Ӏовха

Ӏовха
Сала-хи (аьрру) а, ГӀурий (аьтту) а.
Кхин цӀерш	Аренан-Акка
Экзотопонимаш	Аух, Окох, Окоцкая земля
Бахархой	нохчий, гӀумкий (истор.) нохчий-Ӏовхой, гӀумкий, оьрсий, суьйлий, гӀазгӀумкий, лаьзгий, даьргӀой, (хӀинц.)
ЮкъайогӀу	ДегӀаста
Цуна юкъайогӀу	Пхьарчхошка-Акка, ГӀачалкъа-Акка (истор. ) Ӏовхан, Хаси-Эвлан, Бабаюртан а, Казбекан а кӀошташ (хӀинц.)

Ӏовха — Ӏовхой цӀе йолу нохчийн тукхаман нах Ӏаш болу историн мохк. Таханлерчу дийнахь и мохк ДегӀаста республика юкъабогӀуш бу.

1840-чу шарахь Пуллос иштта дийцира нохчий Ӏаш болу мехкан дозанаш:

Кавказан аьрру фланган куьйгалхон керахь лоруш ду коьрта дукъан лаьмнийн а, Ӏаьндийн ГӀой хина а, ГӀой хина а, Каспий-хӀордан а, Теркан а, Ӏасс хина а, Даут-Мартанан а юккъера латтанаш. Оцу меттиган коьрта бахархой бу нохчий, массо Кавказан къаьмнийн юкъара уггаре нуьцкъала, аьрха майра къам; Уьш лоруш бу 100 эзар са. ... Пулло, Александр Павлович

Истори

Географ а, этнограф а, артиллерист а, оьрсийн тӀеман гӀуллакххо а хиллачу, 1728 шарахь Каспий-хӀорд йистан карта диначу Густав Герберс яздина нохчий хьалха Каспий-хӀорд йисте кхаччалц Ӏаш хилла аьлла. И верси бакъйина 1785 шарахь историк а хиллачу Михаил Чулковс а, 1800 шарахь инарла а хиллачу Богдан Кноррингс а.

Густав Герберс яздина хӀара:

Хьалха нохчийн хӀусамаш Ӏаьндари уллора лаьмнашкара Хажар-хӀорда тӀе кхаччалц яьржина яра, амма цара гребенски а, донан а гӀазакхийн даьхний, говраш дӀалоьхкуш (лечкъайеш) дукха зулам дарна, 1718 шарахь царна тӀе масех эзар донан гӀазакхий бӀо бахийтира, цара церан латта дасдира, дукха нах байира.

Иштта хӀордйисте чӀерий лийца оьхуш болу нохчийх лаьцна яздина оьрсийн гӀуллакхехь хиллачу некъахо а, натуралист а хиллачу Готлиб Гмелинс 1774 шо кхачале Каспий-хӀорд йистехь а, Нохчийн гӀайре а тӀехь хийла волу, иштта оцу билгал до «Чечень» цӀе чеченцы этнонимах схьаелла хилар. Географин Ӏилманан доктор а хиллачу Евгений Михайлович Поспеловс а бакъдо гӀайренна цӀе нохчийн кӀоман цӀарахь схьаелла хилар, ткъа историк Дмитрий Ровинскис гӀайрех лаьцна боху хӀара «Чечень», ю «нохчийн хӀусамийн дуьхьала». Гмелинс яздина хӀара:

УьтталгӀачу динахь Ӏуьйранна ворхӀ даьлча тхо кхачийра ворхӀ сажен гена делкъехь тхуна гира Нохчийн гӀайре. Цунна цӀе тиллина лаьмнашкахь Ӏаш болу нохчийн цӀарах, кхуза чӀерий леца оьхуш хиллачу... Самуил Готлиб Гмелин

1818 шерахь оьрсийн инарла хиллачу Ермоловс йина масийтта экспедици Нохчийчоьнан Ӏовхойн-махка. Оцу экспедицехь хиллачух В. Поттос хаам-бо, иштта «...Массийта дийнахь ГӀумкийн аре нохчийх дӀацӀанйина».

Нах беха меттигаш

Ӏовха мехкан цхьайолу яккхий нах беха меттигаш (цхьайолчу эвлашкахь нохчий а, гӀумкий а, немцой а бахархой хийла):

• Адиль-отар (нох),
• Акбулат-отар (нох),
• Арслан-Гирей-отар (нох, гӀум),
• Будайхан-отар (нох),
• Умахан-отар (нох);
• Акташ-Аух (нох),
• Бурсун (нох),
• Мажгарюрт (нох),
• Юрт-Аух (нох);
• Байрамаул (гӀум, нох),
• Хункерово (нох);
• Бамматюрт (нох),
• Абдурашид (нох),
• Адильотар (нох, гӀум),
• Зарият-отар (нох),
• Кошай-отар (нох),
• Манти-отар (нох),
• Тутлар (нох);
• Банайаул (нох),
• Банайюрт (нох),
• Безен 1-й (нох),
• Безен 2-й (нох),
• Виси-Ирза (нох),
• Генчик-Эрзе (нох);
• Аджи-Мадж-юрт (гӀум, нох),
• Баташево, Евгениевка (нем, нох),
• Османюрт (нох), Османюрт-отар,
• Сим-Сыр (нох), Узлуяновка, Хамавюрт (гӀум, нох);
• Бильтаул (нох),
• Ивановская мельница (нох);
• Татьяновка (Камыш-кутан) (нох),
• Кандауровка (гӀум, нох);
• Кишеньаух (нох), Ибарки (нох),
• Шалам-Инчу (нох), Эшба-Инчу (нох),
• Ярыксу (нох),
• Ярыксу-отар (нох),
• Яштаркие (нох);
• Джангиши-Аджи (нох),
• Даниял-отар (нох),
• Абдул-Меджид-отар (нох),
• Арсан-Мурза-отар (нох),
• Балюрт 1-й (нох),
• Балюрт 2-й (нох),
• Бамматбекюрт (нох),
• Жуково (нох),
• Мациевка (нох),
• Ярмаркин 1-й (нох),
• Ярмаркин 2-й (нох),
• Ярмаркин 3-й (нох);
• Ярыксу-Аух (нох),
• Алты-Мурза-юрт (нох),
• Барчхой (нох),
• Зори (нох),
• Минай-Тугай (нох),
• Ямансу (нох).