БӀаьстенан маьлхабӀаьрг

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг
Ораматан йукъара кеп
Ӏилманан классификаци
йуккъера рангаш Домен: Эукариоташ Дуьне: Ораматаш Дакъа: Magnoliopsida Къеп: Ranunculales Доьзал: Ranunculaceae Бухара доьзал: Ranunculoideae Триба: Adonideae Тайпа: Adonis Кеп: БӀаьстенан маьлхабӀаьрг
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Adonis vernalis L., 1753
Синонимаш
Adonanthe vernalis (L.) Spach Adoniastrum vernale (L.) Schur Adonis dahurica Ledeb. ex Rchb. Adonis helleborus Crantz Adonis parviflora Janka ex Nyman Adonis pratensis Ledeb. Anemone consiligo Baill. Chrysocyathus vernalis (L.) Holub
Сурт Викилармехь ITIS   18727 NCBI   46985 EOL   595629

БӀаьстенан малхабӀаьрг (лат. Adōnis vernālis) — ЦӀазамбуц (Ranunculaceae) доьзалера МалхабӀаьрг тайпана кепара дукхашеран бецан орамат.

Йаьржина а, йолу а меттиг

Шуьйра йаьржина аренан а, хьунаренан а областашкахь, хаало иштта Российн Европин декъера Ӏаьржа латта доцучу регионашкахь а, ткъа иштта Малхбузенн Сибрехахь а, ГӀирмахь а. Оцу Ӏаламан зонашна арахьа кӀезиг йу; Германехь а, Швейцарехь а хӀаллакхила кхерамехь йу. СИТЕС Конвенцин II-гӀа тӀетохаман йукъатоьхна.

Йолу бес-бесара бецаш йолчу аренашкахь а, лилха дакхан хьаннийн йисташкахула а, аренан нажан хьуьнан а, йекъачу йиллинчу аренан басешкахула а, коьллашна йукъахь, хотешкахь а, боьранашкахь а, гуттара дика Ӏаьржа латтан тӀехь.

Ботаникан куц

«Köhler’s Medizinal-Pflanzen» жайнин тӀиера ботаникан сурт, 1887

Дукхашерийн бецан орамат.

Орам нисса охьанехьа, боца, боьра-Ӏаьржа тел кепара бу.

ГӀад гоьрга, шера, дерриг аьлча санна дерзина, нисса лаьтташ йа дӀатаьӀна, цхьалха йа гӀийла геннаш девлла, дуькъа гӀаш долу тӀетаьӀна геннаш долуш, зезаг дала долалуш 5—20 см лекха, зезаг даьлчи дахло 30—40 см.

ГӀаш шуьйра хӀоа кепара, пӀелгашна декъаделла. Орамера а, лахара а гӀадан гӀаш боьра басахь пелаг кепара, кхин гӀадан гӀаш хевшина, дакъош церан дуткъа асанан, дийна йист йолуш, 1—2 см йеха а, 0,5—1 мм шуьйра а. ГӀан экъа лахарчу гӀашшан 6—8 см шуьйра.

Зезагаш цхьалха гӀадан а, геннийн а боьххьехь, даккхий, 40—60 (80) мм диаметр йолуш, сирла-можа. Кедалг гӀаш пхиъ — бархӀ, шуьйра хӀоа кепара, лакхахь артдина, баьццаро, доца а, дуткъа а охьатаьӀна, 12—20 мм деха. Жазаш 10—20, дехуо, хӀоа кепара, кегий цергаш йолуш, 25—34 мм деха. Дургалш а, йизаш а шорта ду, лаьтта спиралкепара конус тайпана зезаган бух. Зезаг долу гӀашца цхьана апрелехь — майхь; къилбаседа кӀошташкахь кхуьу июнь йуккъе кхаччалц.

Зезаган формула: $\ast K_{5}\;C_{10-20}\;A_{\infty }\;G_{\infty }$ ($\ast K_{5}\;C_{\infty }\;A_{\infty }\;G_{\underline {\infty }}$)

ХӀуш — гоьрга-хӀоакепара хабаршка эхна бот чохь, 20 мм гергга еха, лаьтта 30—40 бӀарах. БӀараш хӀоакепара, 4—5 мм деха, хабаршка эхна, охьатаьӀна, бӀогӀий церан дӀатаӀийна охьанехь, мӀаркепара. Дозаллин барам 1000 «хӀу» (бӀар) 7—12 г. ХӀуш кхуьу июнехь — июлехь.

Ораматан дерриг дакъош дӀевше ду.

Химин хӀоттам

Бецаца ду 0,07—0,15 % деган тобан гликозидаш (цимарин, адонитоксин), адонивернит, сапонинаш, фитостерин. Цул сов, бецах даьккхина сапонинаш а, адонит спирт а.

ХӀуш а, орамаш а йукъахь ду деган гликозидаш; орамашкахь карийна кумарин вернадин.

Бахамехь иэшар а, лелор а

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг медицинехь лело бакъоелла, дарбанан гӀирс санна лело тӀехьло йолуш а йу. Дарбанан аьргалла йу мокха пелигел 5—10 см латтан тӀехулара, зезаг даьллачул тӀехьа хӀу охьадожалца болчу муьрехь хадийна йолу, акха кхуьучу бӀаьстенан маьлхабӀаьрган тӀехулара дакъа. Иза якъийна хила йеза 50—60 °С температурехь йа хӀаваэхь ӀиндагӀахь,— Herba Adonidis vernalis. Маьлхан зӀаьнарш нисса тӀекхеташ якъайар дика ца лору, хӀунда аьлчи бецан биологин жигаралла лагӀйала тарло.

Ӏаткъаман йуьхьигаш йу кардиотоникан гликозидаш карденолидийн тобанера: цунах евлла строфантидин, адонитоксигенин, адонитоксол, строфадогенин. Коьртанаш царах — цимарин, К-строфантин-р, адонитоксин, К-строфантозид. Аьргаллех йан ло кардиотоникан препараташ: басар, йекъа экстракт, адонизид (ампулашкахь), адонис-бром (драже), кхин а, цул сов, бӀаьстенан маьлхабӀаьрг йукъайогӀу цхьа могӀа комплексан деган гӀирсан. Лелабо бӀаьстенан маьлхабӀаьрг деган болх нисбеш гӀирс санна, ткъа иштта йукъараседативан, хьатӀдалийтаран гӀирс санна. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препараташ лелайо коьртаниг гуттаренна а гӀийла болу деган болх а, деган невроз а. Цул сов, бромца цхьаьна уьш лоьраш йаздо сов нерваш карзахъевлча, набйайна хилча, эпилепси хилча. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препараташ сих а до, лагӀ а до дог деттадалар, тӀетуху деган тохадаран а, минотан а чухоам, чуо йукйалар дӀадоккху; кхечу гликозидел алсама тиейо центран нерван система. Дика Ӏаткъам бар гойту экспериментан артритан а. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратийн гулйаларан хьал го гӀийла, иза бахьнехь уьш шуьйра лелайо медицинан практикехь. Ницкъаца а, дагна бечу Ӏаткъаман бохаллица а уьш гӀийла йу буькъазазал а, строфантал а. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратан Ӏаткъамца хаало цомгашчеран электрокардиограммин хийцамаш, уггаре амалехь ерг царех йу: ST асан депресси, Т церг охьаялар, бакъхьара йолчура дацаре йолчу ялар, QRST интервал йацйалар. Иштта хийцамаш гучубовлар доьзна ду барамах а, бӀаьстенан маьлхабӀаьрг лелабаран замане хьаьжжина.

Адонис дика йу наркоманийн кокаин лелор бахьанехь пхенаш ийзадарна. Хьалха чудоьттича бӀаьстенан маьлхабӀаьрган басар йа настойка валаран хьолах ларво. Оцу препараташ ларво пикротоксинах хиллачу камфоран пха озорах.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратех дӀовш хиллачунна гӀо: карболен тоьхна хица хьер цӀанйар, паргӀато, меттахь Ӏар, кислород чуийзор, туьханца чуьйнадохуьйтург. Нуьцкъала Ӏаьттавайтар цамагадо.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг кхиайо декорацин орамат санна.

Моз долург.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг Венехь ботаникан бешахь

Оьздангаллехь кхиайар

Мехала дарбанан орамат санна бӀаьстенан маьлхабӀаьрг кхиайо оьздангаллехь. Дарбанан аьргалла кечъен коьрта кӀошташ йу Кемеровн, Новосибирскан, Челябинскан областаш, Башкиричоь, ИйдалтӀие, Къилбаседа Кавказ, ткъа иштта Украина а.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг йаьржайо орамашца а, хӀушца а. Орамашца дӀаюьйчу хенахь уьш йоькъу даккхий патаргашца дакъошна. Орамаш дӀадуьй гурахь (сентябрехь) йа бӀаьстенан йуьххьехь. Шина могӀан йукъахь 60 см меттиг йуьту, могӀанера ораматашна йукъахь 30 см. ХӀу дуьй зӀийдагаш кхиайойле июнехь — июлехь даьхначу кхиъна девллачу хӀушца, 1,5—2 см кӀорга. Хьалхарчу шина шарахь зӀийдалгаш кхуьу чӀогӀа меллаша. ДӀасадуьй ораматаш кхоалгӀа а, деалгӀа а шеран вегетацехь. Плантаци лелор: асардар, латта кӀаддар, латта тодар. Чудерзадо орамат дика кхиинчу хенахь, буц хьокхуш.

Ӏалашдаран статус

CITES-ан тӀетохам II.

Литература

• Липский А. А. Горицвет // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Губанов И. А. и др. 579. Adonis vernalis L. [Chrysocyathus vernalis (L.) Holub] — Адонис (Горицвет) весенний // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3 т. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 194. — ISBN 9-87317-128-9.
• Гаммерман, А. Ф., Гром, И. И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. — М.: Медицина, 1976. — С. 83—88.
• Б. Г. Волынский и др. Лекарственные растения в научной и народной медицине. — 2-е. переработанное и дополненное. — Саратовского университета, 1967. — 370 с.

Хьажоргаш

• Adonis vernalis: «Плантариум» проектера таксонех хаамаш (ораматаш а, атлас тӀехь суьрташ долу кепаш а билгалйоккхург). (Хьаьжина 2 январехь 2014)
• Адонис весенний в Красной книге Украины (Хьаьжина 31 мартехь 2014)