Советийн Социалистийн Республикийн Союз

Хьажоргаш нисйар
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀара хӀокху агӀонан тишйелла верси йу, Ӏалашйина Fry1989 (дийцар | къинхьегам) декъашхочо (2019, 27 август, 20:25). Иза баккъалла а къаьсташ хила мега карара версица.
Советийн Социалистийн Республикийн Союз Викилармехь
Союзан пачхьалк
Советийн Социалистийн Республикийн Союз
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Девиз: «Ерриг пачхьалкхийн пролетареш, цхьаьнакхета!»
Шатлакхан илли: «Интернационал» (1922—1944)
noicon

«ССРСн пачхьалкхан шатлакхан илли» (1944—1991)
noicon
← 
← 
← 
← 
Коьрта гӀала Москох Москох
Йаккхий гӀаланаш Москох, Ленинград, Киев, Ташкент, Бакох, Харьков, Минск, Горьки, Новосибирск, Свердловск[1]
Мотт (меттанаш) оьрсийн[2]
Официалан мотт оьрсийн мотт
Дин дац (атеизм, хьажа ССРСн дин)
Ахча рубль СССР[d]
Майда 22 402 200 км²[3]
Бахархой 293 047 571 чел.[4]
Урхаллин тайпа цхьана партийн (1990 шо кхаччалц[5]) парламентан (советийн) республика (1922—1991)
{{{кхин_тӀе_параметр}}} +2…+12[6]
{{{кхин_тӀе_параметр1}}} .su
{{{кхин_тӀе_параметр2}}} +7
{{{урхалчийн_титул}}}
 • 1922—1924 (факт хилла - 1923 шеран 7 март кхаччалц) Ленин Владимир
 • 1924—1953 (факт хилла - 1923 шеран мартера) Сталин Иосиф
 • 1953—1955 Маленков Георгий
 • 1955—1964 Хрущёв Никита
 • 1964—1982 Брежнев Леонид
 • 1982—1984 Андропов Юрий
 • 1984—1985 Черненко Константин
 • 1985—1991 Горбачёв Михаил
before-after
Кхоьллина пачхьалкхаш пачхьалкхаш
ССРС йоьхначул тӀаьхьа
(ВКЪКХ декъашхой)[7]
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь
Дехар «Советийн Союз» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Дехар «ССРС» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.

Сове́тийн Социалисти́йн Респу́бликийн Сою́з[~ 1], иштта ССРС, Советийн Союз, ССР Союз[8] — 1922 шерера 1991 шере кхаччалц йолчу хенахь Малхбален Европан, Къилбаседан Азин, Юккъера Азин а, Малхбален Ази дакъойн мехкаш тӀехь хилла пачхьалкх. ССРС дӀалоцура ялхолгӀа дакъа гергга Дуьненан нах бехачу латтах[9]; юхучу хенахь яра майданца уггар йоккха дуьненахь пачхьалкх. Кхоьллина, 1917 шарахь Финляндин а, Польшан паччахьаллин дакъа а, кхин цхьацца мехкаш а боцуш Российн империн лаьтташ тӀехь.

ССРС истори

Брежнев Леонидан урхаллин мур: Кхиина яьлла социализм (1964—1985 шш.)/«Кхиамаш сацар»

Коьрта йаззам: Кхиамаш сацаран мур
Коьрта йаззам: Европехь кхерамазаллин а, юкъаметтигаш лелоран а гуламан жамӀан акт
Коьрта йаззам: ТӀехйоккха пачхьалкх
Коьрта йаззам: ТӀеман-стратегин паритет
Брежневс а, Джимми Картера а куьг яздеш бу Стратегин герз лагӀдаран барт, 1979

1964 шарахь Хрущёв даржера дӀаваьккхира. Керла ССКП ЦК хьалхара секретарь, факт хилла пачхьалкхан корта, хилира Брежнев Леонид Ильич.

1970-гӀа—1980-гӀа шерашкара муьрах оцу хенан хьосташкахь олура кхиина яьлла социализман мур.

Брежневн урхаллин заманахь мехкдаьттан мехаш кхузза совдевлира[10], Малхбузан Сибрехахь керла мехкдаьттан меттигаш каръярна, ССРС хиира, олуш ма-дарра, «Мехкдаьттан механ тӀе»[10], цуо лагӀйира реформаш, йохо йолийра экономика[10].

Кхиамаш сацаран муьрехь йира пачхьалкхан Цхьаьнатоьхна электроэнергин система, цуо вовшахтесира ССРС мехкал сов, Болгарин, Мажарчоьнан, Чехословакин, Польшин, ГДР, Финляндин мехкашна электроэнерги латтош йолу 78 энергосистема[11].

Кхиамаш сацаран муьран амалехь дара иштта рекордан боларца гӀишлошъяр: шарахь 60 миллион м² гергга, иза 1964 - 1985 шерашкахь хилира миллиард шибӀе миллион квадратан метров дахаран майда, яр дика дацахь а, амма советийн барамашца аьтто болуш. Иза ю абсолютан рекорд советийн муьран, хӀинцалерачу дахаран фондан бух бу, постсоветийн Россехь оццу муьрехь дахаран гӀишлошъярехь боларш вуно лахара ду[12]

Экономикан хьал сурсатийн къоьлла йолуш, массо а сурсаташна рогӀехь лаьтташ дара[10]. Амма хьалхалерачу муьрашца дуьстича «кхиамаш сацар» уггаре дикачехь бара. Иштта, БорхӀалгӀа пхишо (1966—1970 шш.) уггаре аьтто болуш хилира советийн исторехь, цунна «дешийн пхишо» аьлла цӀе тиллира[10]. Кхиамаш сецначу шерашкахь боккъал а айбаелира советийн промышленность, оцу муьрехь дийнна схьаэцча кхиаран болар чехка дара АЦШ-чулла а: нагахь 1960 шарахь динчу промышленностан сурсатийн чухоаман барам АЦШ-чух 55 % гергга белахь, ткъа 1980 шарахь — 80 % сов бара[13]. 1980 шарахь Москохахь хилира XXII аьхкенан Олимпиада[14].

Цуьнца цхьаьна йисина йовхо дӀаяккхаран агӀора хьовзар хилира. Брежнев Ӏедале ма-веъа чӀагӀбелира «раз ойланашца» болу пачхьалкхан кхерамазаллин меженийн болх — дуьххьарлераниг хилира Синявскийн — Даниэлан процесс (1965)[15]. 1968 шарахь ССРС эскар чудахара Чехословаке политикан хийцамийн тенденци охьатаӀор Ӏалашо йолуш (хьажа Праган бӀаьсте). «Йовхо» дӀаяккхаран тӀаьххьара билгало хилира А. Т. Твардовский «Новый мир» журналан редакторан даржера дӀаваккхар 1970 шарахь.

1975 шарахь хуьлу «Сторожевой» цӀе йолчу кеман тӀиера гӀаттам — «Сторожевой» цӀе йолчу ССРС ТӀХӀФ доккхачу хин бухара кеманашна дуьхьал долчу кеман тӀеман советийн хӀордахойн тобано аьлларг дийриг ца хилар герзаца гайтар. ГӀаттаман тхьамда хилира кеман замполит, 3-гӀа тӀегӀанан капитан Саблин Валерий. Саблина дийцарехь, гӀаттам хьажийна бара социализман балха тӀехь ленинан принципаш денъяре.

1970-гӀа шераш дуьладелчхьана ССРС дӀаоьхуш бара жугтий. ДӀакхелхира дукхах болу гӀарабевлла яздархой, актёраш, музыканташ, спортхой, Ӏилманчаш. Нисса оцу хенахь Израиль пачхьалкхо цӀа кхойкхуш бара дерриг дуьнен тӀиера жугтий.

Арахьара политикин областехь Брежневс кӀезиг болх ца бира 1970-гӀа шерашкахь политикан хьал даста гӀерташ. Американ-советийн барташ бира тӀелатаран герзан доза тохарехь (бакъду, 1967 шерашкахь континенташна юкъара ракеташ йолайо дӀахӀитто лаьтта бухара шахташчу).

Гучубелира диссидентийн болам, гӀараевлира иштта цӀераш: Сахаров Андрей, Солженицын Александр. 1965 шарахь дуьйна ССРС тӀеман гӀо деш яра Къилбаседа Вьетнаман АЦШ а, Къилба Вьетнаман а дуьхьала болчу тӀамехь[16], иза лаьттира 1973 шо кхаччалц, чекхбелира Къилба Вьетнам а, цуьнан агӀо лаьцна американ тӀеман тоба а оьшуш, американ эскарш арадохуш, Вьетнам цхьаьнатухуш Социалистийн Республика еш.

Вьетнам (хьажа Вьетнамера тӀом). 1979 шарахь ССРС чуяхийтира дозатоьхна тӀемалойн контингент ДРО овхӀанийн правительствон дехарца (хьажа ОвхӀанан тӀом (1979—1989))[17], цуо дуьнанара политикан хьал дастадалар сацийра, болабелира шийла тӀом.

1977 шеран Конституцица, ССРС кхайкхийна яра цхьаллин союзан дуккхакъаьмнийн[18] социалистийн[19] пачхьалкх.

ШолгӀа дуьненан тӀом чекхбаьлчи ССРС дара латтан тӀехула доза ОвхӀанца, Мажарчоьнца, Иранца, Цийца, КХДР (иза кхоьллина 1948 шеран 9 сентябрехь дуьйна), Монголица, Норвегица, Польшица, Румыница, Туркойчоьца, Финляндица, Чехословакица, хӀордаца — АЦШ, Швецица, Японица.

ССРС кхоьллина 1922 шеран 30 декабрехь РСФСР, Украинан ССР, Белоруссин ССР, ТӀехьакавказан СФСР цхьаьна пачхьалкхе вовшахтоьхна, цхьа правительство йолуш[20], столицей в Москве[21], кхочушдаран[22] а, суьдан[23] а Ӏедалшца, законкхолларан[24] а, бакъонийн[25] а системашца. Союзан республикаш (тайп-тайпанчу шерашкахь 4-16 хилла), Конституцица, лорура суверенан пачхьалкхаш[26]; формалан хӀоран а союзан республикан йитинера Союз юкъара паргӀата араялар[27], 1990 шарахь дуьйна цуьнан низаман урхалла дора леррина законо[28]. Союзан республикан бакъо яра юкъаметтигаш лело кхечу пачхьалкхашца, цаьрца барт бан, дипломатийн а, консулийн а векалш хийца, дакъа лаца дуьненаюкъара кхолламийн белхашкахь[29]. 50 пачхьалк-кхоллархойн ВКЪКХ ССРС цхьаьна яра цуьнан шиъ союзан республика: БССР а, УССР а.


Билгалдахарш

  1. ↑ Советский Союз
  2. ↑ Де-юре в СССР до 1990 года не было официального языка. Русский язык фактически являлся основным языком делопроизводства. Закон СССР от 24 апреля 1990 года «О языках народов СССР» установил русский язык официальным языком СССР.
  3. ↑ На момент распада в 1991 году.
  4. ↑ По данным последней переписи населения СССР (1989)
  5. ↑ «В целях обеспечения дальнейшего развития осуществляемых в стране глубоких политических и экономических преобразований, укрепления конституционного строя, прав, свобод и безопасности граждан, улучшения взаимодействия высших органов государственной власти и управления СССР Съезд народных депутатов СССР постановляет:
    <…>
    II. Внести в Конституцию (Основной Закон) СССР следующие изменения и дополнения:
    1. Из преамбулы исключить слова "Возросла руководящая роль Коммунистической партии - авангарда всего народа".
    2. Статьи 6, 7, 10, 11, 12, 13 и 51 изложить в следующей редакции:
    "Статья 6. Коммунистическая партия Советского Союза, другие политические партии, а также профсоюзные, молодёжные, иные общественные организации и массовые движения через своих представителей, избранных в Советы народных депутатов, и в других формах участвуют в выработке политики Советского государства, в управлении государственными и общественными делами.
    Статья 7. Все политические партии, общественные организации и массовые движения, выполняя функции, предусмотренные их программами и уставами, действуют в рамках Конституции и советских законов.
    Не допускаются создание и деятельность партий, организаций и движений, имеющих целью насильственное изменение советского конституционного строя и целостности социалистического государства, подрыв его безопасности, разжигание социальной, национальной и религиозной розни";
    <…>
    "Статья 51. Граждане СССР имеют право объединяться в политические партии, общественные организации, участвовать в массовых движениях, которые способствуют развитию политической активности и самодеятельности, удовлетворению их многообразных интересов.
    Общественным организациям гарантируются условия для успешного выполнения ими своих уставных задач"…»
    Закон СССР от 14 марта 1990 г. N 1360-I "Об учреждении поста Президента СССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) СССР" (извлечение)
  6. ↑ на территории СССР действовало декретное время
  7. ↑ Перечислены только государства — бывшие союзные республики, ныне — члены ООН. Российская Федерация продолжает членство СССР в международных организациях (в частности, ООН) и является «государством продолжателем» СССР
  8. ↑ Конституция (Основной Закон) Союза Советских Социалистический Республик. Принята 7 октября 1977 года
  9. ↑ 22,4 млн км² из 134,9 млн.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Минусы и плюсы эпохи Брежнева, 20 декабря 2006 года, Комсомольская Правда
  11. ↑ Сосновский И. Ю, Чайковский А. М. Энциклопедический словарь юного техника. Единая электроэнергетическая система страны, М., 1979
  12. ↑ Петрова Ю. Россия сравнялась в РСФСР по объёмам жилищного строительства, «Ведомости», 30.08.2013
  13. ↑ 293796130.html Акимов В. Советская экономика в эпоху Леонида Брежнева, РИА Новости, 08.11.2010
  14. ↑ Москва, 80. [Игры XXII Олимпиады. Альбом] / Сост. В. А. Жильцов. — М.: Физкультура и спорт, 1980. — 312 с.
  15. ↑ Цена метафоры, или Преступление и наказание Синявского и Даниэля. М.: Книга, 1989. ISBN 5-212-00310-5
  16. ↑ Воронов Борис Александрович. Записки начальника штаба Группы СВС во Вьетнаме
  17. ↑ Советско-афганская война 1979—1989
  18. ↑ Ст. 70-я Конституции СССР 1977 года
  19. ↑ Ст. 1-я Конституции СССР 1977 года
  20. ↑ Договор об образовании СССР, пункт 1
  21. ↑ Договор об образовании СССР, пункт 23
  22. ↑ Договор об образовании СССР, пункт 11
  23. ↑ Договор об образовании СССР, пункт 12
  24. ↑ Договор об образовании СССР, пункты 2-9
  25. ↑ Договор об образовании СССР, пункты 12-17
  26. ↑ Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года
  27. ↑ Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года
  28. ↑ Закон СССР от 3 апреля 1990 года «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из состава СССР»
  29. ↑ Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года

Хьажоргаш

Публицистика
Союз Советских Социалистических Республик Викилармехь

Notes

  1. ↑ Прилагательное «советский» могло обозначать как нечто, относящееся к СССР, так и, в более узком смысле, относящееся к системе Советов.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Советийн_Социалистийн_Республикийн_Союз&oldid=3016861»