Орстхой-Мохк

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Орстхой-Мохк
Географин регион Къилбаседа Кавказ
ЙукъайогӀу ГӀалгӀайчоь а, Нохчийчоь а

Орстхой-Мохк, Арсхте-Мохк (нох. Аьрштхой-Мохк), арарцlераш: Балсу, Карабулак мохк — Къилбаседа Кавказан юккъахь лаьтта историйн мохк бу. Иза бара Эс-хи, Марта хишца лакхахь а, юккъахь а долчу латтанаш тӀехь. Цигахь XVIII бӀаьшерашкахь кхоллаеллачух тераду нохчийн къомах болчу орстхойн тӀеман-политикин союз[~ 1] Орстхой. Таханалера охьаховшар — доккхаха дакъа ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан кӀоштахь а, Нохчийчоьнан ТӀехьа-Мартанан кӀоштан дозанехь а. Мохк шуьйрочу Лам-Аьккха олучу нохчийн историн регионан йукъахь бара.

ЦӀе[нисйе бӀаьра | нисйе]

Орстхой-Мохк боху цӀе цхьанне а историн тептарш тӀехь язйина йац. Дукха хьолахь Ӏилманчаша-кавказйовзархоша а, мохк мохкбовзархоша (Ш. Б. Ахмадов, А. С. Сулейманов кхин берш) а, орстхой дуьххьала охьахевшина историн мохк билгалбоккхуш лелайо тӀеман-политикин а, меттиган союзан Орстхой боху цӀе, я термин — паргӀата йукъаралла Орстхой. Оьрсийн меттан тептаршкахь йукъараллех, къомах, махках ала тарло арстхой/арштхой, орстхой/орштхой, эрстхой/эрштхой. Ткъа орстхош а, гӀалгӀаш а махках олу Арсхте/Арште[1], нохчаша — Арстхой/Арштхой олу[2]. XVIII бӀаьшерера талламчо И. А. Гюльденштедта оцу меттигах Карабулак мохк олу (тюркийн маттара, гӀумкийн маттара хила а тарло [3], орстхойн цӀе «карабулакаш» шуьйра яьржина экзоэтноним хилла), мохк билгалбоккхуш кхин а масех топоним юьйцу цуо: нохчийн — Арисх Тояи/Ариш Тояй, чергазийн — Балсу — Марта хин шира цӀе[4] (тюрк. «Мезан хи»)[5].

Ярташ[нисйе бӀаьра | нисйе]

Орстхой-Махкара бахархойн орстхойн ярташ, кӀезиг теллина ю, таханаьнна дукхахадерг гулдинарг мохкбовзархо А. С. Сулейманов (арахецна IV декъехь 1976—1985 шерашкахь) бен вац, Ӏилманчаша-кавказйовзархоша кхин а тӀе таллам бан беза оцу махкахь.

1891 шарахь йина перепись[6]
йурт (гондар кlотарш йукъа лоцуш) къам бахархой боьрш нах сте нах
Лакхар Ялхара нохчий 188 109 79
Лахара Ялхара нохчий 67 32 35
Мержи нохчий 254 123 131
Цlечу-аьхке нохчий 192 90 102
1926 шарахь йина перепись[7]
йурт бахархой царехь нохчий царехь масс

процент нохчий

Хьайхарой 93 93 100%
Цlечу-аьхке 33 33 100%
ГериетIа 85 85 100%
Дака-Бухие (мержой) 161 161 100%
Далга-Бухие 65 65 100%
Муьжган 36 36 100%
Балантlе 24 24 100%
Къула 101 101 100%

Орстхой-Мехкан яртийн коьрта тептар[8]:

ЦӀе[~ 2] Йолу меттиг Цунах лаьцна дийцар, истори Координаташ Тайпанаш, некъи
а, гаранаш
Iaькъне тIи
АгIиен босса
Алхастие
Берашка
Бумматие
ГериетIа
ГIезин-Юрт
Дака-Бухие
Далга-Бухие
ДаьттагIа
ИгIа Эрштие
Издиг
Котар-Юрт
Къула
Лерг-БIение
МагIа Эрштие
Мерг йистие
Мержа
6 км малхбалехьа ЦӀечу-Аьхкен, 3 км малхбузехьа Гиеритана цхьа могӀа ярташ Дак-бух, Далг-бух и Чуркх-бух[~ 3] мержойн
тайпана юрт
(д1атесна)
Муьжган
Олкамие
СамйогIача
Сипсуо-ГIала
Футтунчу
Хьевхьие
ЦIечу Оалками
ЦӀечу-Аьхке[Комм. 1]
Марта хин аьтту берд тӀехь[Комм. 2], МагIа Олкумиен 4 км малхбалехьа[9][10] прародина орстхойцев[11], XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀашеран юьххьехь хила Орстхой тайпанийн синмехаллин а, политикин а бух бу[12]
(дӀатесна, оьздангаллин тӀехьлон объект)
цӀечойн тайпанан юрт
ЧамалгӀа
Чирка-Бухие
ЧӀижгантӀа
Чужа-Чу
Эбарг-Юрт
Элдарханан-ГӀала
МагӀа Олкумие[~ 4]
(гӀалгӀ. ЦIечу Оалками[13])
Ӏас-хинан 1,5 км Оалкамана лакхахь[14] кхин а Нохчийн Олкум цӀе а яра[14] кхоьллина
цӀечойша[14]
Хьайха
(нох. Хьайхьа/Хьевхьа)
Марта хи схьадолучехь[~ 5], 3 км малхбалехьа Гериетан[14] йоьхна эвла, «Сурхайн бӀов» ю, бохь Шамилан эскарша бохийна, 2 шира кешнаш а ду[14] 42°54′32″ къ. ш. 45°12′35″ м. д.HGЯO хьайхаройн
тайпанан юрт
(дӀатесна)
Дак-бух
2300 м Мюжган малхбалехьа
, 3 км Гиеритана малхбузехьа
йоьхна эвла, йисина масех
бӀаьвнех кӀеззиг хӀума, шира кешнаш, маьлхан кешнаш
42°56′16″ къ. ш. 45°07′58″ м. д.HGЯO юрт коьллина
Дака цӀе йолчу стага
Галайн-ЧӀаж Галайн ЧӀажахь, Галайн-Ӏам уллохь доза ду къилбехьа Аьккхаца, Маьлх-Йистаца, Кей-Мехкаца, малхбалехьа Нашхаца а, ТӀерлаца а, малхбузехьа Ялхараца, къилбаседехьа Гихтаца. 42°53′00″ къ. ш. 45°18′00″ м. д.HGЯO Галайн тайпанан юрт.
Ялха
×
Галайн-ЧӀажан кӀоштахь НР доза: Мержаца — малхбузехь, Нашхаца а, Галайн-Чажаца а — малхбалехь, Аьккхаца — къилбехьа. 42°55′00″ къ. ш. 45°17′00″ м. д.HGЯO Ялхаройн тайпанан юрт
ГІула
×
Аьккхийн, Маьлхийн, ГӀалгӀайн дозанаш вовшахкхетачохь доза: Цораца — малхбузехь, Аьккхаца а, Маьлх-Йистаца а — малхбалехь. 42°48′01″ къ. ш. 45°07′54″ м. д.HGЯO ГӀулойн тайпанан юрт
Издиг
×
Хутта хин аьтту бердаца,
Хуттунчу уллохь, 3 км Акие-тӀи малхбалехьа
йоьхна эвла 43°07′00″ къ. ш. 45°08′54″ м. д.HGЯO
КатаргаштӀие
МагӀа Олкумиен малхбален агӀора йоьхна эвла, масех
бӀевнан дакъош дисина, шира кешнаш}[15]
42°58′07″ къ. ш. 45°01′54″ м. д.HGЯO
Муьжган
×
3 км къилба-малхбалехьа ЦӀечу-Аьхкена,
Марта хин аьтту бердаца
йоьхна эвла 42°56′00″ къ. ш. 45°07′00″ м. д.HGЯO Муьжганойн тайпанан юрт
СамйогӀача
×
Хутта хин аьтту бердаца, 3 км
малхбузехьа Мергйистиена
йоьхна эвла 43°06′00″ къ. ш. 45°03′15″ м. д.HGЯO «Берд богӀача»,
сам — меттигера бердан цӀе ю
ГӀандал-Басса
×
Даьттахан къилбехьа
, 9 км Аьрштан къилбехьа
йоьхна эвла, дисина масехь
бӀаьвн дакъа, шира кешнаш, маьлхан кешнаш
43°03′54″ къ. ш. 45°08′35″ м. д.HGЯO ГӀандалойн тайпанан юрт
Хуттунчу
Шикъарой ? → ×
Хутта хин аьрру бердаца, лулахь
Издиг, 3 км малхбалехьа Акие-тӀира
йоьхна эвла, «Шикъаройн
бӀов» — чӀагӀо
43°06′54″ къ. ш. 45°07′16″ м. д.HGЯO


Орстхой-Мохк (Соьлжан кӀошт а, ТӀехьа-Мартанан кӀошт а)
ГӀалгӀайчоь
Нохчийчоь
Къилбаседа ХӀирийчоь
А л х а н ч
у р т а н
а р е
Т е р к а н
д у къ
С оь л ж а н
д у къ
л. Карабулак
С оь л ж а н
а р е
Элдархан-Гала
Обург-Юрт
Сипсо-Гала
Гажар-Юрт



Мерджа
Катаргаш-Ти
Футтун-Чу
Мош-Ти
Сам-Йогача
Издиг
Мужган
Ганда-Басса
Мужий-Чу
Цейш-Ти
Галашка
Алкун
Бийрашка
Арш-Ти
Ака-Ти
Мерг-Йистиэ
Хай
Корий-Чу
Герий-Ти
Ака-Басса
Дяттах
Чемулга
Алхас-Ти
Сурхой-Хи
Буммат
Балойн-Лам
Кеш-Ков-Чу
Мазара-Корт
Ворхин-Лам
Амка
Джан-Чу
Жима-Эрбала
Йокка-Эрбала
Гура-Чу
Толиэ
Амиэ
Чу-Ша
Очак
Кир-Бе-Чу
Кёрга
Мочча
Ӏашхойн Мартан хикхоче
Ӏашхойн Мартан хьост
Ӏасс хин хикхоче
Ӏ. Галайн-Ӏам
Поселения и культовые объекты орстхойцев в Чечне и Ингушетии.

Галерей[нисйе бӀаьра | нисйе]

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Коригов Х., Мержоев С., Белхороев М. В. Последнее слово — за нами // «Комсомольское племя» : газета. — орган Чечено-Ингушского Рескома ВЛКСМ, 1990. — № 44 (5555) от 1 ноября.
  • Сулейманов А. С. II часть: Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
  • Сулейманов А. С. IV часть // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Рецензент Я. У. Эсхаджиев, ред. И. А. Ирисханов. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1985. — 224 с. — 5000 экз.
1-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
2-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни / Ред. Т. И. Бураева. — Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006. — 5000 экз. — ISBN 5-98896-002-2.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Комменташ
  1. А. С. Сулейманов сообщает ещё один вариант названия этого поселения — чеч. ЦIий Iанийнчу аьхке (Сулейманов А. С., 1997, с. 15).
  2. В первом издании работы А. С. Сулейманова (II часть, 1978 год) река ошибочно названа чеч. Эс-хиАсса, в издании 1997 года река исправлена — Фарта, то есть Фортанга (Сулейманов А. С., 1978, с. 80; Сулейманов А. С., 1997, с. 13).
Комменташ
  1. . Къилбаседа кавказан кхин долу къаьмнаша санна, шайн йукъара цхьанакхетараллин кепийн хала а, даиман цхьанакепара а йоцу цӀерийн система лелайора цара, дукхахьолахь цхьа могӀа терминаш а лелош — тукхумаш/шахараш, тайпанаш, гаранаш, некъи, цӀа, доьзал кхин дӀа а. КавказӀаморехь, иштта йаккхийчу кепашна «паргӀата йукъаралла» я, «йукъаралла» термин лелайо.
  2. Большинство названий дано в соответствии с работой А. С. Сулейманова «Топонимия Чечено-Ингушетии» в IV частях (1976—1985 гг.), а также по его более краткому переизданию 1997 г. (Сулейманов А. С., 1978; Сулейманов А. С., 1997).
  3. В работе А. С. Сулейманова «Топонимия Чечено-Ингушетии» (1976—1985 гг.) Мержа — это группа поселений Дак-бух, Далг-бух и Чуркх-бух. Однако, далее по тексту у А. С. Сулейманова имеется другая, вероятно, ошибочная информация, так как здесь Мержа включает слишком много селений, явно принадлежащих другим тайпам: помимо Дак-бух и Далг-бух, далее прибавляются Цечу-эхкие [Цечу-ахкие], Деха-Гериета, Сеха-Гериета, Хайха [Хевха], Кулие, а указанный первоначально Чуркх-бух — отсутствует. (Сулейманов А. С., 1978, с. 80, 101; Сулейманов А. С., 1997).
  4. В газетной статье Х. Коригова, С. Мержоева и М. В. Белхороева транскрибирование с ингушского языка Верхнего Алкуна указано как «Цечой Оалкам» («Комсомольское племя», 1990).
  5. У истоков реки Фортанга/Мартанка, в работе А. С. Сулейманова указан местечко и аул Хьай, который, вероятно, и есть упоминаемое им ранее по тексту селение Хайха/Хевха (Сулейманов А. С., 1997).
Хьосташ
  1. Комментарий № 275 к Гюльденштедт И. А. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг., в переводе Т. К. Шафрановской.
  2. Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — С. 230.
  3. Сулейманов А. С., 1978, с. 115.
  4. Ахмадов Ш. Б. Ук. соч. — С. 231.
  5. Гюльденштедт И. А. Провинция Кистия или Кистетия // Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг. К политической географии и народоведению Кавказских гор. — СПб.: «Петербургское востоковедение», 2002. — С. 244.
  6. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/23083-t-2-vyp-7-groznenskiy-okrug-1891#mode/inspect/page/66/zoom/4
  7. https://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/view#page=441
  8. Сулейманов А. С., 1978, с. 78-80.
  9. Сулейманов А. С., 1978, с. 79-80.
  10. Сулейманов А. С., 1997, с. 13.
  11. Сулейманов А. С., 1978, с. 79.
  12. Ахмадов Я. 3., Ахмадов Ш. Б., Багаев М. X., Хизриев X. А. История Чечено-Ингушетии (дореволюционный период)//Учебное пособие. — Грозный, 1991. — С. 50.
  13. Сулейманов А. С., 1978, с. 78.
  14. 1 2 3 4 5 Сулейманов А. С., 1997.
  15. Сулейманов А. С., 2006.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Коригов Х., Мержоев С., Белхороев М. В. Последнее слово — за нами // «Комсомольское племя» : газета. — орган Чечено-Ингушского Рескома ВЛКСМ, 1990. — № 44 (5555) от 1 ноября.
  • Сулейманов А. С. II часть: Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
  • Сулейманов А. С. IV часть // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Рецензент Я. У. Эсхаджиев, ред. И. А. Ирисханов. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1985. — 224 с. — 5000 экз.
1-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
2-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни / Ред. Т. И. Бураева. — Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006. — 5000 экз. — ISBN 5-98896-002-2.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]