Толстой, Лев Николаевич — Версийн башхалла

Хьажоргаш нисйар
ХӀара йаззам хаьржинчарех бу
1000 йукъара цхьа йаззам
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Историн навигаци
(Гайта массо хьаьжанза хийцамаш)
[теллина верси][теллина верси]
← Хьалхара нисдарРогӀера нисдар →
Чулацам дӀабаьккхина Чулацам тӀетоьхна
БӀаьраВики-йоза
ж →‎Литература: категори
Нисдарах лаьцна йаздина дац
МогӀа 9: МогӀа 9:
|ГӀуллакхан тайпа =
|ГӀуллакхан тайпа =
|Вина терахь = 9.9.1828
|Вина терахь = 9.9.1828
|Вина меттиг = [[Ясни Поляна]], Тулан губерни, [[Российн импери]]
|Вина меттиг = [[Ясни Поляна]], Тулин губерни, [[Российн импери]]
|Корматалла = [[яздархо]]
|Корматалла = [[яздархо]]
|Гражданалла = {{Байракх|Росси}} [[Российн импери]]
|Гражданалла = {{Байракх|Росси}} [[Российн импери]]
МогӀа 38: МогӀа 38:
}}
}}


'''Лев Никола́евич Толсто́й'''<ref>Толстойс ша шен цӀе йоккхура «Лёв» аьлла. Иштта цуьна цӀе йоккхура цьуна зудчо а, кӀанта а В. Г. Чертков. Амма цуьна дукха болу доттагӀаш (Н. Н. Страхов, П. И. Бирюков, И. И. Горбунов-Посадов) цунах олура Лев Николаевич. Хьажа [http://feb-web.ru/feb/tolstoy/chronics/g63/g63.htm]</ref> ([[1828 шо|1828 шеран]] [[28 август]] ([[9 сентябрь]]), [[Ясни Поляна]], Тулан губерни, [[Российн импери]] — [[1910 шо|1910 шеран]] [[7 ноябрь]] ([[20 ноябрь]]), Астапово станци, Рязанан губерни, Российн импери) — массарал вевзашволучарах цхьаъ оьрсийн яздархо а, ойланча а. Цхьаболчара и лоруш ву дуьненахь массарал воккху яздархо ву санна<ref>[http://www.guardian.co.uk/global/2010/jan/06/leo-tolstoy-greatest-writer «Is Tolstoy the greatest writer of all time?»] The Guardian (London). January 6, 2010.</ref>. [[Севастополь]] ларъяран (1854—1855) декъашхо. Серлонча, публицист, динан ойланча. Цуьнан ойланаш бахьанехь «толстовство» олу керла дин доладелла. Паччахьан Ӏилманан академин [[Член-корреспондент]] ([[1873 шо]]), исбаьхьа йозан сийлахь академик ([[1900 шо]])<ref name="Кольер">{{книга|автор = |часть =Толстой Лев Николаевич |ссылка часть =http://enc-dic.com/colier/Tolsto-lev-nikolaevich-6464.html|заглавие =[[Энциклопедия Кольера]] |ссылка = |ответственный = |место =[[Нью-Йорк]] |издательство =P. F. Collier & Son Company |год =1921 |том =IX |страницы = |isbn = }}</ref>.
'''Лев Никола́евич Толсто́й'''<ref>Толстойс ша шен цӀе йоккхура «Лёв» аьлла. Иштта цуьна цӀе йоккхура цьуна зудчо а, кӀанта а В. Г. Чертков. Амма цуьна дукха болу доттагӀаш (Н. Н. Страхов, П. И. Бирюков, И. И. Горбунов-Посадов) цунах олура Лев Николаевич. Хьажа [http://feb-web.ru/feb/tolstoy/chronics/g63/g63.htm]</ref> ([[1828 шо|1828 шеран]] [[28 август]] ([[9 сентябрь]]), [[Ясни Поляна]], Тулин губерни, [[Российн импери]] — [[1910 шо|1910 шеран]] [[7 ноябрь]] ([[20 ноябрь]]), Астапово станци, Рязанан губерни, Российн импери) — массарал вевзашволучарах цхьаъ оьрсийн яздархо а, ойланча а. Цхьаболчара и лоруш ву дуьненахь массарал воккху яздархо ву санна<ref>[http://www.guardian.co.uk/global/2010/jan/06/leo-tolstoy-greatest-writer «Is Tolstoy the greatest writer of all time?»] The Guardian (London). January 6, 2010.</ref>. [[Севастополь]] ларъяран (1854—1855) декъашхо. Серлонча, публицист, динан ойланча. Цуьнан ойланаш бахьанехь «толстовство» олу керла дин доладелла. Паччахьан Ӏилманан академин [[Член-корреспондент]] ([[1873 шо]]), исбаьхьа йозан сийлахь академик ([[1900 шо]])<ref name="Кольер">{{книга|автор = |часть =Толстой Лев Николаевич |ссылка часть =http://enc-dic.com/colier/Tolsto-lev-nikolaevich-6464.html|заглавие =[[Энциклопедия Кольера]] |ссылка = |ответственный = |место =[[Нью-Йорк]] |издательство =P. F. Collier & Son Company |год =1921 |том =IX |страницы = |isbn = }}</ref>.


Вехачу хенахь иза лерина оьрсийн литературан тхьамда. Цуьна кхолларалло йолийна оьрсийн а, дуьненан а реализмехь керла мур. Цуьнан кхолларала хилира XIX бӀешеран классикийн романан а, XX бӀешеран юкъахь шатайпа тӀай. Цо бина европера гуманизмана а, дуьненан литературехь йолчу реализман ламастана боккха Ӏаткъам. Цуьнан произведенишца дукха филмаш яьхна СССРхь а, кхечу пачхьалкхашахь а, цуьнан пьесаш дукха хIиттийна дуьненан сценашкахь.
Вехачу хенахь иза лерина оьрсийн литературан тхьамда. Цуьна кхолларалло йолийна оьрсийн а, дуьненан а реализмехь керла мур. Цуьнан кхолларала хилира XIX бӀешеран классикийн романан а, XX бӀешеран юкъахь шатайпа тӀай. Цо бина европера гуманизмана а, дуьненан литературехь йолчу реализман ламастана боккха Ӏаткъам. Цуьнан произведенишца дукха филмаш яьхна СССРхь а, кхечу пачхьалкхашахь а, цуьнан пьесаш дукха хIиттийна дуьненан сценашкахь.

Верси 2020, 25 май, 12:24

Лев Николаевич Толстой
оьрс. Толсто́й Лев Никола́евич
Лев Толстой Ясни Полянехь (1908 шо)
Лев Толстой Ясни Полянехь (1908 шо)
ГӀуллакхан тайпа йаздархо, драматург, философ, романист, педагог, эссеист, детский писатель, автор дневника, прозаик, Публицист, эсперантист
Вина терахь 1828 шеран 9 сентябрь({{padleft:1828|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:9|2|0}})
Вина меттиг Ясни Поляна, Тулин губерни, Российн импери
Кхелхина терахь 1910 шеран 20 ноябрь({{padleft:1910|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:20|2|0}}) (82 шо)
Кхелхина меттиг Астапово станци, Рязански губерни, Российн импери
Корматалла яздархо
Гражданалла Росси Российн импери
Да Николай Ильич Толстой (1794—1837)
Нана Мария Николаевна Волконская
Зуда Софья Андреевна Берс (22.8.1844 — 4.11.1919)
Бераш
  1. Сергей (10.07.1863 — 23.12.1947)
  2. Татьяна (4.10.1864 — 21.9.1950)
  3. Илья (22.5.1866 — 11.12.1933)
  4. Лев (1869—1945)
  5. Мария (1871—1906)
  6. Пётр (1872—1873)
  7. Николай (1874—1875)
  8. Варвара (1875—1875)
  9. Андрей (1877—1916)
  10. Михаил (1879—1944)
  11. Алексей (1881—1886)
  12. Александра (1884—1979)
  13. Иван (1888—1895)
Сайт http://az.lib.ru/t/tolstoj_lew_nikolaewich/
Куьг таӀор Куьг таӀор
Лев Николаевич Толстой Викилармехь

Лев Никола́евич Толсто́й[1] (1828 шеран 28 август (9 сентябрь), Ясни Поляна, Тулин губерни, Российн импери — 1910 шеран 7 ноябрь (20 ноябрь), Астапово станци, Рязанан губерни, Российн импери) — массарал вевзашволучарах цхьаъ оьрсийн яздархо а, ойланча а. Цхьаболчара и лоруш ву дуьненахь массарал воккху яздархо ву санна[2]. Севастополь ларъяран (1854—1855) декъашхо. Серлонча, публицист, динан ойланча. Цуьнан ойланаш бахьанехь «толстовство» олу керла дин доладелла. Паччахьан Ӏилманан академин Член-корреспондент (1873 шо), исбаьхьа йозан сийлахь академик (1900 шо)[3].

Вехачу хенахь иза лерина оьрсийн литературан тхьамда. Цуьна кхолларалло йолийна оьрсийн а, дуьненан а реализмехь керла мур. Цуьнан кхолларала хилира XIX бӀешеран классикийн романан а, XX бӀешеран юкъахь шатайпа тӀай. Цо бина европера гуманизмана а, дуьненан литературехь йолчу реализман ламастана боккха Ӏаткъам. Цуьнан произведенишца дукха филмаш яьхна СССРхь а, кхечу пачхьалкхашахь а, цуьнан пьесаш дукха хIиттийна дуьненан сценашкахь.

Цуьнан къаьсстина евзаш йолу произведениш ю «ТӀом а, машар а», роман «Анна Каренина», трилоги «Бералла», «Кхиина валар», «Къоналла», повесть «Крейцеран соната», «Севастополан дийцараш» аьлла цикл, и. к. д.

Л. Н. Толстойн силсил.

Биографи

Толстойн дайш

Толстойн дайш бара оьрсийн элий. Уьш исторехь буьйцуш бара 1351 шо дуьйна. Цуьнан дайх цхьаъ, Пётр Андреевич Толстой, вевзаш ву Пётр I кӀант Алексей Петровичца доьзна гӀуллакх таллар бахьанехь. И гӀуллакх цо кхочушдарна иза Къайлах канцелярин коьрта хӀоттийра[4].

Пётр Андреевичан кӀента кӀантан амалаш Л. Н. Толстойс елира «ТӀом а, машар а» романехь чӀогӀа кӀеда, бӀегӀийла воцу къена Ростов графан. Илья Андреевичан кӀант, Николай Ильич (1794—1837) вара Лев Николаевич Толстойн да.

Николай Ильичс Наполеонан дуьхьала походехь а, «халкъийн тӀамехь» а дакъа лецира. Иза французийн керахь а хиллера, амма цуьнан вада аьтто белира. ТӀом чекхбелча иза полковникан даржехь волуш отставке вахара. Кеста цуьна чиновник белха ваха дизира шен ден декхараш бахьнехь ша чуцаволлийта. И бахьнехь цуьнан Ӏалашо хилира шен лаамехь шен доьзалца цхьана маьрша Ӏар[5]. Шен гӀуллакхаш тадархьам Николай Ильичс зуда ялийра. Цуьнан зуда яра Волконски тайпар. Цера дахар ирсе хилира. Цера вара виъ кӀант: Николай, Сергей, Дмитрий, Лев и дочь Мария.

Толстойн ненан да вара генерал Николай Сергеевич Волконский. «ТӀом а, машар а» романехь волу къанвелла эла Болконскехь тера вара иза[6]. Толстойн нана цхьадолу хӀумнаш дара «ТӀом а, машар а» романехь йолу княжна Марьяхь тера. Иза говза дийцархо яра.

Волконски боцурш, Л. Н. Толстойн гергалло дара кхоьчу а элий тайпанашца: Горчаков а, Трубецкой а, кхибераш а.

Жималла

Николай Ильич Толстой, яздархон да. Вевзуш воцу художник. Кехат, акварель. 1820-гӀа шераш

Лев Толстой винера 1828 шеран 28 августехь Тульски губернин Крапивенски уездехь, шен ненан мохкахь — Ясни Поляна. Иза 4-гӀа кӀант вара; цуьнан кхоъ воккха ваша вара: Николай (1823—1860), Сергей (1826—1904), Дмитрий (1827—1856). 1830 шарахь цуьнан нанас Мария (1830—1912) йоӀ йинера. ЙоӀ йиначултӀехь нана елира. Толстой цу хенахь ши шо кхачаза вара[7].

Дисина берийн лела йолаелира цера гена гергара зуда Т. А. Ергольская. 1837 шарахь Толстойн доьзалла Москва дӀакхелхира. Воккха кӀант вара университете ваха кечам бан безаш. Кеста цера да дӀавелира. Цо чекхдаккхаза дукха гӀуллакхаш диснера. Цундела кхаа жима беран юха а Ясни Поляне дӀадаха дийзира. Цигахь цера дола деш яра Ергольская а, графиня А. М. Остен-Сакен а. Графиня яра берийн доладийриг хӀоттина. Лев Толстой Ӏийра Ясни Полянехь 1840 шо кхаччалц. Цу шарахь Остен-Сакен елира. Бераш Казане дӀадахара. Цигахь Ӏаш яра цера керла доладийриг — де йиша П. И. Юшкова. ЮшковгӀера цӀа Казанехь уггара самукъанечарех лоруш дара[8].

Толстойн чӀогӀа новкъа дара эхь хетар а, хаза ца хилар а. Коьрта дахаран хаттарш дара цуьнан дагахь: Дела, ирс, вахар, валар, безам. Толстойс шен книгашкахь Иртеньеван а, Нехлюдован а шай шардаларех лаьцна хӀумнаш Толстойс шен жима хенах хилла дахарех аьцна хӀумнаш ду. И ойланаш бахьнехь Толстойн марзделира даимна оьздингалех лаьцна ойланаш яр.

Дешар

Л. Н. Толстой вина цӀа, 1898 шо. 1854 шарахь Толстойс и цӀа доьхкира. Дохийна 1913 шарахь.

Цкъа хьалха иза Ӏамош вара Францера гувернёр Сен-Тома́ («Отрочество» повестехь St.-Jérôme сурт цунах диллина ду). Иза веанера Ресельман цӀе Ӏолу немцан метте. «Бералла» цӀе йолу повестехь Толстойс гайтира иза Карл Иванович цӀе йолуш.

1843 шарахь П. И. Юшковас шен вешийн бераш Казане дигира. Николайн а, Дмитрийн а, Сергейн а тӀаьхьа Леван лиира Паччахьан Казански университете деша ваха. Цигахь болх беш бара математическан факультетехь Николай Лобачевский, Малхбале факультетехь — Осип Ковалевский. 1844 шеран 3 октябрехь Лев Толстой дӀаязвира малхбале йозан студент[9]. ДӀаэцаран экзаменехь цо «турецко-татарски мотт» дика хаар гайтира.

М. Н. Волконскин силуэт — цхьаъ бен доцу Толстойн ненан сурт. 1810-гӀа шераш.

Дешеран хьалхара шарахь цхьайолу предметашца иза ларош вацар. ШозлугӀа курсе волуш цуьнга экзаменаш дӀацаялаелира. Юха а хьалхара курс чекхъяккха дезаш вара иза. Иза юха а ца Ӏамаярхьам иза юридически факультете велира. Амма оцу факультетехь а иза цхьайолу предметашца ларош вацара. 1846 шарахь шозлугӀа курсе волуш экзаменаш цо дӀаелира (цо деккхира цхьа пхиъ, кхо диъ, диъ кхоъ). Иза шозлугӀа курсе велира[10].

Юридически факультетехь Толстойс ши шо бен ца деккхира: «Цунна даимна хала дара наха тӀедиллина хӀума Ӏамада. Шен дахарех цо маьл Ӏаминарг — цо ша Ӏамира, цеххьана, чехка, чӀогӀа къахьегна», — яздо Толстаяс шен книгехь «Толстойн биографин материалаш»[11]. 1904 шарахь цо яздира: «…хьалхара шарахь аса хӀумма а ца дора. ШозлугӀа шарахь со деша волавелира … цигахь вара профессор Майер. Цо белира суна болх — Екатеринас язйина „Кост“ а, Монтескьё язйина „Esprit des lois“ дустар. … оцу балхас со тӀеуьзира, со юрте дӀавахара, Монтескьёс яздинарг деша волавелира. Оцу дешарас суна шуьйра ана гучудеккхира; со Руссос яздинарг деша волавелира. Аса университет йитира сайна деша луу дела»[12].

Казанехь госпиталехь волуш дневник лело волавелира иза. Оцу дневник тӀехь, Франклинс санна, цо шен ша шарваран Ӏалашонаш хӀоттайора, шен кхиамаш а, бохамаш а дӀаязбора, шен во агӀонийн а, шен ойланийн а, диначун а бахьанаш лоьхура[13].

Литературан болх болабар

Ясная Поляна. Кхузахь Толстойс деккхира шен дахаран доккха дакъа

1847 шарахь, Екатерина II яздина «Кост» дешна ваьлча а, философин статьяш еша волавелча, иза чӀогӀа тӀевирзира дешарна. Шена хӀумма а новкъа ца хилита, цо университет а йитина, шена йисина Ясная Поляна юрте дӀавахара[14][15]; цо цигахь бина балхан дакъа гойтуш ду цо язйина «Мехкаден Ӏуьйренахь»: Толстой шен ахархойшца йолу юкъаметтиг гӀилкхаца дӀанисъян гӀертара.

Цо шена дукха Ӏалашонаш хӀиттайора, амма царех цхьаераш бен кхочуш ца ялора цуьнга. Кхочуш йинчарна юккъехь — ингалсан мотт а, музыка а, юриспруденци а Ӏамаяр. Амма цуьнан дневник тӀехь а, кехаташ тӀехь а дуьцуш дац цо гӀоьналлан а, педагогикан а болх болабар. 1849 шарахь цо схьайиллира ахархойн берашан лерина школа. Коьрта хьехархо вара гӀапло Фока Демидыч. Толстойс ша а кест-кеста лора урокаш[5].

Л. Н. Толстой жима волуш а, воккха хилча а, къанвелча а

1848 шеран октябрехь Толстой Москва вахара. Иза кандидатан экзаменаш дӀаяла кечвала лууш вара, амма цуьна дешар дола а ца делира. Дешеран метта иза дуьнен юкъараллин тӀехьаваьлла лилира. Цул совнах, иза кехатах ловза волавелира. Амма иза дукха сиха хиларна а, иза кест-кеста эшавора[16].

Петербургехь 1849 шеран февраль цо К. А. Иславинца цхьана сакъоьруш беккхира («Иславинца долу сан доттагӀалас талхира сан Петербургехь дахаран 8 бутт»). БӀаьстенна Толстой волавелира юриспруденцин кандидатан экзаменаш дӀаяла. Шо экзамен цо дӀаелира. КхозлугӀниг дӀа а ца луш юрте дӀавахара иза[12].

ТӀаьхьа иза Москва вохура. Цигахь цо кест-кеста хан йоккхура кехатах ловзуш. Уьш бахьнехь цунна наггахь чӀогӀа ачхан зе хуьлура. Цу хенахь иза чӀогӀа музыка езаш вара. Иза ша а вара дика рояль локхуш, наха а шена еза эшар локхуш чӀогӀа самукъа долура цуьна. Музыка дукхаезаран цо язйира «Крейцеран соната»[17].

Жима волчу хенахь дуьйна Л. Н. Толстойс дневник лелайора. 1891—1895 шерашкахь яздина тетрадь.

Толстойн уггара дукха безаш болу композитораш бара Бах а, Гендель а, Шопен а. 1848 шарахь цунна вевзира кхоно шен «Альберт» дийцарехь гайтина волу немцойн музыкант. Оцу цхьанакхетаро Толстойн музыкен безам совбаларна чӀогӀа гӀо дира.

1849 шарахь Толстой волчехь «Ясни Полянехь» Ӏаш вара музыкант Рудольф. Толстой цуьнца цхьана рояль локхура. Цу хенахь цо хӀора динахь масийтта сахьтехь лаькхура Шуман а, Шопен а, Моцарт а, Мендельсон а. 1840-гӀа шерашкахь Толстойс шен доттагӀ Зыбинца цхьана кхоьллира вальс. 1900-гӀа шерашкахь цо иза лекхира композитор Танеев волчохь. Танеев оцу вальсан ноташ дӀаязйира[18]. Иштта дукха хан йодура Толстойн талларан а, ловзаран а, сакъераран а.

Толстой а, цуьнан воккха ваша Николай а, 1851 шо

1850—1851 шерашкахь иза волавелира «Жималла» цӀе йолу повесть. 1851 шеран мартехь цо язйира «Селханалера дина истори».

Цо университет йитинчултӀехь диъ шо даьлча и волчу веара Кавказехь армехь волуш волу цуьнан воккха ваша Николай. Цо иза шеца Кавказе дӀакхайкхира. Лев ойла ян волавелира. Амма кехатах левзина доккха декхар хьерчира цунна. И декхар бахьнехь сихвала дизира цуьна. Николай дика хьехамаш бора шен жима а, лела хууш воцу а вешан. Да-нана доцуш уллехь, воккха ваша вара Толстойн доттагӀ а, накъост а, хьехамча а[11].

1851 шеран бӀаьстенна Толстой сиха Кавказе дӀавахара цхьаа билгала Ӏалашо йоцуш. Цунна дагадеара арме ваха. Амма цуьнгахь оьшу кехаташ дацара. И кехаташ дахар хала хиларна бахьнехь Толстойс Пятигорскехь 5 бутт беккхира. Шен заман доккха дакъа цо доккхура толлуш. Талларехь цуьнан накъост вара гӀалагӀазкхи Епишка. Кхоно шен «ГӀалагӀазкхи» повестехь Толстойс и гайтира Ерошка цӀе йолуш[19].

1851 шеран гуьйренна Тифлисехь экзамен дӀа а елла, иза вахара Старогладовски станицехь летташ йолу артиллерин бригадан юнкер. Ша хилла батарея кӀеззиг хицамашца цо гайтира «ГӀалгӀазакхи» повестехь.

1852 шеран июлехь цо «Заманхо» журнале дӀаяхьийтира «Бералла» цӀе йолу повесть. Цунах кхоно хилира автобиографин трилогин хьалхара дакъа[19]. Куьг таӀош Толстой шен инициалаш бен ца ехкира — «Л Н». Куьйгайозанца цо кехат а дахьийтира: «Со хьан кхеле хьоьжуш ву. Оцу кхелас я дог ойъур сан кхин дӀа а сайн беза болх бан, я аса долинарг соьга дагадойтур ду»[20].

«Бераллин» куьйгайоза схьакхаьчча «Заманхон» редактор Некрасов цунна чӀогӀа реза хилира. Цо яздира Толстойн дог иракарахӀоттош кехат.

Вевзуш воцу авторан куьйгайоза арахийцира оцу шеран сентябрехь. «Заманхо» журналехь арахецна «Бералла» чӀогӀа хазахийтира нахан. Цуьнан автор хӀоттавора цу хенахь хилла гӀарбевла яздархойн улле: Тургеневан а, Гончарован а, Григоровичан а, Островскин а[19].

Толстой волавелира шен тетралогин кхи дӀа язъян. Амма оцу тетралогин тӀаьххьара дакъа — «Къоналла» — яздара ца нисделира цуьна.

Толстойс ша яздархо ца лорура. Цо дакъа ца лоцура литературин тобанийн къиссамашкахь, литературех лаьцна къамелашах цуьнан самукъа ца долура. Цунна хазахетара динах а, гӀиллакхах а, нехан юкъаметтигах а лаьцна къамелаш[19].

ТӀеман карьера

Л. Н. Толстой (1856).

Толстойс ши шо деккхира Кавказехь. Цьунан йогӀуш яра Георгийн жӀара, амма иза цунна ца елира. Крыман тӀом болу хенахь, 1853 шарахь иза вахара Дунайн эскаре. Цигахь цо дакъа лецира Ольтеницехь а, Силистрехь а хиллачу тӀамтӀехь. 1854 шеран ноябрь дуьйна 1855 шеран август чекхбаллалц иза вара Севастополехь[19].

Дукха хенахь иза вехира 4-гӀа бастионехь. Оцу бастионан кест-кеста мостагӀий тӀелетар. Цо батарейн куьйгалла дора Ӏаржа хин уллехь хилла бола тӀамтӀехь а, Малахов Курган схьайоккхуш дакъа а лецира. Оцу тӀеман а, халонашна а юккъехь цо яздора шен дийцараш: Кавказехь шен битамаш буьйуш «Хьун хьакхар» а, кхаа «Севастополийн дийцарех» хьалхарниг а — «Севастополь 1854 шеран декабрехь». И дийцар цо «Замахо» журнале дӀадахьийтира. Иза сиха арахийцира. Ерриг Россехь цо инзарбоккху битам бира тӀеман къизалла ша ма-ярра гойтуш. И дийцар хазахийтира Российн императоран Александр II[21]; цо омра дира похӀме эпсар Ӏалашве аьлла.

Толстойс Севастополь 1854—1855 шерашкахь ларъяш дакъа лацаран йина 4-гӀа бастионан уллехь йолу стела

Севастополь ларъяран Толстойн елира Силаллийн Аннин орден а, «1854-1855 шерашкахь Севастополь ларъяран» мидал а, «1853-1856 шерашкахь хилла тӀеман» мидал а. Кхоно цунна кхиъ шиъ мидал елира «Севастополь ларъяран 50 шо кхачарна»[22].

Толстой вевзуш вара майра эпсар ву аьлла а, похӀме яздархо ву аьлла а. Цуьнан аьтто бара карьера ян. Амма цо шен аьтто бохийра. Цо язйира масийтта сатиран эшар. Царех цхьаъ яра оьрсийн генерал Реад Севастополин тӀамтехь эшаваран. Оцу эшарехь цо дукха оьрсийн инарлийн сий дойъар.

Оцу шеран сентябрехь иза вахийтира Петербурге. Цигахь цо язйира «Севастополь 1855 шеран майхь» а, «Севастополь 1855 шеран августехь» а. Уьш арахийцира 1856 шеран «Заманхо» журналан хьалхара номерехь. Толстойс цуьнан куьйг таӀийра шен юззина цӀарца. «Севастополин дийцараш» гайтира иза керла литературан чкъоран похӀме векал хилар. 1856 шарахь цо тӀеман гӀуллакх дитира[19].

Европехула лелар

Петербургехь Толстой дика тӀелецира литературан тобанашкахь. Цуьна доттагӀала тасделира Иван Сергеевич Тургеневца. Цара цхьа хан яккхира цхьана петарех. Тургеневс вевзийтира иза «Заманхо» журналехь. Цигахь цуьнан гергарло тасделира дукха бевзуш болу оьрсийн литераторашца: Некрасов, Гончаров, Панаев, Григорович, Дружинин, Соллогуб[19].

«Доьзаллан ирс», «Оьрсийн хаамча», 1859, апрель.

Цу хенахь цо язйира «Дарц» цӀе йолу дийцар а, «Ши гусар» цӀе йолу повесть а, «Севастополь августехь» а, «Жималла» а, «ГӀалгӀазакхи» повесть а яра язъяш[12].

Амма самукъане дахар кӀординера цунна. Цу хенахь цуьна бевзуш болу яздархошца барт боха болабелира. ТӀаьххьаре а, «нах кӀординера цунна, ша а шена кӀординера цунна» — цундела 1857 шарахь цхьаа дагахбалам боцуш иза Петербург а йитина кхоьчу пачхьалкхашка вахара[19].

Хьалха вахча иза Париже вахара. Цигахь иза Ӏадавира Наполеонан I вазвар («Зуламхо вазвар инзара ирча ду»). Иштта иза оьхара балашка а, музейшка а. Иза цецволура «юкъараллин маршонан синхаамах». Амма гильотиница стаг вер гича цуьнан дог чӀогӀа дуьхуьра. Иза Париж а йитина вахара французийн яздархоца а, ойланчаца а Руссоца йоьзна меттигашка — на Женеван хӀорде. 1857 шарахь И. С. Тургеневс юцара шен Парижехь Толстойца цхьанакхетара:

« Париж цуьнан дог-ойланца йогӀуш яц; тамашена стаг ву иза, суна хьалха ца гинера ишттаниш, со царех кхеташ вац. Ийна поэт а, кальвинист а, фанатик а, эла а — цхьана агӀора Руссохь тера ву иза, амма цулла цӀена — оьзда а, амма безаме воцу стаг. »

Малхбуза Европе вахарас — Германи, Франци, Англи, Швейцари, Итали (1857 а, 1860—61 шерашкахь) дог дохинера цуьнан. Европан дахарех безам бар цо гайтира шен дийцарехь «Люцерн». Оцу безам бар бахьан бара цунна гина хаза Европан культура арахьара чкъоран бухахь чӀогӀа къастам хьал долчу а, къечу а нахана юкъахь[19].

Толстой волавелира «Альберт» цӀе йолу повесть язъян. Наггахь цо цхьацца тамашена хӀуманаш дора: 1857 шарахь П. В. Анненковс яздора Толстой Росси маьл йолу хьун ен еза бохуш ву аьлла; цхьана шен кехатехь Толстойс бах шена чӀогӀа хазахета ша литератор воций. Иза вара «ГӀалгӀазакхи» повесть чекхъяккха гӀерташ. Цул совнах, цо яздира «Кхо валар» цӀе йолу дийцар а, «Доьзаллан ирс» роман а.

«Заманхо» журналан яздархой. И. А. Гончаров, И. С. Тургенев, Л. Н. Толстой, Д. В. Григорович, А. В. Дружинин и А. Н. Островский (1856). С. Л. Левицкис деккхина сурт.

ТӀаьххьара роман арахийцира «Оьрсийн вестникехь». «Заманхо» журналаца 1852 шо дуьйна цхьана бина болх чекхбелира 1859 шарахь. Толстойс дакъа лецира Литературан фонд кхуллуш.

1858 шеран 22 декабрехь иза валарах велира ча ен талла вахана хенахь[23].

Европе юха а вахча, иза вара дукха хьолех халкъан дешар тидаме оьцуш. Германехь а, Францехь а иза вара специалисташца къамел деш. Германин бевзуш болу нехах цунна массарелла а хаза хийтира Бертольд Ауэрбах. Иштта цунна бевзира немцойн хьехархо Адольф Дистервег а, Швейцарера Пьер Жозеф Прудон а, Лелевель а. Лондонехь цуьна хилира Герценца цхьанакхетар. Иштта иза вахара Диккенсан лекцехь[19].

Францин къилбе воьдуш хенахь Толстойн карахь туберкулёз бахьнехь велира цуьнан ваша Николай. Иза чӀогӀа халахитира цунна[19].

10-12 шарахь критикаш дог делла бара Толстойх, цо «ТӀом а, машар а» роман арахеццалц[19]. Иза ша а вацара литераторашна реза, Афанасий Фет воцчунна. Цуьнан бахьан дара Толстойн Тургеневца дов далар уьш Фет волчохь хьошаллехь болчу хенахь 1861 шеран маехь. И дов бахьанехь уьш дуэлехь вовшах латаза бевлира. Цул тӀаьхьа уьш 17 шарахь вовшийца цхьаъ а уьйра йоцуш бара[24].

Каралыкехь дарба леладар

1862 шарахь депресси йолу Толстой[25], лоьраш аларна Каралыке вахара цигахь кхелан шураца дарба леладаран. Цигахь иза вара башкирийн бун чохь Ӏаш а, уьстагӀан жижиг дууш а, кхелан шура а, чай а муьлуш, башкирашца шашканех ловзуш а. Дуьххьара вахча цо цигахь цхьа бутт ах бутт баьккхира.

1871 шарахь, ша «ТӀом а, машар а» язйина ваьлча, иза юха а веара шен могашалла талхаран бахьнехь. Цо яздора:

«


Сингаттам а, бен цахетар а чекхбоьвли. Суна хета со скифийн хьал тӀе вохуш волуш санна. Массо а хӀума хаза а, керла а ду… Керла а, хаза а ду дукха хӀуманаш: Геродотан хьожа йогӀуш болу башкираш а, оьрсийн ахархой а, дагахь хӀума а доцу, дика болу а нах бахьнехь юрташ а[26].

»

Цу шарахь Каралык дукха хаза хаьтта, Толстойн дага деара цигахь шена керла латта эца. 1872 шарахь цо динна аьхке яккхира цигахь шен доьзалца. Шен керла меттехь цо «Анна Каренина» романан дукха дакъанаш яздира. Толстойс и роман чекхъяккхира 1877 шарахь[26].

Хьехаран болх

Л. Н. Толстой, 1862. М. Б. Тулиновc деккхина сурт. Москва.

Толстой Россие цӀа вирзира ахархойн маршо еллачултӀехь. Иза волавелира Ясни Полянехь а, еррига а Крапивенски уездехь а школаш ян[19].

Ясни Полянехь хилла школа ша-тайпа яра. Толстой вара школехь дисциплина хиларна дуьхьал. Цуьнан ойланца, школехь массо а хӀума ша-тайпа хила деза: хьехархо а, дешархо а, цера юкъаметтиг а. Толстойн школехь бераш Ӏара шайн луучехь а, шайн ма-лаьа а. Билгалъяккхина программа яцара. Хьехархон цхьаъ бен йоцу Ӏалашо яра — берийн деша дог даита. Дешар дика дӀадоьдар. Хьехам беш верг Толстой ша а, балхе эцна хьехархой а, Толстойн накъосташ а бара[19].

1862 шарахь иза волавелира «Ясная Поляна» цӀе йолу хьехархойн журнал арахеца. Цуьнан коьрта белхало иза ша вара. Цигахь цо язйира теорин статьяш а, дийцараш а, лачдийцарш а. Цу хенахь цуьнан хьехаран болх тидам боцуш бисира. Толстойс яздора, дешеран а, Ӏилманан а, техникан а кхиамаш хьал долу нахан къениш бацо аьтто бар бен кхи пайда луш ца хилар. Цул совнах, Толстой Европан дешеран а, прогрессан а реза ца хиларах дукха нахана хийтира Толстой консерватор хилар[19].

Л. Н. Толстой туьйра дуцуш ву шен берийн берашна. 1909 шо. Крёкшино. В. Г. Чертковс деккхина сурт.

Кеста цо бераш Ӏамадар дитира. Цо зуда ялира, цуьна шен бераш хилира, иза «ТӀом а, машар а» цӀе йолу роман язъян волавелира. И хӀумнаш бахьнехь цуьна хьехархон болх бита дизира. 1870-гӀа шераш дуьлалуш иза волавелира шен «Абат» хӀоттаян. 1872 шарахь цо иза арахийцира. Цул тӀаьхьа цо «Керла абат» а, йиъ «Оьрсийн ешарна язйина книгаш» а арахийцира[27]. Халкъан дешеран министерствос чӀогӀа хала къобал йира уьш хьалхара дешеран заведенишна. Юха а доладелира дешар Ясни Полянехь йолучу школехь[28][29].

Ясни Полянера школас боккха Ӏаткъам бинера кхоьчу российн хьехархошна. Масала, 1911 шарахь шен школа оцу кепехь ян гӀерташ вара С. Т. Шацкий[29].

Толстойн кхолараллас заза даккхар

Л. Н. Толстой (1876)

Толстойс зуда ялинчул тӀехь 12 шарахь цо язйира «ТӀом а, машар а», «Анна Каренина» а. 1862 шарахь цо чекхъяккхира «ГӀалгӀазакхи» цӀе йолу повесть.

«ТӀом а, машар а»

«ТӀом а, машар а» арахецале язйинера роман «Декабристаш» (1860—1861). Иза юх-юха а язъян волалура Толстой, амма иза чекхъялаза йисира. Амма «ТӀом а, машар а» роман чӀогӀа гӀараелира.

1873 шарахь арахецна книгийн мужалт

Оцу романан юкъара кийсиг араелира «Оьрсийн хаамча» журналехь «1805 шо» цӀе йолуш 1865 шарахь. 1868 шарахь араделира романан кхо дакъа, цул тӀаьхьа дисина шиъ а арахийцира.

Оцу романан хьалхара йиъ том сиха дӀасаийцира. Цундела роман шозлӀуга арахеца дийзира 1868 шарахь. ПхиулгӀа а, ялхулха а томаш цхьана арахийцира алсама тиражца.

«ТӀом а, машар а» хилира ша-тайпа произведени оьрсийн а, дуьненан а литературехь. Яздархос гойту халкъан дахар къастамаллин хенахь[30].

Толстойс гайтира шен романехь а динна Александр I паччахь маьл хилла хилла йолу юкъараллин массо а класс, императорашна тӀера салташна тӀекхаччалц; массо а тайпан амалаш; баккхинарш а, кегирхой а.

«Анна Каренина»

«Анна Каренина» язйира Толстойс 1873—1876 шерашкахь. Оцу книгехь дац дахарех марзо эцар. И роман яра Толстой шен кхолларалехь керлачу муре кхачаран билгало[19].

Кхийолу произведениш

Толстойс кхоьллина С. И. Танеев дӀаязйина вальс. 10 февраль 1906 ш.

1879 шеран мартехь Москвахь Толстойн вевзира Василий Петрович Щеголёнок. Цу шарахь Щеголёнок Толстойс кхайкхина веара Ясни Поляне. Цигахь Щеголёнокс цхьа бутт ах бутт беккхира. Щеголёнокс дицира Толстойн дукха халкъан дийцараш. Царех 20 сов Толстойс дӀаязйира. И дийцараш арахийцира Толстойн юбилейн сочиненин гуламийн XLVIII томехь. Цхьадолу дийцарахь Толстойн дагахь дисира. Толстойс яздина дийцарех 6 ду Щеголёнокс цунна дийцинарш (1881 — «Чем люди живы», 1885 — «Ши къанвелла стаг» и «Кхо воккха стаг», 1905 — «Корней Васильев» и «Ламаз», 1907 — «Воккха стаг килсехь»). Цул совнах, Толстойс дӀаяздира дукха Щеголёнокс дийцина кицнаш а, дешнаш а[31].

Толстойн керла дог-ойла гучуелира цуьнан произведенишикахь «Исповедь» (1879—1880, арахецна 1884 шарахь) а, «Со стенах теша?» а (1882—1884). Безамех лаьцна ю Толстойс язйина «Крейцеран соната» (1887—1889, арахецна 1891 шарахь) а, «ШайтӀа» а (1889—1890, арахецна 1911 шарахь). В 1890-гӀа шерашкахь цо язйира трактат «ХӀун ю исбаьхьалла?» (1897—1898). Амма цу хенара коьрта цунан болх бара роман «Дендалар» (1889—1899). Цуьнан сюжет ю боккъула хилла долу дов бух болуш.

Толстой керста динан дукха леран бахьнехь иза Синодас динах дӀакъастира 1901 шарахь. 1900-гӀа шерашкахь цо язйира повесть «Хаджи-Мурат» а, драма «Дийна дакъ» а. «Хаджи-Муратехь» Толстой реза вац Шамиль а, Николай I къизаллин. Оцу повестехь Толстой хастадира доьналла, майралла, дахар дезар, яхь. «Дина дакъ» пьесас гойту Толстойн керла исбаьхьаллин лехамаш[30].

Москвара ларарехь дакъа лацар

Л. Н. Толстойс дакъа лецира Москвахь 1882 шарахь хилла ларарехь[32]. Цо яздора: «Суна леара и ларар Москвахь йолучу къоьла барам хаитахьам ян еза аьлла, нахан гӀуллакхаца а, ахчанца а гӀодарна а, Москвахь къе нах ца хилита а».

Толстойн ларар чӀогӀа пайден хӀума хетара. Цо олура ларар юкъараллин куьзга ду. Оцу куьзганчу лаахь а, ца лаахь а массо а хьажа дезаш ву. Цо хержира шена ларар ян уггара чолхе меттиг, Проточный урам. Цигахь яра къе нах буьйса йоккху меттиг. Ларар йолале масийтта де хьалха Толстой шен делла дакъе хьожуш чекхвелира. Кхано шен оцу дакъантӀехь гиначунах цо язйира гӀаръялла статья «Москвахь хилла ларарех лаьцна»[33]. Оцу статьяхь цо яздира и ларар социологин талламан йина аьлла[34].

Оцу ларарин Толстойс юцу дика Ӏалашонаш хиллехь а, нах чӀогӀа шек болуш тӀелецира иза. Цо дуьйцу: «Нах дӀасакъасташ буй хиъча, оха цӀин дега ков дӀакъовла а аьлла, нах болча а дахан цаьрга ларарехь дакъа лаца деха дуьладелира»[35].

Толстой вара хьал долчу нахегахь къинхетам самабаккха, ахча гулдан, оцу гӀуллакхан гӀо дан луу нах гулбан, ларараца массо а къен нах Ӏаш болу меттигах чекхвала. Ларарехь дакъа лацаран сов, иза вара къечу нахаца дагавала, цера хьашташна тӀаьхьакхиа, царна ахчанца а, белхаца гӀо дан, цера бераш школашка дӀанисда, баккхи нах кӀелхьарадолийлашкахь дӀанисбан[36].

Толстой Москвахь

«Болконскихера» цӀа Москвахь (Воздвиженка урам, 9)

Толстой Москва веара 150-за сов. Толстойн дахарца а, кхолларалаца а доьзан дукха цӀенош дисна долуш ду хӀинца а. Шен зудчуна доьзал Ӏаш йолу Кремле вогӀура иза кест-кеста. Толстойн хазахетара гӀаш волалуш Москвахула. ТӀаьххьара иза Москва веара 1909 шарахь[37].

Цул совнах, Воздвиженка урамехь, 9-гӀа цӀа чохь дара Толстойн де ден цӀа. Толстойн де да вара князь Николай Сергеевич Волконский. Цунна и цӀа 1816 шарахь доьхкинарг яра Прасковья Васильевна Муравьёва-Апостол[38], И. М. Муравьёв-Апостолан цӀе йолу сенаторан зуда.

Толстойс гайтира Николай Сергеевич «ТӀом а, машар а» романехь къена Ӏела Болконскин сибаташкахь. И цӀа дара Волконскин долахь пхеа шарахь. Цундела и цӀа девзуш ду Москвахь «Болконскин цӀа» аьлла цӀе йолуш. Л. Н. Толстойс гайтира и цӀа Пьер Безухован цӀа долуш санна.

Толстойн и цӀа дика девзуш дара — иза кест-кеста вогӀура кхуза жима волуш Прасковья Щербатован тӀехьийзаш хенахь. Прасковьян сибаташ цо делира «Анна Каренина» романехь йолу Кити Щербацкин[39].

1886, 1888, 1889 шерашкахь Л. Н. Толстой кхуза гӀаш вахара Москвара Ясни Поляне. Хьалхара цига воьдуш хенахь цуьнца бара политикан гӀуллакххо Михаил Стахович а, Николай Ге (Н. Н. Ге цӀе йолу художникан кӀант). 2-гӀа воьдуш хенахь цуьнца бара Николай Ге а, А. Н. Дунаев а, С. Д. Сытин а (арахецархон кӀант). 3-гӀа и воьдуш хенахь цуьнца вара цуьнан керла доттагӀа, 25 шо кхечна хьехархо Евгений Попов[40].

Дог-ойла йохар а, кхайкар доладар а

Толстойн динах лаьцна ойланаш зӀорбан тӀе тухура дукха динах лаьцна доцу журналаш. «Нива» журналан тӀедалар, 1903 шеран март

1871 шеран январехь Толстойс дахьийтира А. А. Фетега кехат: «Со чӀогӀа ирсе ву кхин „ТӀом“ санна бахбина гӀучӀа язбан ца безаш хиларна»[41].

Толстойс кест-кеста ша шега олура: «Дика ду, хира ду хьоьгахь 6000 десятина латта Самарски губернехь — 300 говра, тӀаккха хӀун дан воллу хьо?»; литературехь: «Дика ду, хира ву хьо Гоголел а, Пушкинел а, Шекспирал а, Мольерал а, дуьненахь массо а яздархол а вевзуш — тӀаккха?». Бераш кхиарех йоланаш ян волавелча, цо хоттура шега : «ХӀунда?»; неха дахар тодаран ойланаш яш хенахь, цо ша шега хоттура : сан хӀун гӀуллакх ду?

Цунна хетара шен дагахь маьл долу хӀума хӀаллак хуьлуш санна. Цунна дагаоьхура ша вен.

«


Со ирха ца оллавалитархьам аса сайх чимчархаш дӀалечкъадора. Со топ эцна талла цо воьдара дукха атта дахарех дӀакъастаран некъах Ӏеха ца валархьам. Суна сайна ца хаьара суна хӀун оьшу: со дахарех кхоьруш вара, амма оцу дахарегара цхьана хӀуманах сатуьйсуш вара со[42].

»

Шен дагахь болу баланашна жоп кардан лууш иза керста дин Ӏамо волавелира. 1891 шарахь цо арахийцира Женевехь «Исследование догматического богословия». Иза мозгӀарашна а, баккхий нахана а тӀеоьхура, церца къамелаш а дора, динах лаьцна трактаташ а йошура. Керста дин кӀорге Ӏамадархьам цо шира грекийн а, шира жуьгтийн а меттанаш Ӏамабира. Иштта иза молоканаш а, штундисташа бечу хьемашна тӀехьакхиа гӀиртира. Дахаран меӀанан тӀехьакхиархьам цо философи а Ӏамайора, Ӏилманан талламашна а терго йора. Иза вара шен дахарара шен ма-хуьллу совнах хӀумнаш дӀадаха гӀерташ, Ӏаламан улле хила лууш[19].

Цхьа жим-жиммалц Тостойс хьал долчу нехан совнах хӀумнаш дитира. Цо дукха болх бора, беркъа бедарш лелайора, жижиг даар дитира, шен доьзале дӀаделира шен дерриг даьхне, шен литературан хьалан бакъонаш йитира. Оцу бух тӀехь кхоллабелира цуьнан литературан белхан кхозлугӀа мур. Оцу мурехь иза дуьхьула велира массо а йолуш йолу пачхьалкхан а, юкъараллин а, динан а дахарен агӀонан[19].

Александр III паччахь дӀахӀуттуш хенахь Толстойс кехат яздинера цуьнга, цуьнан да вина нах бекъам ца беш бита бохуш[43]. 1882 шеран сентябрь дуьйна цунна тӀехьа къайлах тӀехьажар хӀоттира. 1883 шарахь цо суьдан векалан болх тӀе ца лоцу шена и болх шен дог-ойланца бохуш бац аьлла[44]. Цу хенахь Тургенев веллачул тӀехьа цунна Тургеневн кошан тӀехь вист хила бакъо ца елира. Цхьа жим-жиммала цуьнан ойланаш нахан юкъахь яржа йолаелира. 1885 шарахь цхьа стаг тӀеман гӀуллакхан болх тӀе ца лецира иза Толстойн ойланашца бохуш бац аьлла. Толстойн ойланийн доккха дакъа Россиехь кхайкхо йиш яцар, цундела цуьнан ойланаш юззина арахийцира кхоьчу пачхьалкхашахь[19].

«Крейцеран соната». Женевехь арахецна книга цензурас ца магийтина хӀумнаш юкъахь долуш. 1901.

Цу хенахь Толстойс язйина хӀумнаш цхьабоса тӀе ца оьцура наха. Цхьаболчара олура оцу хенахь язйинарш Толстойн тоьлла книгаш ю. Кхоьчара олура Толстойс тӀаьххьара язйина книгаш исбаьхьаллин книгаш яц, хьехам беш книгаш ю. Цо язйина «Крейцеран соната» цензурас ца магийтира. Иза арахийцира Толстойн зуда Александр III тӀекхаьчча цуьнга дехар дарна бахьнехь. Цундела «Крейцеран соната» яцйина, Ӏедалас ца магийтина хӀумнаш дӀа а деккхина, арахийцира. Амма цо язйина «Бодан Ӏедал» чӀогӀа хазахийтира нахан. Иза дуьнена массо сценаш тӀехь боккха кхиамца гайтира[19].

1891—1892 шерашкахь Рязански губернехь мацалла йолуш хенахь Толстойс меца а, миска а нахан гӀо деш вара. Цо схьайиллира 187 столови. Цигахь яа хӀума юуш бара 10 эзар. стаг. Иштта цо йиллира масийтта берийн столови а, нахан даго дечиг а доькъура, дӀае картол а, хӀу а доькъура, латт долу нахан говраш а оьцура (дукха нах мацалла бахьнехь говраш йоцуш бисира), нахан гӀон 150 эзар. сом герга а гулдира[45].

Шен тӀаьххьара «Дендалар» цӀе йолу романехь Толстойс вон дуьцу суьдан болх а, хьал долчу неха дахар а, динан гӀуллакххой а.

Трактат «Царство Божие внутри вас…» Толстойс язйира 3 шарахь гергга: 1890 шеран июль дуьйна 1893 шеран май кхаччалц. Цензура бахьнехь и трактат, Россиехь арахеца йиш яцара, цундела иза дозанал дехьа арахийцира. И книга къайлах Ӏаламат дӀасаяржаелира Россиехь. Россиехь иза арахеца магийтира 1906 шарахь, амма цул тӀаьхьа а юхкушйолучура Ӏедало схьайоккхуш меттигаш а хуьлура. Трактат юкъаяхара 1911 шарахь арахецна Толстойн произведенийн гуламе Толстой веллачул тӀехь[46].

1908 шеран 6 декабрехь Толстойс шен дневник чохь яздира: «Нахана со пайда боцуш хӀумний бахьнехь веза — „ТӀом а, машар а“ и. к. д. Уьш царна чӀогӀа мехала хета»[47].

1909 шарахь Ясни Поляне веана цхьана стагас чӀогӀа хеста йору Толстойс язйина «ТӀом а, машар а», «Анна Каренина» а. Толстойс элира: «Цхьаъ Эдисонан те а веана цуьнга „Со хьуна чӀогӀа реза ву хьо мазурка дика хелха валарна“ бохуш санна ду. Суна мехала хета сайн кхийолу книгаш (динан книгаш!)»[48]. Толстойс иштта олура шен исбаьхьаллин произведенишех лаьцна: «Цара сайн лараме произведенишна тидам тӀеозабо»[49].

Цхьаболу критикаш олура Толстойс шен тӀаьххьара заманехь язйина книгийн исбаьхьаллин мах лахбелла цуьнан кхолларалехь теорин Ӏалашонаш хьалха яларна бахьнехь. Цара бохура Толстойн шен кхолларала оьшу шен динах а, юкъараллинех а йолу ойланаш кхайкхадархьам. Амма кхоьчара, масала, Владимир Набоковс бохура: «Толстой-ойланчан дагахь ши ойла бен яцара: Дахар а, Валар а. Оцу шина цхьанне а художникийн водуьйла дац»[50].

Цхьаболчара олура Толстойс шен произведенехь «Исбаьхьалла хӀун ю?» лахара мах хадо гӀерта Дантен а, Рафаэлин а, Гётен а, Шекспиранн а («Гамлет» спектаклехь иза чӀогӀа холча хӀоттира и «харц исбаьхьаллин произведенин сурт» бахьнехь), Бетховенан а кхолларалин. Цо нийса дӀабоху «вай хазаллин тӀехь дукха мел довлла, вай дикаллин гена довла»[51].

Динахь дӀакъаставар

Жима волуш хенахь, шен заманехь Ӏаш болу дукха нах санна динца башха тӀера вацара Толстой. Амма 1870-гӀа шераш юккъе кхаьчча иза керста динан тӀевоьрзу: «динах лаьцна сайга ешалуш ерг массо хӀума яшна ваьлла со, … динас хьоьхуш дерг массо хӀума лардеш цхьана шерахь вехира со»[52]. Динах дӀакъаставечу агӀоне дирзира дериг 1879 шарахь[53]. 1880-гӀа шерашкахь цуьнан Ӏедало хьоьхачу динах тешам байнера. Цхьайолу Толстойс язйина хӀумнаш магийтина яцара Ӏедалан а, динан а цензурас. 1899 шарахь араелира Толстойн роман «Дендалар». Оцу романехь Толстойс гойтара шен гуш долу массо а юкъараллин классан дахар; динан гӀуллакххой бара сиха а, бен доцуш а динан хьашташ дӀакхоьхьуш. Оцу романехь гайтина волу сийсаза Топоров нахана хийтира цу хенахь хилла волу Сийлахь-еза Синод обер-прокурор К. П. Победоносцевах тера.

Толстойс билгалъяккхира пхиъ парз, цунна хетарехь, Ӏиса ПайхӀамарс нахана дитинарш а, наха кхочуш дан дезарш а. Доц аьлча уьш ду: оьгӀаза ма гӀо; хьара ма хила; чӀагӀонаш ма е; вочунна дуьхьало ма е; нийса болчарца а, боцучарца а цхьабоса дика хила. Шен хьехам цо дуьххьара дӀа ша кхочуш бора. Толстой вацар килс лоруш; цунна Ӏедал нийса ца хетар цо ша бохург нуьцкъулха тӀедожош долу дела[3].

1901 шеран 24 февралехь Синодс Толстой керста динах дӀакъаставира.

Килсан историн доктор Георгий Ореханован ойланца, Синодан сацамс гойту Толстой керста динахь дӀакъаставар Толстойн шен ша дӀакъаставаран лаамца дохуш хилар. Цул совнах, Синодан сацамас боху Толстой юха а керста динан юкъавуьтур ву иза ша лелочох дохковалахь[54].

ТӀаьххьара некъ а, валар а, дӀаволлар а

Лев Толстойн каш

1910 шеран 10 ноябрехь буьйсанна Толстой, шен тӀаьххьара хан шен лаамца яккха лууш, къайлах Ясни Поляна даиманна йитина дӀавахара шен лоьраца Д. П. Маковицки. ЦӀера волуш цуьнан яцара цхьаа ойла кхин дӀа ша хӀун дийр ду аьлла[55]. Шен тӀаьххьара некъ цо болабира Щёкино станцехь. Иза Горбачёво станцехь кхоьчу поездан тӀе а хиъна, Козельск станци а кхечна, Оптина Пустынь дӀавахара. ШозлугӀа динахь цигара Шамордински монастыре вахара иза. Цигахь цунна шен йиша Мария Николаевна гира. ТӀаьхьа цига къайлах еара Толстойн йоӀ Александра Львовна шен доттагӀаца[55].

13 ноябрехь Ӏуьренна Толстой а, цуьнан накъостий а дӀабахара Козельске. Цигахь уьш чухойшира № 12 поезд. Уьш билеташ эца ца кхиира. Белёво дӀакхаьчначул тӀехь цара билеташ ийцира. Толстойн а цхьа а билгала Ӏалашо йолуш вацар. Кхано цара барт бира Новочеркасске а баханр, цигахь кхоьчу пачхьалкхашхьа воьду паспорташ даккха, тӀаккха Болгари даха; и гӀуллакх ца нислахь, Кавказе даха[55]. Амма новкъахь Толстой шелвелира, цуьнан пехаш лаза елира. Цундела цуьнан хьалхара йоккха станцехь охьавосса дийзира. И станци яра Астапово (хӀинца Лев Толстой, Липецкан область). Цигахь, цхьана кӀирнах цомгуш волуш ваьхна, 20 ноябрехь Л. Н. Толстой велира[55] станцин хьаьким И. И. Озолинан цӀахь[56].

Толстойн хьал дика доций хууш, цунна тӀекхача гӀерташ дукха нах бара, амма уьш цунна тӀе ца буьтура. 1910 шеран 23 ноябрехь Л. Н. Толстой дӀавоьллира Ясни Полянехь.

1910 шеран 24 ноябрехь газеташкахь язйира Николай II резолюци шен Толстой велли хиъча: «Суна чӀогӀа халахета сийлахь воккха яздархо валар. Дала геч дойла цунна»[57][58].

Доьзал

Толстойн зуда Софья Андреевна Толстая а (аьрру), цуьнан йиша Татьяна Берс а (аьтту), 1860-гӀа шераш

Толстойс 1862 шеран 23 сентябрехь ялира Софья Андреевна Берс. Цу хенах Толстой вара 34 шо, цуьнан зудчуна — 18 шо[3][59].

Цхьана заманехь иза ирсе вара зудчунца болу барт а, чохь рицкъ хиларна а, дуьненахь гӀарвелла хиларна а бахьнехь. Цуьнан зуда яра цуьна массо гӀуллакхехь цуьнан накъост. Масала, секретарь воцучу хенахь цо масийттуза юха язйира цуьнан черновикаш. Амма кеста цера барт боха болабелира. ТӀехь тӀехьа цера барт ца хилара гена долара[19].

Толстойс хӀоттира шен доьзалан «дахаран план». Оцу планца, шен рицкъахь цхьадолу дакъа къечу нахан а, школашна а дӀасадекъа дезаш дара; шен доьзалана дахарех совнах хӀумнаш дӀаяха езара: фортепиано, мебель, бедарш, пайтонаш. Цуьнан зуда оцу планан реза яцара. Цера чӀогӀа дов делира. 1892 шарахь Толстойс шен массо рицкъ зудчуна а, берашна а дитира, рицкъан да хила ца лууш. Амма иза шен зудчунца ахбӀе шов гергга цхьана Ӏийра[20].

Софья Андреевна яра Иван Тургеневн йиша. Иштта Толстой Тургеневн гергара хилира[12].

Л. Н. Толстой шен зудчунца а, берашца а. 1887 шо

Бераш

Лев Толстойн а, Софья Андреевнан а 13 бера дара. Царех пхиъ кеги долуш хенахь делира.

  1. Толстой Сергей Львович (1863 шеран 10 июль — 1947 шеран 23 декабрь) — композитор, музыковед.
  2. Толстая Татьяна Львовна (1864 шеран 4 октябрь — 1950 шеран 21 сентябрь). 1899 шо дуьйна Михаил Сергеевич Сухотингахь марехь яра. 1917—1923 шерашкахь яра Ясная Поляна Ӏалашйираг. 1925 шарахь шен йоӀаца Россиер дӀаягӀара иза. Цуьнан йоӀ яра Сухотина-Альбертини Татьяна Михайловна (1905—1996).
  3. Толстой Илья Львович (1866 шеран 22 май — 1933 шеран 11 декабрь), яздархо, мемуарист
  4. Толстой, Лев Львович (1869—1945), яздархо, скульптор.
  5. Толстая, Мария Львовна (1871—1906) — дӀайоллина Кочаки юртахь, Крапивенски уезд (таханлера Тульски область, Щекински район). 1897 шо дуьйна марехь яра. Цуьнан майра вара Николай Леонидович Оболенский (1872—1934).
  6. Пётр (1872—1873).
  7. Николай (1874—1875).
  8. Варвара (1875—1875).
  9. Толстой, Андрей Львович (1877—1916) — ша-тайпан косташна чиновник Тульски губернехь. Российн-Японийн тӀеман декъашхо.
  10. Толстой Михаил Львович (1879—1944).
  11. Алексей (1881—1886).
  12. Толстая, Александра Львовна (1884—1979).
  13. Иван (1888—1895).

2010 шарахь Толстойн 350 тӀаьхьо вара (дина берш а, белларш а). Уьш Ӏаш бара 25 пачхьалкхахь. Царех дукха бераш бара Толстойн кхозлугӀа беран, Лев Львович Толстойн берий бераш. Цуьнан 10 бера дара. 2000 шо дуьйна Ясни Полянехь хуьлу цуьнан тӀаьхьалончера цхьанакхетар[60].

Толстойс язйинарш арахецар

Толстойс язйинчунах йисина 174 цуьнан исбаьхьаллин произведени, царна юккъехь чекхъяккхазъераш а, черновикиш а. Толстойс ша чекхъяккхина лоруш яра 78 произведени. Уьш бен яцара иза динахь волуш арахоьцуш а, цуьнан произведенийн гуламийн юкъайодуш а. Кхийолу 96 цуьнан архивехь яра. Толстой веллачул тӀехь бен уьш нахан юй ца хиира[61].

Хьалхара цуьнан арахецна болх — 1852 шарахь арахецна «Бералла» цӀе йолу повесть. Цуьнан хьалхара арахецна книга — 1856 шарахь Санкт-Петербургехь арахецна «Граф Л. Н. Толстойн тӀеман дийцарш»[62]. Цу шарахь иштта арахийцира цуьнан шозлугӀа книга «Бералла а, кхиъна валар а». Цуьнан и дина волуш тӀаьххьара арахецна исбаьхьаллин произведени — исбаьхьаллин очерк «Баркалле латта»; и очерк дуьххьара арахийцира 1910 шарахь «Речь» цӀе йолу газетехь. Ша валале цхьа бутт хьалха Толстой вара «Дуьненахь баьхке нах бац» цӀе йолу повесть язъеш[61].

1886 шарахь Толстойн зудчос арахийцира цуьнан хьалхара произведенийн гулам[63]. Гуттаре мехал хилира 1928—1958 шерашкахь Толстойн юззина произведенийн гулам арахецар. Оцу гуламан юкъаяхара дукха керла тексташ а, кехаташ а, дневникаш а[30].

Цул совнах цуьнан произведенийн гуламаш масийттуза юха арахийцира: 1951—1953 шерашкахь арахийцира «14 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Художественная литература»); 1958—1959 шерашкахь «12 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Государственное издательство художественной литературы»); 1960—1965 шерашкахь «20 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Художественная литература»); 1972 шарахь «12 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Художественная литература»); 1978—1985 шерашкахь «22 том йолу сочиненийн гулам (20 книга йолу)» (Москва, изд. «Художественная литература»); 1980 шарахь «12 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Современник»); 1987 шарахь «12 том йолу сочиненийн гулам» (Москва, изд. «Правда»)[64].

Толстойн гочдарш

Российн имперехь Октябрьски революци хиллалц арахийцира Толстойс язйина 10 миллион книга 10 маттахь. СССР йолучу хенахь Советски Союзехь арахийцира 60 миллионал сов книга 75 маттахь[65].

Дуьненахь гӀарвалар. Виццавар

Россиехь ю Толстойн дахаран а, кхолламан а лерина йина йиъ музей. Ясни Полянех цун уллера хьуннаш а, байнаш а, бешаш а цхьана йина музей-заповедник. Ӏедало Ӏалаш яш ю Москвахь йолу Толстойн цӀа-керт (Лев Толстойн урам, 21). Цунах Ленинан омарца йина мемориалан музей. Иштта музей йина Толстой велла Астапово станцехь долу цӀенох (тахана Московско-Курско-Донбасски эчиг некъан станци Лев Толстой). Толстойн йоккхачу музейх цхьаъ а, цуьнан дахаран а, кхолларалан а Ӏилманан-талламан белхан а центр ю Москвахь йолу Л. Н. Толстойн Пачхьалкхан музей (Кропоткинан урам, 11).

Яздархон цӀе тиллин Россиехь йолу дукха школашна а, клубашна а, библиотекашна а, кхоьчу культуран учрежденишна а. Цуьнан цӀе тиллина Липецки областехь йолу эчиг некъан станцин (хьалха хилла Астапово); Калужски областехь йолу район а, районан центр а; Толстой жима волуш Ӏийна Нохчичоьхь йолу юртан а (хьалха хилла Старый Юрт). Российн дукха гӀаланшкахь ю Толстойн цӀе тиллина майданаш а, урамаш а[65].

Музейш

  • «Ясная Поляна» цӀе йолу кертахь йиллина цуьнан дахаран а, кхолларалан а лерина музей. 1995 шо дуьйна оцу музейн куьйгалхо ву Л. Н. Толстойн кӀента кӀента кӀента кӀант — Владимир Ильич Толстой[66].
  • Никольское-Вяземское юртахь йолу Л. Н. Толстойн керт-музей.
  • Козлова Засека станцехь йолу «Лев Толстойн эчиг некъ» цӀе йолу музей а, гайта хӀоттам. Иза ю Ясни Полянан 4 км гена.
  • Толстойн дахарех а, кхолларалех а лаьцна гайта хӀоттам Толстойн Пачхьалкхан музейхь (Москва, Пречистенка, 11); цуьнан филиалаш: Лев Толстой станцехь (хьалха хилла Астапово цӀе йолу станци), Л. Н. Толстойн мемориалан керт-музей «Хамовники» (Лев Толстойн урам, 21), гайта хӀоттаман зал Пятницки урамехь.
  • 1851 шо дуьйна 1854 шо кхаччалц яздархо Ӏийна Старогладовски станицехь 1978 шарахь схьайиллира литературан а, этнографин а Толстойн музей[67]. 2009 шарахь дина музейн керла цӀа.

Памятникаш

Россиехь Лев Николаевич Толстойн памятникаш хӀиттина дукха гӀаланашкахь: Москвахь, Тулехь (Тульски губернехь вина аьлла), Пятигорскехь, Оренбургехь[68].

Москва

  • Толстойн памятник Панина гӀалахь, Крым
    Толстойн памятник Панина гӀалахь, Крым
  • Толстойн мемориалан у Панина гӀалахь
    Толстойн мемориалан у Панина гӀалахь

Нохчийн Республика

Нохчийн Республикехь ю Толстойн памятник а, бюст а Шелковски кӀоштан Старогладовски станицехь. Цул совнах, Толстойн сурт ду Театран а, концертан а залан мемориалан галерей тӀехь. 1995 шарахь тӀом болабале Толстойн цӀе йолу скверехь хӀоттинера Толстойн цӀе йолу скверехь. Амма тӀом болабелча иза хӀаллак хилира[69].

Белорусси

Белорусехь Толстойн памятник хӀоттина Полоцкехь, Толстойн цӀарахь йолу гӀалин берийн библиотекан уллехь (Пётр I хилла цӀа)[70]).

Франци

Дуьххьара Толстойн памятник хӀоттаяр дагадеанера Францехь Толстой дийна волуш хенахь. Амма заказхон а, кхочушдархон а барт ца хилар бахьнехь и памятник ялаза йисира[71]

Парижехь хӀоттина ю Н. Л. Аронсонс йина Толстойн бюст[71].

Канада

Канадехь хӀоттина Ю. Л. Черновс йина Толстойн памятник[71].

США

Толстойн памятник схьайиллина Американ университетехь (Вашингтон) 2012 шеран 15 ноябрехь. Цуьнан скульптор ву Григорий Потоцкий[72].

Лев Толстойн цӀе тиллина объекташ

  • Россиехь а, СНГ а пачхьалкхашахь цхьаболу урамаш.
  • 1914 шарахь Старогладовски станицехь (юкъайогӀуш ю Нохчийн Республике) Толстойн цӀе тиллира школина[73].
  • Липецкехь йолу пачхьалкхан драман академически театран тиллина Лев Николаевич Толстойн цӀе[74].
  • Лев Толстой, Липецкан областехь йолу юрт.
  • Москва — Хельсинки маршрутехула лелаш йолу поезд[75].
  • Астероид (2810) Лев Толстой[76]..
  • Меркурийн тӀехь йолу кратер Толстой.
  • Теплоход Лев Толстой.
  • ОАО «Издательско-полиграфическое объединение „Лев Толстой“» (Тула)[77].

Ахча

СССР юбилейны сом, 1988. Л. Н. Толстой

1988 шарахь Толстойн 160 шо кхачарна СССР арахийцира 1 сом мах болу ахча 4 миллион экземпляр тираж йолуш[78].

Филатели

1978 шарахь Толстойн лерина конверт арахицира; художник — Бендель, Пётр Эмильевич[79].

  • СССР почтан марка, номинал 3 коп., 1935 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 3 коп., 1935 шо
  • СССР почтан марка, номинал 10 коп., 1935 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 10 коп., 1935 шо
  • СССР почтан марка, номинал 20 коп., 1935 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 20 коп., 1935 шо
  • СССР почтан марка, 1956 шо
    СССР почтан марка,
    1956 шо
  • СССР почтан марка, номинал 20 коп., 1960 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 20 коп., 1960 шо
  • СССР почтан марка, номинал 40 коп., 1960 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 40 коп., 1960 шо
  • СССР почтан марка, номинал 60 коп., 1960 шо
    СССР почтан марка,
    номинал 60 коп., 1960 шо
  • СССР почтан марка, 1978 шо
    СССР почтан марка,
    1978 шо
  • Молдавин почтан марка, 2003 шо
    Молдавин почтан марка,
    2003 шо

Суьрташ

  • И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстойн сурт (1887).
    И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстойн сурт (1887).
  • В. Н. Мешков. Л. Н. Толстой шен библиотекехь (1910).
    В. Н. Мешков. Л. Н. Толстой шен библиотекехь (1910).
  • И. Е. Репин. Ахархо. Лев Николаевич Толстой оханехь (1887).
    И. Е. Репин. Ахархо. Лев Николаевич Толстой оханехь (1887).
  • М. В. Нестеров. Л. Н. Толстой Ясни Полянин хӀордан йистехь (1907).
    М. В. Нестеров. Л. Н. Толстой Ясни Полянин хӀордан йистехь (1907).
  • Н. Н. Ге. Л. Н. Толстойн сурт (1884).
    Н. Н. Ге. Л. Н. Толстойн сурт (1884).
  • И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстой хьуьнах садоӀуш (1891).
    И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстой хьуьнах садоӀуш (1891).
  • И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстой когаш Ӏуьйра (1901). Дакъа.
    И. Е. Репин. Лев Николаевич Толстой когаш Ӏуьйра (1901). Дакъа.
  • И. Н. Крамской. Л. Н. Толстойн сурт (1873).
    И. Н. Крамской. Л. Н. Толстойн сурт (1873).

Лев Толстойх лаьцна фильмаш

  • «Лев Толстой». Документальный фильм
  • «Уход великого старца» (1912, Россия). Режиссёр — Яков Протазанов.
  • «Лев Толстой» (1984, СССР — Чехословакия). Режиссёр а, коьрта ролехь хилла артист а — Сергей Герасимов. Толстойн тӀаьххьара деношках а, цуьнан валарах а лаьцна фильм.
  • «Последнее воскресение» (2009, Росси, Германи, Йоккха Британи). Л. Толстойн ролехь — Кристофер Пламмер, Софья Толстая ролехь — Хелен Миррен. Толстойн тӀаьххьара деношках а, цуьнан валарах а лаьцна фильм.
  • «Исторические хроники 1910. Лев Толстой» (Николай Сванидзес яккхина «Исторические хроники» серех йолу фильм)[80].

Толстойн кхоллараллин маьӀна а, Ӏаткъам а

Лев Толстойн кхоллараллех кхетар массо яздархон а, массо а пачхьалкхахь ша-тайпа дар. Иза дар хӀора пачхьалкхан истрин а, исбаьхьаллин кхиаре хьаьжжина. Масала, французашна хитира Толстойн кхолларалла натурализман дуьхьул йолуш а, дахар ма-дарра гойтуш а, цӀена гӀиллакхца догӀуш. Ингалсан яздархош лелайора цуьнан кхолларалла шайн викториански моттагӀарнашца къийсамехь, царна гора цуьнан кхолларалехь исбаьхьалин майралла. АЦШ Толстойн кхолларалла хилир ира социальни тема ойбуш болу яздархойн гӀортор. Германин яздархошна гира цуьнан кхолларалехь тӀеман дуьхьул Толстойс беш болу хьехам. Славянийн яздархойн хаза хетара цуьна кегийн къаьмнех къахеташ дог лазар[81].

Толстойс боккха Ӏаткъам бина Европера гуманизман а, дуьненан литературехь реализман ламастан а. Францехь цуьнан Ӏаткъам хаалуш бу Ромен Ролланан а, Франсуа Мориак а, Роже Мартен дю Гаре кхолларалехь; АЦШ Эрнест Хемингуэй а, Томас Вулф а кхолларалехь; Англехь Джон Голсуорси а, Бернард Шоу а кхолларалехь; Германехь Томас Манн а, Анна Зегерс а кхолларалехь; Швецехь Август Стриндберг а, Артур Лундквист а кхолларалехь; Австрехь Райнер Рильке кхолларалехь; Польшехь Элиза Ожешко а, Болеслав Прус а, Ярослав Ивашкевич а кхолларалехь, Чехословакехь Мария Пуйманова кхолларалехь, Китаехь Лао Шэ кхолларалехь; Японехь Токутоми Рока кхолларалехь[30].

Цхьаболу малхбузе яздархойс Толстойс бохачун ладугӀура (Ромен Роллан, Анатоль Франс, Бернард Шоу, вежари Генрих а, Томас а Манн).


Билгалдахарш

  1. ↑ Толстойс ша шен цӀе йоккхура «Лёв» аьлла. Иштта цуьна цӀе йоккхура цьуна зудчо а, кӀанта а В. Г. Чертков. Амма цуьна дукха болу доттагӀаш (Н. Н. Страхов, П. И. Бирюков, И. И. Горбунов-Посадов) цунах олура Лев Николаевич. Хьажа [1]
  2. ↑ «Is Tolstoy the greatest writer of all time?» The Guardian (London). January 6, 2010.
  3. ↑ 1 2 3 Толстой Лев Николаевич // Энциклопедия Кольера. — Нью-Йорк: P. F. Collier & Son Company, 1921. — Т. IX.
  4. ↑ Шикман А. П. Толстой Петр Андреевич // Деятели отечественной истории. Биографический справочник.. — М.: АСТ-ЛТД, 1997. — 896 с. — ISBN 5-15-000087-6.
  5. ↑ 1 2 Никитина Н.А. Повседневная жизнь Льва Толстого в Ясной Поляне. — М.: Молодая гвардия, 2007. — 113 с.
  6. ↑ Николай Сергеевич В. // Военная энциклопедия / под ред. В. Ф. Новицкого. — Спб.: Товарищество И. Д. Сытина, 1912. — Т. VII. — 329 с.
  7. ↑ «ТӀом а, машар а» романехь иштта ле Лиза Болконская, Андрей Болконскийн зуда. «Анна Каренина» романехь коьрта турпалхон набарах аз хеза бера хуьлуш лийра ю бохуш.
  8. ↑ Толстой Лев Николаевич // ЭСБЕ. — СПб.: АО «Ф. А. Брокгауз — И. А. Ефрон», 1901. — Т. 33А.
  9. ↑ Эйхенбаум, Б.М. Из студенческих лет Л. Н. Толстого // Эйхенбаум Б. О прозе / И. Ямпольск. — Ленинград: Худож. лит. Ленингр. отд-ние, 1969. — С. 92. — 116 с.
  10. ↑ Бирюков П. И. Глава 6. Юность // Биография Л. Н. Толстого. — М.: Алгоритм, 2000. — Т. I. — (Гений в искусстве).
  11. ↑ 1 2 Лев Николаевич Толстой. История церкви / XIX век. Научный богословский портал «Богослов.Ру» (2009). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 29 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  12. ↑ 1 2 3 4 Эйхенбаум Б. Из студенческих лет Л. Н. Толстого // Эйхенбаум Б. О прозе: Сборник статей. — Ленинград: Художественное литературное Ленинградское отделение, 1969. — С. 97. — 116 с.
  13. ↑ Алексеева Г., Пешкова М. Лев Толстой. Американские диалоги. Эхо Москвы (2010 шеран 19 сентябрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 28 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  14. ↑ Краткий биографический очерк, написанный со слов графа Л.Н. Толстого его женой гр. С. А. Толстой 25 октября 1878 года. — 1910. — С. 510.
  15. ↑ Российский государственный архив литературы и искусства, ф. 436 оп. 1 ед. хр. 2151
  16. ↑ Гусев Н.Н. Глава шестая. От выхода из университета до отъезда на Кавказ (1847—1851). VII // Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографии с 1828 по 1855 год. / Под редакцией Опульской Л.Д.. — Москва: Академия Наук СССР, 1954. — С. 251—253. — 720 с. — 10 000 экз.
  17. ↑ Биографический словарь. Толстой Лев Николаевич. Slovarus.ru. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 29 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  18. ↑ Эйгес И.Р. Воззрение Толстого на музыку. — С. 242—245. — 308 с.
  19. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Венгеров С.А. Толстой Лев Николаевич // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — СПб: АО «Ф. А. Брокгауз — И. А. Ефрон», 1991. — Т. 33. — 478 с.
  20. ↑ 1 2 Калюжная Л.С. Лев Николаевич Толстой (1828-1910). Великие писатели. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 май. Архивйина 2013 шеран 3 майхь
  21. ↑ Бурнашева Н.И. Комментарии. Севастополь в декабре месяце // Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений: В 100 т. — Художественные произведения: В 18 т.. — М.: Наука, 2002. — Т. II. — С. 393—394. — 567 с.
  22. ↑ Historymania. Награды в честь обороны Севастополя в Крымской войне 1854-1856. historymania.info. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 9 ноябрь. Архивйина 2012 шеран 20 ноябрехь
  23. ↑ Толстовские героини и непреодолимые «границы» // Лев Толстой. Сквозь рубежи и межы / Под редакцией Т. Накамура. — Саппоро: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2011. — С. 5. — 88 с.
  24. ↑ Фет А.А. XII // Мои воспоминания 1848—1889. — М.: Правда, 1983.
  25. ↑ Сегалин Г.В. 3. Приступы патологического изменения настроения. Приступы депрессии // Эвропатология личности и творчества Льва Толстого. — 1930.
  26. ↑ 1 2 Ерофеев В.В. Заволжская жизнь Льва Толстого. портал «Самарская губерния: история и культура». ТӀекхочу дата: 2013 шеран 30 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  27. ↑ Гусев Н.Н. Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографии с 1870 по 1881 год / Под редакцией А. И. Шифмана. — М.: Академия наук СССР, 1963. — С. 57—58. — 695 с. — 8000 экз.
  28. ↑ Каменев, А.И. Мысли М.И.Драгомирова о долге, чести и доблести русского офицера / Записи из тетради 1891-1895 гг. Правда Драгомирова И "кривда" Толстого (2013 шеран 31 январь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 30 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  29. ↑ 1 2 Педагогическая деятельность Л.Н. Толстого. История отечественного образования. Московская школа: от цифирной до цифровой. Методический центр Северного учебного округа Департамента образования города Москвы (2011). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 30 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  30. ↑ 1 2 3 4 Лакшин В.Я. Толстой Лев Николаевич // Большая советская энциклопедия. — Третье. — М.: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 26.
  31. ↑ Соколов Ю. М. Лев Толстой и сказитель Щеголенок // Л. Н. Толстой: К 120-летию со дня рождения. (1828—1948) / Коммент. и ред. Н. Н. Гусева. — М.: Гос. лит. музей, 1948. — Т. II. — С. 200—207. — (Летописи Государственного литературного музея; Кн. 12)
  32. ↑ О переписи в Москве // Л.Н. Толстой. Собрание сочинений в 22 т. Избранные публицистические статьи. — М.: Художественная литература, 1983. — Т. XVI. — С. 424—425. — 412 с.
  33. ↑ О переписи в Москве // Л.Н. Толстой. Собрание сочинений в 22 т. Избранные публицистические статьи. — М.: Художественная литература, 1983. — Т. XVI. — С. 97—104. — 412 с.
  34. ↑ О переписи в Москве // Л.Н. Толстой. Собрание сочинений в 22 т. Избранные публицистические статьи. — М.: Художественная литература, 1983. — Т. XVI. — С. 97. — 412 с.
  35. ↑ Учёт мигрантов по электронным письмам эффективнее официальной статистики // Статус. Экономические известия : журнал. — Киев, 2012-06-25.
  36. ↑ Толстой, Лев Николаевич. III // Так что же нам делать. — М.
  37. ↑ Васькин А. А. Московские адреса Льва Толстого. — М.: Спутник+, 2012. — ISBN ISBN 978-5-9973-1700-3.
  38. ↑ Воздвиженка, 9. Дом В. В. Грушецкого. Москва. Архитектурный путеводитель. Ул.Воздвиженка (1997). ТӀекхочу дата: 2010 шеран 23 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  39. ↑ Дом Болконских на Воздвиженке, 9. Воздвиженка. Достопримечательности Москвы. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  40. ↑ Булгаков В.Ф. Е. И. ПОПОВ (1864 — 1938) // О Толстом друзья и близкие.
  41. ↑ Толстой, Л.Н. Серия третья. Письма // Полное собрание сочинений в 90 томах. — М.: Художественная литература, 1953. — Т. 61. — С. 247.
  42. ↑ Мережковский, Д.С. Часть первая. Жизнь Л. Толстого и Достоевского. Первая глава // Толстой и Достоевский. — 1902.
  43. ↑ Блок А. А. Солнце над Россией (Восьмидесятилетие Льва Николаевича Толстого) // Л. Н. Толстой в русской критике: Сборник статей. — 2-е, доп.. — М.: Гос. изд-во худож. лит., 1952. — С. 358.
  44. ↑ Толстой Л. Н. // Литературная энциклопедия / Под редакцией А. В. Луначарского. — М.: Художественная литература, 1939. — Т. XI. — 824 с. — 21 000 экз.
  45. ↑ Зверев А. М., Туниманов В. А. Часть третья. Переворот. Голод // Лев Толстой. — М.: Молодая гвардия, 2006. — С. 140. — 816 с. — ISBN 5-235-02912-7.
  46. ↑ Улановская М.А. Свобода и догма. Жизнь и творчество Артура Кёстлера // Новый мир : журнал. — М., 1997. — № 3.
  47. ↑ Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений. Дневник, записные книжки и отдельные записи 1907-1908 / Под ред. В. Г. Черткова. — М.: Художественная литература, 1937. — Т. 56. — С. 162. — 677 с.
  48. ↑ Гусев Н.Н. Два года с Л. Н. Толстым. — М.: Художественная литература, 1973. — С. 273. — 462 с. — (Серия литературных мемуаров).
  49. ↑ Бирюков П.Н. Глава 15. 1909 год (продолжение) // Биография Л. Н. Толстого. — Т. IV.
  50. ↑ Набоков В. В. Лекции по русской литературе / переводчик: И. Н. Толстой. — 1981. — 440 с. — 7000 экз. — ISBN 5-86712-025-2. // — Лекция была прочитана на Празднике Искусств в Корнельском университете 10 апреля 1958 года. Стр. 215—216.
  51. ↑ Бартов А.А. И. С. Тургенев, Л. Н. Толстой и маркиз Астольф де Кюстин / Лев Николаевич Толстой — в сторону славянофилов // Нева : журнал. — СПб., 2008. — № 10.
  52. ↑ Толстой Л.Н. Ответ Синоду (1901 шеран 4 апрель).
  53. ↑ Ореханов Г. Л. Л. Н. Толстой и Русская Православная Церковь. К истории конфликта. Вторая половина XIX — начало XX в. // «Исторический архив». 2009, № 6, стр. 134.
  54. ↑ Ореханов Г.Л. Церковь скорбит о Льве Толстом // Фома : журнал. — М.: ИД «Фома», апрель, 2012. — Вып. 108, № 4. — ISSN 1813-8993.
  55. ↑ 1 2 3 4 Шифман А.И. XVIII. Воспоминания секретаря Льва Толстого. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 31 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  56. ↑ Кузнеделева Н.В. Пассажир поезда № 12. Культура. Липецкая газета (2010 шеран 15 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 31 март. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  57. ↑ «Правительственный вестник», 1910, № 242, от 9 ноября
  58. ↑ Лифшиц Г.М. Политическая борьба вокруг смерти Толстого // Лев Толстой. — АН СССР, 1961. — Т. 2. — С. 324. — 402 с.
  59. ↑ Шкловский В.Б. Лев Толстой. — М.: Молодая гвардия, 1963.
  60. ↑ Многочисленные потомки Льва Толстого припали к корням и истокам. Вести.ру (2010 шеран 22 август). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 2 апрель. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  61. ↑ 1 2 Жданов В., Зайденшнур Э. Художественные произведения // Художественные произведения [в юбилейном собрании сочинений Л. Н. Толстого // Лев Толстой — Кн. 2.]. — М.: АН СССР, 1961. — Т. 69. — С. 437—438.
  62. ↑ Смирнов-Сокольский Н.П. Ещё о прижизненных изданиях (1983). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 май. Архивйина 2013 шеран 3 майхь
  63. ↑ Жданов В., Зайденшнур Э. Художественные произведения // Художественные произведения [в юбилейном собрании сочинений Л. Н. Толстого // Лев Толстой — Кн. 2.]. — М.: АН СССР, 1961. — Т. 69. — С. 440.
  64. ↑ Толстой Л.Н. Справочник по собраниям сочинений (2011 шеран 9 декабрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 май. Архивйина 2013 шеран 4 майхь
  65. ↑ 1 2 Наследие Л.Н.Толстого. Музей Толстого на станции Астапово (2011 шеран 31 май). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  66. ↑ Ясная Поляна — история музея. Музей-усадьба Л.Н.Толстого «Ясная Поляна». ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 апрель. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  67. ↑ В станице Старогладовской вспоминали Льва Толстого. Информационное агентство «Грозный-информ» (2011 шеран 12 сентябрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 апрель. Архивйина 2013 шеран 4 апрелехь
  68. ↑ Виды г. Оренбурга. Министерство культуры и внешних связей Оренбургской области. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 13 апрель. Архивйина 2013 шеран 17 апрелехь
  69. ↑ Площадь Борьбы. Экскурсия по Чечне-2012. Площади Грозного.. ИА «Чеченинфо» (2012 шеран 24 январь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  70. ↑ Домик Петра Первого. Полоцк. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 13 апрель. Архивйина 2013 шеран 13 апрелехь
  71. ↑ 1 2 3 О забытом памятнике Льву Николаевичу Толстому. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 13 апрель. Архивйина 2013 шеран 13 апрелехь
  72. ↑ Посол РФ в США Кисляк и Лерман открыли в Вашингтоне памятник Толстому. Культура. РИА Новости (2012 шеран 16 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  73. ↑ Литературно-этнографический музей Льва Толстого. Министерство Чеченской Республики по физической культуре и спорту (2012 шеран 29 октябрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  74. ↑ Липецкий государственный академический театр драмы имени Л.Н. Толстого. сайт Липецкого государственного академического театра драмы имени Л.Н. Толстого.. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 апрель. Архивйина 2013 шеран 11 апрелехь
  75. ↑ Москва - Хельсинки. ОАО «РЖД». ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  76. ↑ Словарь имён малых планет
  77. ↑ ИПО "Лев Толстой", ОАО. Списки предприятий. Администрация города Тулы. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  78. ↑ Толстой, 1988 г. Монеты. Нумизматор.ru. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  79. ↑ № 12694. 1978 год. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 апрель. Архивйина 2013 шеран 5 апрелехь
  80. ↑ Сванидзе Н.К. Исторические хроники 1910. Лев Толстой. «Исторические хроники» с Николаем Сванидзе (201011-27). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 4 апрель. Архивйина 2013 шеран 11 апрелехь
  81. ↑ Мотылёва Т.Л. Лев Толстой. Толстой и современные зарубежные писатели // Литературное наследство. — М.: АН СССР, 1961. — Т. 69. — 141—150 с.

Хьажоргаш

Лев Николаевич Толстой Викилармехь

Л. Н. Толстойн кхолларал

Л. Н. Толстойн кинохроника а, аудиозаписеш а

Литература

Книгаш

Статьяш

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Толстой,_Лев_Николаевич&oldid=5014682»