Оьрсийн-шведийн тӀемаш

Оьрсийн-шведийн тӀемаш — Российна а, Швецина а йукъара тӀемца долу девнаш.

Шераш	ЦӀе	Толамхо
1142—1164	Хьалхара шведийн жӀарахойн тӀелатар	Новгородан республика
1187	Коьрта шахьран Сигтунин тӀелатар	Новгородан республика
1240—1250	ШолгӀа шведийн жӀарахойн тӀелатар	Новгородан республика
1293—1295	КхоалгӀа шведийн жӀарахойн тӀелатар	Билгала дац
1311—1323	Шведийн-новгородан тӀом	Билгала дац
1348—1349	ДоьлгӀа шведийн жӀарахойн тӀелатар	Новгородан республика
1495—1497	Оьрсийн-шведийн тӀом	Билгала дац
1554—1557	Оьрсийн-шведийн тӀом	Росси
1558—1583	Ливонан тӀом	Швеци а, Речь Посполити а
1590—1595	Оьрсийн-шведийн тӀом	Росси
1610—1617	Оьрсийн-шведийн тӀом	Швеци
1656—1658	Оьрсийн-шведийн тӀом	Билгала дац
1700—1721	Сийлахь-Боккха Къилбаседа тӀом	Росси
1741—1743	Оьрсийн-шведийн тӀом	Росси
1788—1790	Оьрсийн-шведийн тӀом	Билгала дац
1808—1809	Оьрсийн-шведийн тӀом	Росси

Хронологи

• 1142—1164 — масийттаза гӀоьртича а шведаш Ладога схьайаккха, амма новгородхойн эскарша йухатуьйхира уьш. (ах легенда хилла Хьалхара шведийн жӀарахойн тӀелатар)
• 1187 — шведийн коьрта шахьар Сигтуна схьалаьцна, йохийна карелийн-новгородхойн эскарша.
• ШолгӀа шведийн жӀарахойн тӀелатар:

XIII бӀешеран йуккъехь латташ шведийн Ӏедалан кӀелахь ду.

1240 шеран 15 июль — Невин тӀом, Александр Невскийс хӀаллакдина шведийн эскар.

1246—1250 — Ярл Биргер II коьртехь волу шведийн эскарш тӀемца тӀелетар.

• КхоалгӀа шведийн жӀарахойн тӀелатар: 1293—1295 — шведийн эскарш Карелин лагна а, Карелина а тӀемца тӀелетар. Шведаша Карелин лаган дакъа дӀалацар, гӀап Выборг йогӀар, гӀап Корела йаккхар (мукъайаьккхина 1322). Неван тӀехь гӀап Ландскрона йиллар (йохийна новгородхойн эскарша 1301 шарахь).
• 1311—1323 — цхьа могӀа вовшашна тӀемца тӀелетар оьрсийн а, шведийн а эскарш. Доза чӀагӀдина Ореховн машаран бартца (1323 шеран 12 августехь).
• 1311—1323 — цхьа могӀа вовшашна тӀемца тӀелетар оьрсийн а, шведийн а эскарш. Доза чӀагӀдина Ореховн машаран бартца (1323 шеран 12 августехь).
• 1348—1349 — Коьртехь паччахь Магнус VII-гӀа волу 4-гӀа жӀарахойн тӀелатар. 1348 шеран августехь схьайаьккхина гӀап Орешек (йухайерзийна 1349 шеран февралехь). 1351 шеран аьхка Новгород дуьхьала тӀелатар, Выборган гуо лацар. Ореховн машаран барт тӀечӀагӀбар.
• 1375—1396 — ладаме доцу дозанера герзашца долу девнаш, Новгородо Эстерботни провинци йайар.
• 1397 — Швеци Кальмаран унин йукъайоьду. 1397 - 1495 шерашкахь Швецин а, Новгородан а йукъахь цхьан а деха тӀеман дов ца хуьлу. Амма, ладамаза рейдаш шинне а агӀора йу: 1410-гӀа шерашкахь дуьхьала хин некъ бара Карелин лаг тӀехула Кякисальме, йа Кореле, иза йара Новгородан Ладогин Ӏоман къилбаседехьара ладамечех гӀорто. Оцу новкъахь лаьттара махлелоран йукъ а, гӀап а Тиуру (Тиверск), иза Кякисальмин форпост йара. 1411 шарахь шведаш схьайаьккхира иза, ткъа Новгорода доькхуш хӀаллак бира Выборган гуо, амма оцу хенахь гӀуллакх цу тӀехь сецира. 1468 шарахь Выборгехь Ореховн машар бахбаран барт хилира.
• 1479—1482 — Новгородан латта ницкъала дӀатоьхна Москохан олаллех, Ӏедал хийцадалар бахьнехь дозанера хьал цхьаьна ханна даьржина дара, кхаа шеран дохаллехь хуьлу дуккха а дозанера девнаш а, «таӀзаран экспедицеш» а дозанан шинне агӀора а. 1483 шарахь Данин (а, Швецин а) паччахь Ханс I Ӏарш тӀехаар бахьнехь рогӀера оьрсийн-шведийн машар бахбина (1487 шарахь) кхин а 5 шарна.
• 1493 — данихойн-шведийн йукъаметтигаш талхарна Швецин дуьхьала барт бира Нарвехь. Бартца йухадерзо дезара 1323 шарал тӀаьхьа дайина дерриг Новгородан латтанаш, амма иза кхочуш ца дира ала мегар ду.
• 1495—1497 — Малхбузен Карели къовсу оьрсийн-шведийн тӀом. 1497 шеран мартехь Новгородехь машар бина.
• 1510 шеран 25 мартехь — Новгородехь барт бина Ореховн машар кхин а 60 шарна бахбан.
• 1554—1557 — XVI бӀешеран хьалхара оьрсийн-шведийн тӀом. 1557 шеран бӀаьста барт бина 40 шарна машарехь даха.
• 1570—1583 — Ливонийн тӀаьхье къуьйсу оьрсийн-шведийн тӀом.
• 1590—1595 — оьрсийн-шведийн тӀом. 1595 шеран майхь Тявзин машаран барт бина.

XVIII—XIX бӀешерашкахь тӀемашца Россех схьатоьхна мехкийн карта

• 1610—1613 — Делагарди Якоб тӀелатар, Карелин, ижорийн, Новгородан латтанаш схьалацар.
• 1614—1617 — оьрсийн-шведийн кхаа шеран тӀом. чекхбаьккхина 1617 шеран 27 февралехь Столбовн машаран барт барца.
• 1656—1658 — оьрсийн-шведийн тӀом 1656—1658.
• 1656—1658 — оьрсийн-шведийн тӀом 1656—1658.
• 1700—1721 — Къилбаседа тӀом. Чекхбаьккхина  1721 30 августехь (10 сентябрехь) Ништадтан машарца.
• 1741—1743 — оьрсийн-шведийн тӀом 1741—1743.
• 1788—1790 — оьрсийн-шведийн тӀом 1788—1790.
• 1808—1809 — оьрсийн-шведийн тӀом 1808—1809.

Швецин а, Киевн Русьна а йукъара тӀемийн йуьхьиг

Новгородца тӀемаш

Швецин а, Киевн Русьна а йукъара тӀемийн йуьхьиг хьалайоьду XIII бӀешеран йуккъе. Оцу хенахь къовсаме болу Финнийн айманан берд лаца гӀертара новгородхой а, шведаш а.

1187 шарахь Швецехь гражданийн тӀом болуш, чӀогӀа ницкъ бира шведашна славянийн православин бахархой алсама болу шведийн коьрта шахьран Сигтунин тӀелатаро. Карелин тӀемлошца кеманийн флотили къайлаха чекхйелира шведийн шхерашкахула Сигтуне. Шведийн коьрта шахьар штурмаца йаьккхира, вийра Упсалин католикийн епископ. Сигтуна мукъайаьккхинчул тӀаьхьа, шведаша оьрсийн бахархошна репресси йира, карелашна – Новгорадан республикин бахархойн а, бартхойн а дуьхьало ца йарна, йохийра православин килс. Новгородхоша тӀелатарехь дакъа лацар хила тарло, амма хьосташа дуьххьара дӀа тӀе ца чагӀдо. Швеци гӀелйалар пайдехь дара Новгородна, амма бала хьийгира Сигтунин православин славянийн бахархоша.

1239—1245 шерийн карта

Александр I волуш хилла Оьрсийн-шведийн тӀом

Коьрта йаззам: Оьрсийн-шведийн тӀом 1808—1809

1807 шарахь Александр I-чо а, Наполеон I-чо а Тильзитан машар бина, чекхбаьккхира оьрсийн-пруссин-французийн тӀом. Тильзитан машар бича, Александр I-чо кховдийра шведийн паччахье Густаву IV-гӀачуьнга шен йукъарло Наполеонца маслаӀат дан. Машаран бертан цхьа бехкам бара Российн импери Йоккха Британин йина континентан блокадех схьакхетар бара (блокада йара Наполеона йина экономикин а, политикин а система). Иштта блокадех кхета дагахь йара Данин паччахьалла а. цунна дуьхьала 1807 шеран августехь Йоккха Британис паччахьаллин коьрта шахьран Копенгагенна тӀе а летта, схьалецира йерриг данин тӀеман флот. Густав IV-чо и кховдам дӀа а теттина, Ингалсчоьнца герга йахаран некъ лецира, ткъа иза къуьсуш йара шен мостагӀе волчу Наполеонца. Россий а, Йоккха Британин а зӀенаш хедира — вакилаташ хӀораммо а цӀа кхайкхира, болабелира буьйда тӀом. 1807 шеран 16 ноябрехь Российн правительствос йуха а кховдийра шведийн паччахье йукъаметтиг тойар, амма шина баттахь гергга цхьан а жоп ца догӀура. ТӀаьххьара, Густав IV-чо жоп делира, французаша Балтика хӀордан гаванаш дӀахеццалц 1780 а, 1800 а шерашкара берташ кхочуш бан йиш йац аьлла. Оцу хеннахь хиира, шведийн паччахь Даница болчу тӀамехь кечлуш вуй Ингалсчоьнна гӀо дан, цаьргара Норвеги схьайаккхархьама. Дерриг оцу хьелаша император Александр I-чунна бахьна лора Финлянди йаккха, Ӏалашо йара шайн коьрта шахьаран кхерамазалла латтор луларчу Российца гома йолчу пачхьалкхах.

1808 шарахь оьрсийн эскар (24 эзар гергга) дозанца дӀахӀоьттира, Фридрихсгамна а, Нейшлотна а йуккъехь, куьйгалла дан тешам беллера графанна Буксгевденна. Шведийн Финляндехь оцу хенахь 19 эзар эскар дара, цхьаьна ханна хӀоттийна инарлин Клеркеран хьаькмаллехь. Коьртабаьчча, граф Клингспор, хӀинца а Стокгольмехь вара, цигахь массо а дог дохуш бара цакхетам машаре дӀаберзорна: ша паччахь тешаш вацара оьрсийн эскарш Выборган губернехь хӀоьттина ду аьлча, шведийн эскар тӀеман хьоле даьккхина дацара.

ТӀом кхайкхина боццушехь, оьрсийн эскар 9 февралехь дозанал дехьа делира. 18 февралехь граф Буксгевден Гельсингфорс чувелира; шведийн эскарш чӀагӀделира Свеаборгехь. 23 февралехь граф Клингспор йухавелира Таммерфорсе, омар делира дерриг къилбаседа Финляндехула дӀасакхийсина тобанашка цига тӀейуьйла аьлла. Цунна тӀаьххье Тавастехус дӀалецира оьрсийн эскарша.

27 февралехь Буксгевден омар делира элина Багратионна Клингспорна тӀаьхьара ма вала, ткъа инарлина Тучковна — цуьнан йухаваларан некъ хадабе аьлла; ша Буксгевдена сацам бира Свеаборган гуо латто. Свеаборган аьттонца гуо латторехь коьртаниг хилира Готланд гӀайре йаккхар — цуо сагатдина шведийн правительство флотан даккхий ницкъаш хьажийра гӀайре йухадерзо, оцу балхо Свеаборган турслойн хӀордан тӀера эвсаре гӀо дӀадаьккхира.

Шведаш дуьхьало ца йеш йухабевлира Брагестад йолчу, амма Свеаборг 26 апрелехь карайахара оьрсийн эскаршна. Толамхошна кхечира 7,5 эзар йийсархо, 2 эзар сов топ, тайп-тайпанна тӀаьхьалонна дӀайехкина хӀумнаш, 110 тӀеман кема. Кхин а хьалха, 5 мартехь, карайахара Свартхольм гӀап; оццу хенахь ала мегар долуш дӀалаьцна чӀагӀбина мара Гангут а, Аландан гӀайренаш а. Кхин дӀа аьтту рогӀ-рогӀанна хуьлура. Шведийн эскаршна гӀолоцура финнийн бахархоша, оьрсийн эскарна дуьхьала партизанийн тӀом латтош.

1809 шеран 6 (18) мартехь Багратионан корпусо дӀалецира Аландан гӀайренаш, схьалецира 2 эзар сов йийсархо, 32 йоккха топ, 150 сов кема. Коьртехь инарла-майор Я. П. Кульнев волу оьрсийн эскарийн авангард 7 (19) мартехь Швецин бердашка йелира, йаьккхира Гриссельгам (хӀинца Норртелье коммунехь), кхерам бира Стокгольмна. Царна йукъахь, хьаькамаллехь граф Шувалов волу оьрсийн эскарийн къилбаседа тоба кхиира хаъал толамаш баха. Цунна дуьхьала лаьтта Гриппенберган тобано тӀом ца беш йитира Торнео гӀала, цул тӀаьхьа, 13 мартехь, Российн империн эскарша Каликс эвлан гергахь гуо бина, герз охьадиллира. Цул тӀаьхьа Аландашкахь бинчу бартах хаам кхаьчна граф Шувалов сецира.

1809 шеран 13 мартехь Швецехь пачхьалкхан харцам хилира, Густав IV Адольф вожийра, ткъа паччахьан Ӏедал кхечира девешин Зюдерманландан герцоган а, цунна гуонахьара элашна а кара.

Стокгольмехь гулйеллачу риксдаго Зюдерманландан герцог паччахь Карл XIII-гӀа кхайкхийна, керла правительство Эстерботнера оьрсий дӀататтарех болчу инарлин графан Вреден кховдам тӀетевжира; тӀом карла белира, амма шведийн масех кема лаца бен аьтту ца белира; уьш Россин дуьхьала халкъан тӀом боло гӀертарх гӀуллакх ца хилира. Гернефорсан гергахь оьрсашна аьтту болуш гӀуллакх нисдаларна йуха а машар бира, оьрсашна иза оьшура шайна дааран сурсаташ кхачо.

Иэс

• Документин фильм «Полтавин тӀом. 300 шо даьллачул тӀаьхьа». — Росси, 2008
• Полтавин тӀеман 300 шо даздарна арахецна поштан блок.

Хьажа кхин а

• Оьрсийн пачхьалкхан мохк кхоллабалар
• Российн империн мохк кхоллабалар

Литература

• Русско-шведские войны // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Русско-шведские войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Новгородан первая летопись старшего и младшего изводов. — М.;Л., 1950
• Видекинд Юхан История десятилетней шведийн-московитской войны. — М., 2000
• Кеп:Книга:Hughes L.: Russia in the age of Peter the Great

Хьажоргаш

• Брикнер А. Г. ТӀом России со Швецией в 1788—1790 годах на сайте «Руниверс»
• Паламарь Н. Г. Русско-шведские войны второй половины XVI в. и их влияние на формирование границы Русского государства
• Оьрсийн-шведийн тӀом 1788—1790 гг. Статьи карты и документы.
• Форстен Г. В. Записки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского университета. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648) (в 2 частях) СПб.: Типография В. С. Балашева и К, 1893