009-12-01 }}</ref>.

1988 шеран Сеулера Олимпиадехь, штангисто [[Арсамаков, Исраил Мохьмадгирин воӀ|Арсамаков Исраила]] дешин мидал йаьккхира; Олимпийн чемпионаш кхин а бу [[Манкиев Назир]] (латар), [[Рахьим Чахкиев]] (бокс), цара шайн мидалш йаьхна 2008 шеран Пекинан Олимпиадехь. 2016 шарахь, Халмурзиев Хьасана дешин мидал йаьккхира [[Олимпийн ловзарш 2016|Олимпиадехь Рио-де-Жанейрохь]]. [[Евлоев Ваха]] паргӀата кепара охьатохарх латарехь Европин чемпион ву<ref name="autogenerated1" />. Пхоьазза боксех латаран дуьненан чемпион хилла [[Котиев, Ахьмад Якъубан воӀ|Котиев Ахьмад]] — хӀинца республикин физикин оьздангаллин а, спортан а министр. ГӀалгӀайх хьалхарчех, Кхазакхстанан дзюдох латарех, чемпиони а, ССРС борзанан совгӀатхо а ву, [[Леймоев Ӏалихан Мусанан воӀ]]. 2010 шарахь Сингапурехь хиллачу [[Аьхкенан жимахойн Олимпийн ловзарш 2010|аьхкенан жимахойн Олимпийн ловзаршкахь]] Аджигов Руслана еира [[Росси аьхкенан жимахойн Олимпийн ловзаршкахь 2010#СовгӀаташ|Российн]] хьалхара дешин мидал, туьйлира [[Латар аьхкенан жимахойн Олимпийн ловзаршкахь 2010|желтойн-руман латарехь]] 85 кг кхаччалц йолчу возаллин категорехь, иштта хилира дуьххьарлера российн чемпион, хьалхарчу жимахойн Олимпийн ловзаршкахь<ref>[https://vz.ru/news/2010/8/15/425585.html Борец Руслан Аджигов выиграл «золото» на юношеской Олимпиаде]</ref>.

ТӀаьхьарчу шерашкахь республикехь гӀарайолуш йу [[ийна тӀеман говзаллаш]]. Иштта, ГӀалгӀайчохь болх беш йу масех ийна вовшахлатаран спортан клуб, масала, «Калой» ([[Несара]] гӀала), «Нарт» ([[Сипсо-ГӀала]]), «ТӀемло», кхин а. ДӀахьо республикин йиллина чемпионаташ<ref>[http://ingsport.ru/presscentr/newssport/edinoborstvo/item/1001-v-nazrani-proshel-pervyiy-otkryityiy-chempionat-respubliki-po-smeshannomu-boevomu-edinoborstvu-mma В Назрани прошел первый открытый Чемпионат Республики по смешанному боевому единоборству ММА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210121010400/http://ingsport.ru/presscentr/newssport/edinoborstvo/item/1001-v-nazrani-proshel-pervyiy-otkryityiy-chempionat-respubliki-po-smeshannomu-boevomu-edinoborstvu-mma |date=2021-01-21 }}</ref><ref>[https://www.gazetaingush.ru/index.php?option=com_content&view=article&catid=12:2009-05-05-20-26-00&id=8359:2012-11-29-06-27-55 Газета ГӀалгӀайчоь: Нарты-миксфайтеры]</ref>.

Цул сов, 2012 шарахь дуьйна ГӀалгӀайчохь хӀора шарахь дӀахьо дуьненайукъара ийна вовшехлатарех турнир «[[ТӀом лаьмнашкахь]]» (''[[Mixfight]]''), цигахь дакъалоцу меттигера спортхоша а, Российн регионийн а, дуьненан а гӀарабевллачу латархоша а<ref>[http://russia2.tv/video/show/brand_id/9331/video_id/465259 Россия-2. Смешанные единоборства. Битва в горах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131018072930/http://russia2.tv/video/show/brand_id/9331/video_id/465259 |date=2013-10-18 }}</ref>.

== Хьаамин гIирсаш ==
* [[МагӀас (телеканал)|ПКъТРК «ГӀалгӀайчоь»]] — Республика ГӀалгӀайчоьнан дуьххьарлера а, цхьаъ бен доцу а долара спутникан телеканал;
* [[ГӀалгӀайчоь (телерадиокомпани)|ПТРК «ГӀалгӀайчоь»]] — Республика ГӀалгӀайчуьра [[ЕПТРК]]ан филиал;
* [[Nebiset|«Nebiset»]] — берриг доьзалан музыкин-самукъадаккхаран телеканал.

=== Радиостанцеш ===
* ГӀалгӀайн къоман радиостанци [[Радио Ангушт|«'''Ангушт'''»]]. Болх бо 2010 шеран августехь дуьйна '''104,0 FM''' тулгӀенехь. Радио Ангуштан коьрта Ӏалашо — синмехаллин-эхь-бехкан а, къоман-патриоташ кхиор а.
* ГӀалгӀайн къоман радиостанци [[ГӀалгӀайчоь (радио)|«ГӀалгӀайчоь»]]. дӀакхайкхош ю 2014 шеран 31 июлехь дуьйна '''88,0 FM''' тулгӀенехь. Йукъатоьхна йаккхийчех йолу радиостанцийн кевнан — {{iw|TuneIn|«TuneIn»|en|TuneIn}}<ref>{{cite web|url=http://tunein.com/radio/Ingushetia-s234376/|title=Радио «ГӀалгӀайчоь»|author=|date=|website = |publisher=TuneIn.com|accessdate=2016-01-04|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304192106/http://tunein.com/radio/Ingushetia-s234376/|archivedate=2016-03-04|deadlink=yes}}</ref>.
* Хаамийн-самукъадаккхаран радиостанци «[[Radio Republic]]». Самукъадоккху республикин бахархойн '''102,4 FM''' тулгӀенехь.
* РООРИ (RK6QWA) — ГӀалгӀайчоьнан регионан йукъараллин кхолламан радиомарзахойн коллективан йоцатулгӀенан радиостанци<ref>{{cite web|url=http://www.ingush.ru/serdalo312_4.asp|title=Настройтесь на нашу волну|author=Муратов М.|date=2006-09-23|website=|publisher=Общенациональная газета «Сердало»|accessdate=2015-10-20|lang=ru|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924035005/http://www.ingush.ru/serdalo312_4.asp|archivedate=2015-09-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924035005/http://www.ingush.ru/serdalo312_4.asp |date=2015-09-24 }}</ref>.

=== Зорбанан арахецарш ===
* Дерриг къоман газет ''[[Сердало|«Серло»]]'' (арадолу 1923 шарахь дуьйна);
* Республикин йукъараллин-политикин газет ''[[ГӀалгӀайчоь (газет)|«ГӀалгӀайчоь»]]'';
* КӀоштан йукъараллин-политикин газет [[Къинхьегаман байракх (газет, Соьлжа)|«Къинхьегаман байракх»]]<ref>{{cite web |url= https://sbis.ru/contragents/0603283310/060301001#msid=s1451376295335|title= Редакция Газеты "Знамя Труда", МУП |author= СБИС − электронный банк юридических документов|date= |website = |publisher= sbis.ru|accessdate=2015-12-29 |lang=}}</ref><ref>{{статья |автор= Бузуртанов Р.|заглавие= «Знамя труда» в каждый дом|ссылка= http://www.ingushetia.ru/news/010366/|язык= ru|издание= [[Знамя Труда (газета, Сунжа)|«Знамя труда»]]|тип= |год= 2008|месяц= июль|число= 12|том= |номер= № 3 (9187)|страницы= |doi= |issn=}}</ref>;
* КӀоштан йукъараллин-политикин газет [[Халкъан дош|«Халкъан дош»]]<ref>{{cite web |url= http://malgobek-rn.com/index.php/organi-vlasti/2014-05-21-06-42-59/-q-q.html|title= Газета «Народное слово»|author= Администрация Малгобекского района|date= |website = |publisher= |accessdate=2016-07-01 |lang=ru}}</ref>;
* ГӀалин йукъараллин-политикин газет ''[[Несаран аз|«Несаран аз»]]'';
* Журнал [[Литературин ГӀалгӀайчоь|''«Литературин ГӀалгӀайчоь»]]'';
* Журнал [[Стелаӏад|«Стелаӏад»]].
* Комикс [[Саьрмак|«Саьрмак»]].
* Комикс [[ГIалгIай|«ГIалгIай»]]

=== Интермаша-ресурсаш ===
* Республика ГӀалгӀайчоьнан официалан сайт — ''Ингушетия.ру''<ref>[http://www.ingushetia.ru/ Официальный сайт Ингушетии]</ref>.
* Республика ГӀалгӀайчоьнан Халкъан Гуламан официалан сайт — ''parlamentri.ru''<ref>[http://www.parlamentri.ru/ Официальный сайт Народного Собрания Республики Ингушетия: Главная страница] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121043538/http://www.parlamentri.ru/ |date=2012-01-21 }}</ref>.
* Республика ГӀалгӀайчоьнан правительствон официалан сайт — ''pravitelstvori.ru''<ref>[http://pravitelstvori.ru/ Официальный сайт Правительства Республики Ингушетия]</ref>.
* Йаккхийчех интермаша-провайдераш — ЙАЮ «ГӀалгӀайэлектрозӀе» а, КъАЮ «ИТТ».

== ГӀалгӀайчоьнан гӀаланаш-вежарий ==
2007 шеран августехь сацам бира [[ГӀала-ваша|гӀала-вежрийн]] статус кхолла ГӀалгӀайчоьнан  а, [[Венесуэла|Венесуэлин]] а регионашна йукъахь<ref>{{cite web|author=Официальный сайт Республики ГӀалгӀайчоь. Пресс-служба президента РИ|date = 2007-08-03|url=http://www.ingushetia.ru/news/007558/|title=В Ингушетии и Венесуэле появятся города-побратимы|lang=ru|publisher=|accessdate=2015-10-20}}
</ref>.

2015 шеран 10 майхь [[тӀемлойн сийнан гӀала]] [[Маьлхбик]] а, белоруссин гӀала [[Брест]] а хилира гӀаланаш-вежрий<ref>{{cite web|url=http://vestikavkaza.ru/news/Malgobek-i-Brest-stali-pobratimami.html|title= Малгобек и Брест стали побратимами|author =|date =2015-05-12 |website = |publisher=Официальный сайт информационно-аналитического агентства «Вестник Кавказа»|accessdate  = 2015-10-20|lang=ru |ref=}}</ref>.

2015 шеран 2 сентябрехь Цийчохь куьг йаздира МагӀас а, [[Шаньдун]] провинцера цийн гӀала [[Дунъин]] а вежарий хиларан бертан <ref>{{cite web|url=http://www.interfax-russia.ru/South/news.asp?id=647426&sec=1669|title= Магас и китайский Дунъин стали городами-побратимами|author =|date =2015-09-02 |website = |publisher=Официальный сайт агентства «Интерфакс-Россия»|accessdate  = 2015-10-20|lang=ru |ref=}}</ref>.

2015 шеран 15 октябрехь ГӀалгӀайчоьнан а, Нохчийчоьнан а коьрта шахьарша вежарийн уьйранех болчу бертан тӀехь<ref>{{cite web|url=http://www.interfax-russia.ru/South/citynews.asp?id=662511|title= Магас и Грозный стали городами-побратимами|author =|date =2015-10-15 |website = |publisher=Официальный сайт агентства «Интерфакс-Россия»|accessdate  = 2015-10-20|lang=ru |ref=}}</ref>.

== Нумизматика ==
* 2020 шеран 25 февралехь Российн Банко арахийцира «ГӀалгӀайчоь Российн пачхьалкхан йукъайахана 250 шо кхачарна» иэсан мах кхо сом болу детин нахарт<ref>[http://cbr.ru/press/pr/?file=18022020_093000coin.htm Банк России выпускает в обращение памятную монету из драгоценного металла]</ref>.

== Хьажа кхин а ==
* [[ХӀирийн-гӀалгӀайн дов]]
* [[Республика ГӀалгӀайчоьнан Конституци]]
* [[Ингушетия.org]]
* {{РФ оьздангаллин тӀаьхьенан исписка|ГӀалгӀайчоь|Республика ГӀалгӀайчоьнан}}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Литература ==
* {{книга|автор = Т. Х. Муталиев|часть = Тернистый путь народа|заглавие = ГӀалгӀайчоь и ингуши|оригинал = |ссылка = |ответственный = М. Д. Яндиева|издание = |место = Москва|издательство = Новая Планета|год = 1992|том = II |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}
* {{книга|автор = М. А. Яндиев|часть = |заглавие = Древние общественно-политические институты народов Северного Кавказа|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = ЛКИ|место = Москва|издательство = |год = 2007|том = |страницы = |страниц = 464|серия = |isbn = 978-5-382-00285-9|тираж = }}
* {{книга|автор = |часть = |заглавие = ГӀалгӀайчоь и ингуши|оригинал = |ссылка = |ответственный = М. Д. Яндиева|издание = |место = Москва|издательство = Новая Планета|год = 2002|том = II|страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}
* [[Казиев, Шапи Магомедович|Казиев Шапи]], Карпеев Игорь. [http://www.kaziev.ru/index/povsednevnaja_zhizn_gorcev_kavkaza_v_19_v/0-37 Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX в.]
* {{книга |автор= [[Энгельгардт, Отто Мориц Людвиг|Мориц фон Энгельгардт]], [[Паррот, Иоганн Фридрих|Фридрих Паррот]]|часть= Посещение Энгельгардтом Галга-Ингушей|заглавие= Сокровищницы Востока|ответственный= [[Хаммер-Пургшталь, Йозеф фон|Йозеф фон Хаммер]]|ссылка= |место= |издательство= |год= 1814|том= IV|страниц= |страницы= |isbn= |ref= }}
* {{статья
 |заглавие      = Об утверждении государственной программы Республики Ингушетии «Охрана и защита окружающей среды»
 |ссылка        = http://docs.cntd.ru/document/423857747 
 |язык          = ru
 |ответственный = Утвердил [[председатель Правительства]] РИ А. М. Мальсагов
 |издание       = Постановление Правительства РИ от 29 октября 2014 года № 203
 |год           = 2014
 |ref           = Постановление Правительства РИ № 203
 |archiveurl    =
 |archivedate   =
}}
* {{публикация|книга
 | автор         = Генко А. Н.
 | часть         = Из культурного прошлого ингушей
 | ссылка часть  = https://dzurdzuki.com/download/genko-a-n-iz-kulturnogo-proshlogo-ingushej-1930/
 | ссылка        = http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_publications&Itemid=75&pub=5927
 | заглавие      = Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее
 | nodot         = 
 | язык          = ru
 | ответственный = Под ред. В. В. Бартольда
 | место         = [[Петарбух|Ленинград]]
 | издательство  = Издательство Академии наук СССР
 | год           = 1930
 | издание       = 
 | том           = 5
 | страницы      = 681—761
 | страниц       = 836
 | isbn          = 
 | doi           = 
 | ref           = Генко
}}
* {{публикация|книга
 | автор         = Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х.
 | ссылка        = https://dzurdzuki.com/download/istoriya-ingushetii-otv-red-kodzoev-n-d-2013/
 | заглавие      = История Ингушетии
 | язык          = ru
 | ответственный = Под отв. ред. Н. Д. Кодзоева
 | место         = {{abbr|Ростов н/Д.|Дон-тӀера-Ростов|2}}
 | издательство  = Южный издательский дом
 | год           = 2013
 | издание       = 4-е
 | вид           = моногр.
 | страницы      = 
 | страниц       = 600
 | isbn          = 978-5-98864-056-1
 | ref           = История Ингушетии
}}
* {{публикация|книга
 | автор         = Кодзоев Н. Д.
 | ссылка        = https://dzurdzuki.com/download/kodzoev-n-d-o-dobrovolnom-vhozhdenii-ingushetii-v-sostav-rossijskoj-imperii-2020/
 | заглавие      = О ‘добровольном вхождении’ Ингушетии в состав Российской империи
 | nodot         = 
 | язык          = ru
 | ответственный = Научно-исторический клуб «КАВКАСИОН»
 | место         = [[Несара|Назрань]]
 | издательство  = ООО «Кеп»
 | год           = 2020
 | издание       = Научное издание
 | том           = 
 | страницы      = 
 | страниц       = 64
 | isbn          = 978-5-4482
 | doi           = 
 | ref           = Кодзоев
}}
=== Бакъонийн акташ ===
* {{cite web |author= |url= http://docs.cntd.ru/document/423857747|title= Постановление Правительства Республики ГӀалгӀайчоь от 29 октября 2014 г. № 203 «Об утверждении государственной программы Республики Ингушетии «Охрана и защита окружающей среды»»|lang= |website= |publisher= |date= |access-date=2021-12-04|ref=Постановление Правительства РИ № 2032014}}

== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ
|Тема         = ГӀалгӀайчоь
|Ков       = ГӀалгӀайчоь
}}
{{wikiatlas|Ingushetia}}
* {{cite web |url= http://www.ingushetia.ru/|title= Главная страница|author= Официальный сайт Республики Ингушетии|date= |website= |publisher= |accessdate=2017-01-24 |lang=ru}}
* {{cite web |url= http://ingushetia.news-city.info/docs/|title= Законодательство Республики ГӀалгӀайчоь|author= Информационный интернет-портал «Ingushetia.news-city»|date= |website= |publisher=|accessdate=2017-01-24 |lang=ru}}
* {{cite web|url= http://www.postpredstvo.ru|title= Главная страница|author= Постпредство Республики ГӀалгӀайчоь при президенте Российской Федерации|date= |website= |publisher= |accessdate= 2017-01-24|lang= ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140726062940/http://www.postpredstvo.ru/ |date=2014-07-26 }}
* [http://www.ingushetia.ru/nagrad/18_perechen.pdf ПЕРЕЧЕНЬ ГОСУДАРСТВЕННЫХ НАГРАД РЕСПУБЛИКИ ГӀАЛГӀАЙЧОЬ И ПООЩРЕНИЙ ГЛАВЫ РЕСПУБЛИКИ ГӀАЛГӀАЙЧОЬ]

{{АХь}} {{^v}}
{{ГӀалгӀайчоь}}
{{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}}
{{Российн федерацин регионаш}}
{{Кавказ}}
[[Категори:ГӀалгӀайчоь]]
{{кечдар}}