Шайх Мансур

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
(Шейх Мансур тӀера хьажжина кхуза)
Шайх Мансур
Шайх Мансур
Билгала доцу сурт
Къилбаседа Кавказан 1-гӀа имам [1][2][3][4]
Когаметтаниг Авко Унгаев (Майртуьпара Мохьмад (1821-1824)[5])
Нохчийн ламанхойн динан а, тӀеман-политикин а лидер
Хьалха хилларг Дарж кхоьллина

Дин суннизм, накъшбадийа[d]
Вина терахь 1762({{padleft:1762|4|0}})
Вина меттиг Алдехь, Нохчийчоь
Кхелхина терахь 1794({{padleft:1794|4|0}})
Кхелхина меттиг Шлиссельбурган гӀап, Российн импери
ДӀавоьллина Преображенски лам тӀаьхь
Тайпа Элистанжхой
Да ШаӀбаз
Зуда Чачи
Бераш

КӀант: Яса

  • ЙоьӀрий: Рахьмат а, НиӀмат а
Динлелор Ислам суннийн новкъа, тӀарикъат Накъшбандийя[1][6][~ 1]
ЦӀе баьчча[d]
Латар
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь
Шейх Мансур, автор исбаьхьалча Руслан Хасханов.

Шайх Мансур (Ушурма) (нох. Мансур; 17601794[7]) — тӀеман-политикин а, динан гӀуллакххо, исламан хьехамча, тӀемабаьчча, Къилбаседа Кавказан хьалхара имам[1][2][3][4][8]. 17851791 шерийн Къилбаседа Кавказан халкъан-маршонан боламан тхьамда[9]. Советийн историографехь вевза хьалхара кавказан революционер санна[10].

Биографи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Нохчий[11][12], схьавалар элистанжхойн тайпанара[13][14][15][16]. Мансуран да — ШаӀбаз, вежарашца Ӏеламхица а, Шахьбица а, кхелхира БугӀан-йуьрта Тевзана уллерачу кӀотарара 1740 шарахь. Мансуран дайн кӀотар лаьттара хӀинца Хоттане хиллачохь[14].

XVIII бӀешо чекхдолуш Мансур волавелира шен Ӏилма нохчашна йукъахь хьеха, цуо нах дуьхьала бохура Российна.

1785 шеран 8 мартехь инарлас Петлинг хаийтира рапортца инарла-аншефан П. С. Потёмкинан, Кавказан сардална Соьлжан дехьара хьаннашкахь дин хьоьхург ваьлла. Цига хьажийра шпионаш. Царех цхьаьнна аьтту белира БугӀан-йуьртахь, шайхан коьртачу штабехь хила, цигахь теллира, бахархой БугӀан-йуьртахь гуллой а, цара кечам бойла ГӀебартачоьнан тӀела «уьш шариӀатан кӀела бало». Цунна кхин а хиира, Ушурма (шайх Мансур) хӀинцале зӀе тесний ЖӀайн Умаханца, уггаре Ӏаткъаме эланца ДегӀастана. Оцу хенахь полковника Матсена, Бури-ГӀалин гӀопан коменданто, хаийтира инарлин Потёмкинан, вевзаш волу Шайх-Мансур чувеина ГӀебарта, оцу кӀоштан ламанхой кхерамаш туьйсуш бу оьсашна. Оцу хенахь российн Ӏедал гӀоьртира саца бала гӀерташ болу гӀаттам, дуккха тӀедуьллура нохчашна дин дуьцург схавалар. 1785 шеран хьалхарчу декъехь имаман агӀончаш тӀекхеташ бара. Хьалха бара БугӀана-йуьртан гергара нохчий, цул тӀехьа ДегӀастанан ламанхой (лаьзгий, жӀай, саьрхой), гӀумкий, ламанхой ГӀебартан а, Кубанан а (чергазий).

1785 шеран аьхка гӀоьртира йуха а Ӏусманшца зӀене вала, султанега дахьийтира хьалхара кехат, хоуьйтур ша муьтӀахт бархо вуйла, дош делира йукъара мостагӀчунна ша тӀелетар вуй. Даьржара эладиташ «гӀазотан» эскаш тӀелета бохуш. Элас Потёмкина-Таврин Григорийс 1785 шеран 6 майхь омар делира шен гергарчу инарлега Потёмкин Павелин, Кавказан сардалан, шайх Мансур йийсар вие «гӀоле йу цӀий а ца Ӏанош»[14].

Иэс[нисйе бӀаьра | нисйе]

Шайх Мансуран цӀа. Э. Спенсеран гравюра. (1838)
Мансуран сурт нохчийн нахарт тӀехь — шайн валютан кечлуш йолу Ичкерин
  • 1838 шарахь шен «Чергзийчу некъбар» жайнахь Эдмонд Спенсера дӀайазйина Мансуран лерина илли, иза локхура меттигера илланчаша, гайтина Мансур йерриг кавказан турпалхо санна[17].
  • Виноградов Анатолийс роман «Шайх Мансур» йазйина 1934 шарахь.
  • Йаздархочо Ионина Надеждас йукъатоьхна Шайх Мансур «100 сий долу йийсархойн» испискина»[18]
  • Шайх Мансур йукъатоьхна «Исламан 100 Сий долу адамашна» йукъатоьхна[19]

Хьажа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Комментареш
  1. Принадлежность шейха Мансура к накшбандийскому ордену ставится под сомнение к.и.н. Д. В. Овсянниковым.
Хьосташ
  1. 1 2 3 Фурман Д. Е. Чечня и Россия: общества и государства. — М.: Права человека, 1999. — с. 427
  2. 1 2 Алироев И. Ю., Сайдулаев М. М. Чеченцы! Кто они? — М. : Агент, 1999. — с. 167
  3. 1 2 Алексеев И. Л. Мир Ислама: История, Общество, Культура. — М. : Издательский дом Марджани, 2009. — с. 347
  4. 1 2 Даудов А. Х. Национальная государственность горских народов Северного Кавказа, 1917—1924 гг. — СПб. : Изд-во Санкт-Петербургского гос. университета, 2009. — с. 222
  5. Хасмагомадова Х. Исторические моменты Грозного
  6. Савенко, Г. П. Религиозный фактор и его роль в обосновании террористической деятельности на Северном Кавказе: исторический опыт и современная практика / Г. П. Савенко ; Ставропольский государственный университет // Научные ведомости БелГУ. Сер. История. Политология. Экономика. — 2007. — № 8(39), вып.4. — С. 108—113
  7. Янин В.Л. Отечественная история: К-М:. — Большая российская энциклопедия, 2000. — С. 477. — (Отечественная история: история России с древнейших времен до 1917 года : энциклопедия в пяти томах).
  8. Кавказ.Реалии.
  9. Мансур. Кавказский узел. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 25 март. Архивйина 2013 шеран 25 мартехь
  10. Вопросы истории религии и атеизма: сборник статей. — М. : Издательство Академии наук СССР, 1950. — с. 14
  11. Очерк о жизни и деятельности первого имама Чечни Мансура-Ушурма (1785—1791) 1930 г. Движение Шейха Мансура-Ушурма
  12. «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю. А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 150 с
  13. XX Научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки: 6-7 апреля 1999 г. : тезисы докладов Лицевая обложка Николай Николаевич Дьяков, Андрей Алексеевич Жуков, Борис Николаевич Мельниченко Изд. С.-Петербургского университета, 2000 — Всего страниц: 174
  14. 1 2 3 Александр Беннигсен. Народное движение на Кавказе в XVIII в. («Священная война» Шейха Майсура (1785 - 1791 гг.) - Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях). Рукописный фонд ИИЯЛ Дагестанского Филиала АН СССР.ф.1, ед.хр.469-а. Культурно-исторический фонд «тарих».
  15. Furman D.E. Чечня и Россия: общества и государства. — Polinform-Talburi, 1999. — С. 98. — (Мир, прогресс, права человека).
  16. Шейх-Мансур Анапский. (Эпизод из первых лет завоевания Кавказа).
  17. Эдмонд Спенсер. Путешествие в Черкесию (Travels in Circassia). Восточная литература часть -2. www.vostlit.info. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 9 ноябрь.
  18. N. A. Ionina. Sto velikikh uznikov. — Moskva: Veche, 2003. — 539 pages с. — ISBN 5-94538-379-1, 978-5-94538-379-1.
  19. 100 Великих людей Ислама Издательский дом "АЛИФ"(бил-боцу.). Издательский дом "АЛИФ". ТӀекхочу дата: 2022 шеран 28 январь.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]