Глаголица
| Глаголица | |
|---|---|
| Йозан тайпа | Абат |
| Меттанаш | шираславянийн, килсаславянийн, хьалхара славянийн меттанаш |
| Кхолладелла меттиг | Малхбален Европа |
| Кхоьллинарг | Кирилл а, Мефодий а[d] |
| Кхоьллина терахь | 862 |
| Мур | IX бӀешо |
| Йозан агӀо | аьрру агӀонера аьтту агӀохьа |
| Схьадалар | |
| Юникодан диапазон | U+2C00–U+2C5F |
| ISO 15924 | Glag |
 |
|
| Хьажа иштта проект «Лингвистика» | |
Глаго́лица — дуьххьарлера славянийн абат. Кхоьллина IX бӀешерашна йуккъехь византийн дин даржош волчу Кирилла динан гӀуллакхан тексташ желтойн маттара славянийн матте гочйархьама.
Хьалхара истори[нисйе бӀаьра | нисйе]
IX бӀешеран йуккъехь Сийлахь Морави олалла хӀаллак хила герга йахара. Франкашна а, болгарашна а йукъахь мохк бекъна хиларан кхерам бара. Малхбален-франкийн паччахьах маршоне гӀерташ, моравий эла Ростислава лаьхкира баварин мозгӀарш, Руме папа Николай I-ра волчу шайн мозгӀарш кечбан хьехархой бахкийта аьлла дехарца векалш хьовсийра. Папас дехарна жоп ца делча, Ростислава 862 шарахь векалш Византе хьовсийра, хьехархой, мозгӀарш йа епископ боьхуш, уьш декхарийлахь бара цуьнан пачхьалкхехь шайн килсан урхаллан бух билла [1]. Кесарь Вардас а, патриарх Фотийс а барт бира кхайкхаман жоп дала. Дин хьехаран коьрте хӀоттийра Кирилл — Фотийн хилла дешархо а волу, накъостех цхьаъ а волу, иза хьоьхуш вара Магнавран лакхарчу ишколехь, цуьнан ваша Мефодий, оцу хенахь — Жима Азин килсан тӀехӀоттийна хьехамча вара[2].
866 шо кхаччалц Моравехь Ӏийна, Кирилла а, Мефодийс а кхоьллира германийн епископатах йозуш йоцу славянийн килс, гочдира дин гӀуллакхийн текстийн цхьа дакъа Моравехь болчу славянийн матте, оцу Ӏалашонца кхоьллира лерина абат, глаголица[3] цӀе а тиллина. Дукха хьолахь, иштта болх Килсано къобал ца бора[прим. 1], хӀунда аьлча Европин «варварийн» къаьмнийн меттанашкахь далла гӀуллакх дар лорура Ӏосалла. Амма Папас къобал бира Кириллан а, Мефодийн а болх[3].
Кхолларан истори[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьалха дин кхайкхочарех цхьаберш гӀиртира динан болх гочбан славянийн матте, оцу белхана желтойн йа латинан абат а лелош, амма цунах гӀуллакх ца хилира, хӀунда аьлча славянийн маттахь дукха аьзнаш дара, ткъа желтойн а, латынан а абаташкахь оьшу элпаш дацара. И халонаш бахьнехь Кирилл волавелира славянийн абат йан, болуш болу кечам а лелош. Динан гӀуллакхан тексташ гочйеш вежарша лелийра желтойн дешнаш, славянийн меттанашкахь аналог ца карийча. И болх бечу хенахь цара кхоьллира массо а славянаш кхеташ болу литературин мотт. Нисса и мотт бу шираславянийн мотт санна бевзаш берг[4].
«Кириллан дахаро» иштта дуьйцу славянийн абат кхолларх:
|
Шен вешин сийлахь Мефодийн (Михаилан) а, цуьнан дешархойн Гораздан, Климентан, Савван, Науман, Ангеляран гӀоьнца, цуо хӀоттийра славянийн абат, славянийн матте гочдира уьш ца хилча Динан гӀуллакх дан лур доцу жайнаш[5]. | 
|
Уггаре шира, тӀаьхь нисса терахь а долуш, дисина глаголийн йоза, 893 шерера ду, йаздина болгарийн паччахь Симеонан килсахь Преславехь. Шира куьйгайозан иэсаш (царна йукъахь X бӀешеран терахь тоьхна «Киевн кехаташ») йаздина ду глаголицийца, кхин тӀе йаздина ду ширачу маттахь, шен фонетикан хӀоттамца къилба славянийн меттанашна гергара.
.
Глаголица дукха шира хилар гойту палимпсесташ (тӀиера текст дӀайайина, цунна тӀехула керланиг йазйина пергамент тӀиера тептарш). Массо а дисинчу палимпсесташ тӀиера глаголица дӀа а дайина кириллицица керла текст йазйина. Цхьан а палимпсест йац, шен тӀиера кириллица дӀа а дайина глаголица йазйина. Черноризец Храбран «Йозанех лаьцна» трактатехь (X бӀешеран йуьхьиг) билгала доху желтойн элпаш а, Кириллан а, Мефодийн а (хетарехь глаголица йу) элпийн башхаллаш:
|
|
Оцу славянийн, везачу стага дина долу, алссам сий долу йозанашна, ткъа желтойн — эллинаш боьхачара. Нагахь цхьамма алахь, беркат ца мегга, хӀунда аьлча тодеш ду иза хӀинца а, дуьхьала эра ду вай царна: желтойнарг а дуккха тодина. |
|
Далинчу цитатан маьӀна дан мегар ду Кириллан а, Мефодийн а абатан реза боцуш нах хилла хиларх, цундела кириллицин дехьа бовлар нисделла.
Новгородан йозанчо Упырь Лихойс шен 1047 шарахь тӀейаздинчу йозанехь чӀагӀдо, ша йуха йаздина «Кхетаме пайхамарийн» жайнаш «кирилавицера». Оцунан маьӀна къийсаме ду, амма уггаре даьржинарг маьӀна ду, глаголицин оригинал тӀиера исписка яр (иштта, XI бӀешерийн йуккъехь Русехь глаголица девзаш хилла «кириловица/куриловица» аьлла, ткъа хьалхара мукха аз хийцар Кирилл цӀарехь дика девзаш ду).
"Кириллан дахарехь" Константина (Кириллас) Философа глаголица цхьаьна ширачу славянийн рунийн йозанах кхоьллина ойла хаало, ткъа иза лелош хилла санна деланийн а, дуьненан а Ӏалашонна славянийн пачхьалкхаш керсталла тӀеэцалц; кхеташ тешалла оцунна дац.
Руман-католикийн килсо хорваташна йукъахь славянийн маттахь гӀуллакх дарна дов латтош глаголицех олура «готийн йозанаш». 1059 шарахь Далмацехь а, Хорватехь а епископийн гуламехь:
|
|
Дуьйцура, готийн йозанаш дагадаийтина цхьаьна Ӏеса стага Мефодийс, цуо оцу славянийн маттахь йаздина дуккха а харц хӀуманаш католикийн динан Ӏилманан дуьхьала; и бахьнехь, дуьйцу, цунна Делан кхиело таӀзар дина сихха валарца[7]. |
|
Хьалхарчу глаголицин (гоьрга) элпийн куц цхьаццанхьа цхьаьна догӀу гуьржийн килсан абатца хуцурица, иза кхоьллина IX бӀешо кхачале, тарло эрмалойн абатан бух тӀехь яр. Цу тӀе хуцурин элпийн барам, 38, нисло славянийн абатан элпийн барамца, дагардина Черноризец Храбрас шен трактатехь. Иза дерриг ца хууш нисделла хуьлийла дац, хӀунда аьлча, сий. Константин Философан дика евзаш хилла малхбален абаташ (доьшура ширажуьгтийн тептарш оригиналехь), иза хьахийна сийлахьчун дахарехь. Глаголицин дукхаха долу элпийн йаздар дукхах дерг доккху желтойн сихайаздарера, ткъа желтойн доцу аьзнаш оьцу жуьгтийн абатера элпаш, амма къовсам боцуш кепийн кхетам формы цхьанне аьлча санна элпийн бац.
Глаголицин а, кириллицин а абаташ шайн ширачу варианташкахь ерриг аьлча санна цхьаьна йогӀу шайн хӀоттамца, къаста ца ло элпийн кепашца бен. Типографин хьесапца глаголицин тексташ йуха арахецарехь хуьйцу кириллицица (хӀунда аьлча кӀезгачу нахана хаьа глаголица еша), амма терахьийн абатан йоза глаголицин а, кириллицин а цхьаьна ца догӀу, наггахь цакхетарш а хуьлуш. Глаголицехь терахьан элпийн маьӀна нисдина элпийн низамца, ткъа кириллицехь уьш дихкина терахьийн маьӀнашца ишттачу желтойн абатан элпашца.
Дукха хьолахь йуьйцу глаголицин ши кеп: широ йолу «гоьрганиг», ткъа иштта болгарийн олуш йолу, тӀаьхьара поздней «сенийн», хорватийн (олу XX бӀешо йуккъе даххалц иза хорватийн католикаша глаголицин Ӏадатца динан гӀуллакх деш лелаяр бахьнехь). ТӀаьхьарчун абат тӀаьхь-тӀаьхьа йацйелира 41 тӀиера 30 хьаьрке кхаччалц. Цхьаьна могӀаршкахь уставан жайнинчуьнца дара кхин а глаголицин курсиван йоза (сихайоза).
Ширачу Русехь глаголица чӀогӀа кӀезиг лелийна, кириллицица йаздинчу тептаршкахь нисло цхьацца йукъатоьхна глаголицин элпаш. 2000—2010-гӀа а шерашкахь А. А. Гиппиусан а, С. М. Михеевн а талламашца цхьа могӀа XI бӀешеран глаголицин йозанаш (коьртаниг цӀераш) карийна новгородан Софийн килсехь, царна йукъахь ийна глаголицица а, кириллицица а. Новгородера Рюрикан Городищера XII бӀешеран Беркаткхайкхоран килсехь граффитишна йукъахь карийна масех глаголицийн йоза, цхьаъ царех уггаре а девзаш долу глаголицин йоза ду Россехь[8][9]. Глаголица лелор хаало къайлах йозанехь а.
Глаго́лица
Таблица[нисйе бӀаьра | нисйе]
| символ | сурт | цӀе | терахьан маьӀна | билгалдаккхар |
|---|---|---|---|---|
| Ⰰ | 
|
Аз | 1 | |
| Ⰱ | 
|
Буки | 2 | |
| Ⰲ | 
|
Веди | 3 | |
| Ⰳ | 
|
Глаголи | 4 | |
| Ⰴ | 
|
Добро | 5 | |
| Ⰵ | 
|
Есть | 6 | |
| Ⰶ | 
|
Живете | 7 | |
| Ⰷ | 
|
Зело | 8 | |
| Ⰸ | 
|
Земля | 9 | |
| Ⰺ, Ⰹ |  , 
|
Иже (І) | 10 | оцу элпех кириллицин И йа I муьлханиг муьлха ду, чоьтах талламхойн цхьа ойла йац. |
| Ⰻ | 
|
І (Иже) | 20 | |
| Ⰼ | 
|
Гѥрв | 30 | |
| Ⰽ | 
|
Како | 40 | |
| Ⰾ | 
|
Люди | 50 | |
| Ⰿ | 
|
Мыслете | 60 | |
| Ⱀ | 
|
Наш | 70 | |
| Ⱁ | 
|
Он | 80 | |
| Ⱂ | 
|
Покой | 90 | |
| Ⱃ | 
|
Рцы | 100 | |
| Ⱄ | 
|
Слово | 200 | |
| Ⱅ | 
|
Твердо | 300 | |
| Ⱛ | 
|
Ик | — | |
| Ⱆ | 
|
Ук | 400 | |
| Ⱇ |  
|
Ферт | 500 | |
| Ⱈ | 
|
Хер | 600 | |
| Ⱉ |  
|
От | 700 | |
| Ⱊ | Пѣ (Пе) | 800 | Гипотетикан элп, кеп тайп-тайпана йу. | |
| Ⱌ | 
|
Цы | 900 | |
| Ⱍ | 
|
Червь | 1000 | |
| Ⱎ | 
|
Ша | — | |
| Ⱋ | 
|
Шта | 800 | |
| Ⱏ | 
|
Ер | — | |
| ⰟⰊ | 
|
Еры | — | |
| Ⱐ | 
|
Ерь | — | |
| Ⱑ | 
|
Ять | — | |
| Ⱖ | 
|
Ёж | — | Гипотетикан элп (йот тоьхна Е йа О маьӀнийца), лигатуран йукъадеина — доккха йот тоьхна йус кепара. |
| Ⱒ | «Гезигкепара» хьаьрк [х] озан. Цхьаболчу талламхоша лору, иза йукъадогӀуш хилла хилар йуьхьанцара глаголицин ша долу элп санна. | |||
| Ⱓ | 
|
Ю | — | |
| Ⱔ | 
|
юс жиманиг | — | |
| Ⱗ | 
|
юс жиманиг йот тоьхна | — | |
| Ⱘ | 
|
юс доккха | — | |
| Ⱙ | 
|
юс доккха йот тоьхна | — | |
| Ⱚ | 
|
Фита | — | |
Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- ↑ Харрис, 2017, с. 171.
- ↑ Харрис, 2017, с. 172.
- ↑ 1 2 Харрис, 2017, с. 173.
- ↑ Харрис, 2017, с. 174.
- ↑ Житие Мефодия и Кирилла, учителей Словенских
- ↑ Из книги: Vais, Ioseph, Abecedarivm Palaeoslovenicvm in usum glagolitarum. Veglae, [Krk], 1917 (2 ed.). Стр. VII.
- ↑ Цитата из Сплитского собора 1059 года — Фома Сплитский. История архиепископов Салоны и Сплита. М.: Индрик, 1997. С. 48
- ↑ Археологи нашли в новгородском храме «стенгазету» XII века, 31.07.2017
- ↑ В Новгороде археологи нашли самую длинную глаголическую надпись в России, 31 июля 2017
Цитатийн гӀалат: Тобан «прим.» йолуш йолу тегашца <ref> йогӀуш йолу тег <references group="прим."/> ца карийна