Пхейн-Мохк

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Пхейн-Мохк

ხევსურეთი

Пхейн-Мохк Гуьржийчоьнан историн областийн карти тIехь
Пхейн-Мохк Гуьржийчоьнан историн областийн карти тIехь
Пхейн-Мохк Гуьржийчоьнан историн областийн карти тIехь
Пхейн-Махка боьду некъ
Пхейн-Махка боьду некъ
Пхейн-Махка боьду некъ
Пхейн-Мехкан сурт
Пхейн-Мехкан сурт
Пхейн-Мехкан сурт

Пхейн-Мохк, Хевсурети[1] (гуьрж. ხევსურეთი схьадаьлла гуьрж. ხევი — Iин) — Гуьржийчоьнан къилбаседа-малхбалера историн регион. Пхейн-Мехкан бахархой — пхий (гуьрж. ხევსურები) — ламаст хилла лекхачу лаьмнашкара йукъараллашкахь беха, шайн йукъахь тIегIанашна бекъабалар а доцу гуьржийн этнографин тоба. Йуккъерачу бIешерашкахь а, феодалийн муьрехь а пхий мукъабаьхна бара муьлххачу ясакхах, амма декхарийлахь бара лардан Гуьржийчоьнан къилбаседа дозанаш. Картлин а, КӀахетин а тIелетта меттиг хилчи пхийш эскар дохуьйтура церан паччахьашна гIоьнна. Пхийша ладаме роль лелийна 16591660 шерашкахь хиллачу Бахтрионан гIаттамехь.[2]

Дин[нисйе бӀаьра | нисйе]

Пхийша керсталла леладешшехь, гуьржийн килсе оьхуш боллушехь, ладаме роль лелайо пхийн дахарехь шира керсталлал хьалхарчу ламасташ.

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Пхийн латташ ду уггаре лекхачу ломан тогӀенашкахь а, Кавказан лаьмнийн шина басахь а. Царна къилбаседехьа бу нохчий, малхбалехьа — лаьзгӀой, жӀайхой, тушинаш, малхбузехьа — гудомакараш, ткъа къилбехьа — шуой а, тушинаш а. Церан мохк къилбаседера къилбехьа — 53 км бу, ткъа малхбалера малхбузехьа, Кавказан дукъан юккъерчу декъехь — 43 км, ерриг майда хуьлу 2300 квадратан километр[3].

1876 шарахь гӀараваьлла немцойн новкъахо Густав Радде, хилла Пхейн-Махкахь, цуо «Chewsuren und ihr Land» (Kassel, 1878) цӀе йолу жайна йаздина. Оцу жайно бовзийтина Пхейн-Мохк малхбузан дешархошна. Пхейн-Мехкан уггаре ладаме объекташ йу шен чохь юккъерачу бӀешерийн гӀопаш йолу эвланаш Шатили а, Муцо а, ткъ иштта гӀопаш Хахмати, Ахиели, Лебаис Кари.[2]

1950-гIа шерашкахь пхий нуьцкъала охьакхалхийна акъарин тӀе, цундела дукхаха йолу лекха ломара эвланаш йаьсса йу.

Меттиг, климат, латта[нисйе бӀаьра | нисйе]

Доккхаха долу лаьмнашна тӀехь гуттаренна а лайш ду, дисинчарна тӀаехь ло ца хуьлу чӀогӀа йовха ца хилчи. Дерзина лекха тархаш айаделла дум ассо а агӀора, хьаннаш а йац, коьллаш а ца хуьлу наггахь бен. Климат луьра ю, чӀогӀа хийцалуш а ю меттиге хьаьжжина. Ӏа лаьтта бархI баттахь, гурахь а, бӀаьста а чӀогӀа мехаш хуьлу, доцца аьлчи, Ӏалам башха дика дац оцу меттиган бахархошна, церан амалехь а, гӀиллакхехь а гуш ю уьш бехачу лаьттан климат.

Латта кхузахь кӀезиг леладо, деккъа даьхний ду бахархойн бахам, Ӏа дахделча церан хьал дика ца хуьлу. Оцу меттигехь беха шуой а, тушинаш а алсама реза бу шайн дахарна, церан амал а йу кӀеда пхийнчул, цара дӀалоцу кхин а лакхара Кавказан ломан акъареш. Пхийн хьена доцу латто ялта кӀезиг даларна цара гуьржашца тӀаргӀа хуьйцу ялтан дуьхьала.

Пхейн-Мохк Кавказан уггаре лекхачу декъехь латтар бахьнехь, цигахь кегийра шовданаш а, Органан лакхе а (кхузахь цунах Ардоти олу), Пхейн-Арагви а бен дац; делахь а цигахь ду Кавказан басеш тӀехула охьаоьху дагар а ца далуш шорта цӀераш йоцу шовданаш, шортта чахьчариш а йу.

Мукх а, кӀонцерг а бен ца кхуьу пхийн; мекхо чӀогӀа кӀезиг йалта ло: дӀабийна цхьаьна буьртигах биъ бен ца кхуьу климат луьра хиларна. Хьаннаш оцу кӀоштахь йан а йац, коьллаш а ца хуьлу наггахь бен. Бахархойн берриг бахам — гезарийн а, уьстагӀийн а жаш ду, цара адамашна даар а, духар а латтадо, совдевлла сурсаташ пхийша хуьйцу туьханца, йалтанца, герзаца йа духку.

Лакхахь дийцинчо пхий хала бахкаран сурт гойту, луьра климато а, лаьттан къоьлло а амалаш кхуллу бахархойн, уьш хьалха шайн луларчу шуойшла а, тушинашла а алсама къола деш хилла.[4]

1840 шеран эвланаш а, бахархой а[нисйе бӀаьра | нисйе]

1840 шарахь Пхейн-Мехкан 31 эвлахь бара 650 доьзал, уггаре йоккха эвлахь 50 керт яра. Вот перечень их поселений:

  • 1. Моумова - 16 керт
  • 2. Датуили - 14 керт
  • 3. Ачахи - 8 керт
  • 4. Гвилети - 9 керт
  • 5. Чирдили - 20 керт
  • 6. Укан-Ахо - 17 керт
  • 7. Барис-Ахо - 18 керт
  • 8. Харнаули - 16 керт
  • 9. Рошкиони - 31 двор
  • 10. Ликоки - 44 керт
  • 11. Гули - 36 керт
  • 12. Затечигели - 26 керт
  • 13. Гудани - 26 керт
  • 14. Укана-Ходо - 52 керт
  • 15. Кмости - 28 керт
  • 16. Цинхадо - 6 керт
  • 17. Иситхи - 4 керт
  • 18. Бло - 24 керт
  • 19. Бацалинго - 26 керт
  • 20. Атобети - 7 керт
  • 21. Хахмати - 28 керт
  • 22. Лебаш-Кари - 9 керт
  • 23. Чормешава - 10 керт
  • 24. Чия - 23 керт
  • 25. Кистани - 26 керт
  • 26. Муцо - 18 керт
  • 27. Гуро - 22 керт
  • 28. Шатиль - 32 керт (иза коьрта эвла йара Пхейн-Мехкан)
  • 29. Ардоти - 22 керт (лаьтта Орган аьрру бердаца)
  • 30. Хахабо - 18 керт (и эвла лаьтта иштта цIе йолчу эркан бердаца; и эрк кхета Органах аьрру агIора Хахабо а, Шатиль а эвланашна йукъахь, Боккха-Лам дукъан гергахь)
  • 31. Хамар - 32 керт[5].

Антропологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Антропологи агIора пхий юккъера барамал лекха бу, айсина, цкъаццIа сира баьццара бIаьргаш а, сирла хьаьрса месаш йолу мезокефалеш бу.

Пхийн болх а, бахам а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Пхийн коьрта болх — бежний а, уьстагIий а, латта а лелор бу, кенан куьлтураш кхиайо.[6]

Пхийша говза кечбо тIаргIа: кIади дуцу, пазаташ юцу. Цул сов даьржина ду тегаран говзалла а, дечиг агар а, дешийн пхьола а.[6]

Зиссерманан гипотеза[нисйе бӀаьра | нисйе]

Российн этнографан Зиссерман Арнольдан гипотеза йу, цуьнца пхий — хIокху махка охьахевшина, гуьржаша Iаткъам бина, малхбузаевропан жIарахойн тIаьхьенаш йу. Гуьржийн XIIXIII бIешерийн малхбузан жIарахошца йолчу уьйранех лаьцна шортта тешаллаш ду; пхийн бахаман а, социалан а, динан а оьздангалла чIогIа тера ю юккъера бIешерийн малхбузаевропачух: XX бIешарахь а лелайора боьршачу пхийша гӀагӀ а, нийса тарраш а, церан духар иштта жIарашца кечдина дара, ткъа шеш цара лорура сийлахь гуьржийн паччахьийн эскаран гуттаренна а болу декъашхой.

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. Хевсурия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  2. 1 2 Historical Dictionary of Georgia Alexander Mikaberidze Historical Dictionaries of Europe, No. 50 The Scarecrow Press, Inc. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK 2007
  3. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Blaramberg/text33.htm
  4. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Blaramberg/text33.htm
  5. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Blaramberg/text33.htm
  6. 1 2 Большая советская энциклопедия. Гл. ред. Б. А. Введенский, 2-е изд. Т. 46. Фусе — Цуруга. 1957. 672 стр., илл. и карты; 48 л. илл. и карт.