Таиланд

Таиланд
ราชอาณาจักรไทย
Байракх ХӀост
Таиланда Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Кхоьллина	12381238
Официалан мотт	тайн
Коьрта гӀала	Бангкок
Яккхий гӀаланаш	Бангкок
Урхаллин тайпа	Конституцин монархи
Монарх Премьер-министр	Rama X Прают Чан-Оча
Пачхь. дин	буддизм
Латта
• Шадерг	514 000 км² (50-гӀа дуьненахь)
• % хина тӀехле	0,4%
Бахархой
• Мах хадор	▲70 498 494 стаг
АДКИ (2013)	▲ 0,690 (юкъара; 103-гӀа меттиг)
Ахча	฿ бат (THB)
Интернет-домен	.th
Код ISO	TH
Код МОК	THA
Телефонан код	+66
Сахьтан аса	+7
Автомобилийн некъаш	аьрру[d]
Медиафайлаш Викилармехь

Таиланд (тай. ประเทศไทย), (тай. ราชอาณาจักรไทย [râːtɕʰa ʔaːnaːtɕɑ̀k tʰɑj]) — Азера пачхьалкх ю.

Географи

Таиланд Кӑнтӑр-Хӗвелтухӑҫ Азире, Индокитайпа Малакка ҫурутравӗсенче вырнаҫнӑ, анӑҫран Анӑҫри Анӑҫ тинӗсӗпе Кӑнтӑр-Китай тинӗсӗн Сиам тинӗсӗн тухӑҫ заливӗпе ҫӑвӑнать. Таиланд территорийӗ ҫурҫӗр енчен кӑнтӑралла тӑсӑлнӑ (ҫурҫӗр пӑнчинчен пуҫласа кӑнтӑр пӑнчӑ таранах — 1860 ҫухрӑмри). Кӑнтӑр-Хӗвелтухӑҫ Азири тӗп вырӑн йышӑнса тӑнине тата регион ҫӗршывӗсем хушшинче ҫурҫӗр-Хӗвелтухӑҫ Азире климат пур, Ҫавӑнпа та тӗп культурӑсен тухӑҫӗсем ҫулталӑкра темиҫе хутчен пухӑнаҫҫӗ, туризм сезонӗ вара климатика зонинчен теприсене куҫарать, ҫапла вара ҫулталӑкри туризм центрӗсенчен Пӗри пулса тӑрать. Вӑрмансем ҫӗршывӑн[11] территорийӗн 37 проценчӗ йышӑнаҫҫӗ: ҫурҫӗрте тропик ҫулҫисем, кӑнтӑр районӗсенче нӳрлӗрех вырӑнсенче — ӗмӗр ешӗл сукмак.

Ҫӗршывӑн ҫурҫӗр пайне Тай тӑвӗсем йышӑнаҫҫӗ, кунта ҫӗршывӑн чи ҫӳллӗ пӑнчи пур, дойинтанон (2565 ҫ). Исан теекен ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ пайӗ Корат ятлӑ платон йышӑнать. Таландӑн тӗп пайӗ Чаупхрай юханшывӗн айлӑмӗ йышӑнать. Таландӑн кӑнтӑр пайӗ Малакка Ҫурутравӗпе мьянма ҫурҫӗрте тата малайзире кӑнтӑр енче.

Истори

Ҫӗршыв историйӗ 1238 ҫулта вӗреннӗ Пустахай королевствӑран пуҫланать. Вӑл 1350 ҫулта никӗсленнӗ королевь (Аюттхай) Пулса тӑнӑ. XV ӗмӗр вӗҫнелле Аюти Индокитай ҫурутравӗнче патшалӑх доминистрацийӗ Пулса тӑнӑ, Кхмерсен империне (хальхи Камбоджа тата кӑнтӑр Вьетнам) пӑхӑнтарнӑ. XVI ӗмӗр пуҫламӑшӗнчен Европеецсемпе контактсем пуҫланма Пуҫланӑ: 1511 ҫулта Кунта Португали посолӗсем килнӗ, ун хыҫҫӑн Францин, Голланди тата Англин представителӗсем пынӑ. XVII ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринчен Пуҫласа Сиама бирмӑпа Индокитайсене тӗрӗслесе тӑнӑшӑн вӑрҫӑ пуҫланнӑ, ҫав вӑрҫӑсем вара улшӑнусемпе усӑ курса 1770 ҫулсенче Сиама Таксин тата Йодф Чӑлалока усӑ кӳнӗ. Таксина хӑрушла асапланса вӗлернӗ хыҫҫӑн, 1782 ҫулта I Рама ятлӑ патша вырӑнне, Чакри династийне, ҫурутравӑн чылай пайне тытса тӑракан династие, йышӑннӑ, ҫавӑн пекех Ӑна Банкок (1782 ҫулта) никӗслекенӗ тесе шутлаҫҫӗ.

XIX ӗмӗрӗн пӗрремӗш ҫурринче Вара Вьетнампа темиҫе вӑрҫӑ пулса иртнӗ, ҫавна пула Банкок тӗрӗслевӗ вӑхӑтӗнче Камбоджа таврӑннӑ. XIX ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринче Кӑнтӑр-Хӗвелтухӑҫ Азире колони тытӑмне йӗркелеме пуҫланӑ, Сиам вара ҫав регионӑн пӗртен-пӗр патшалӑхӗ пулса тӑнӑ, мӗншӗн тесен Великобританин (Бирма, Малайя) тата Францин (Лаос, Камбодж, Вьетнсен) колонийӗсем хушшинче буфер зони пулса тӑнӑ.

1932 ҫулта тӗнчери революци ытларах чухне Таиланд конституци монархийӗ пулса тӑнӑ. Унччен Сиам ятлӑ паллӑ Таиланд хӑйӗн хальхи ятне 1939 ҫулта пӗрремӗш хут илнӗ, иккӗмӗш хут вара, 1949 ҫулта, Иккӗмӗш тӗнче вӑрҫи хыҫҫӑн. Ҫав вӑрҫӑра Таиланд Японие пулӑшса тӑнӑ, кайран ВАРА АПШ союзникӗ пулса тӑнӑ. Ҫав тапхӑрти вӑрттӑн культура представителӗсенчен пӗри Ратчабсен Дамронг принципӗ Пулнӑ. Вӑл ҫӗршыври тата провинциальнӑй управленин хальхи вӗренӳ тытӑмӗн никӗсӗ пулса тӑнӑ. Вӑл хӑй вӑхӑчӗн чи паллӑ ӑс-хакӑлӗ те историк пулнӑ. Ҫамрӑксен списокне кӗртнӗ Ратчубаб Дамронг чи паллӑ ҫын пулса тӑчӗ.

1970 ҫулсенче Япони, Сингапур, Тайвань тата Кӑнтӑр Корей пек ҫӗршывсенче ӗҫ вӑйӗн хакӗ ӳсни ҫакна ҫирӗплетсе панӑ: ӗҫ вӑйӗ Таиландра, сӑмахран, Транснационали корпорацийӗсем ҫӗршыври производствӑсене куҫса ҫӳреме пуҫланӑ. Ют ҫӗршыв инвестицийӗсем (чи малтанах япони) тапӑнма пуҫланӑ, 1970-мӗш тата 80-мӗш ҫулсенче ВВП (ҫулталӑкне 10 процента яхӑн) тата экспортӑн калӑпӑшӗ (ҫулталӑкри 14 процент) хӑвӑрт ӳссе пынӑ. Анчах та ҫак процес Патшалӑх вӑрттӑнлӑхне сахал хускатнӑ, инвестици климатне йӗркелеме инфратытӑм туса хума тӑкаксем ӳстернӗ, ҫак тӑкаксене кӑштах кӑна саплаштарнӑ. Ҫавна пула тӳлев шайӗ те, тулашри парӑм та ҫитменнипе ӳснӗ. 1990 ҫулсен варринче Таиландӑн тӗп банкӗ Хӑйӗн Валют резервӗсене чакарнӑ, тайски бата девальвацийӗ, таиландӑри экономикӑри кризис 1997 ҫулхи Азиатика кризисӗн тӗп сӑлтавӗ пулса тӑнӑ. Таиланд пулӑшу илнӗ (пӗтӗмӗшле калӑпӑшпа 17,2 млрд) пӗтӗм тӗнчери валют фондӗнчен тата ҫӗршыв бюджечӗн тӑкакӗсене хытӑ пуснӑ чухне уйӑрса панӑ ытти организацисенчен, реальнӑй ВВП территори шайне 10 ҫултан кӑна пурнӑҫлама май килнӗ.

Таиландӑн кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ енчи ҫыранӗ ҫинче 26-мӗш ҫулхи декабрӗн 26-мӗшӗнче цунами ишӗлсе аннӑ. Табландӑра 5400 ҫын вилнӗ, вӗсенчен ҫурри-туристсем, тепӗр 3 пине яхӑн хыпарсӑр ҫухалнӑ.