Коьрта динаш лелочеран барам
Дуьнен дукхаха болу бахархой динехь бу, иза йа важа кепара дин леладо.
Дуьненан уггаре доккха (тӀаьхьахӀиттинчеран барамца) дин ду керсталла; XX бӀешеран дохаллехь Дуьненан берриг бахархошна йукъара керстачеран дакъа ца хийцаделча санна ду, лаьтта 33 %. ШолгӀа дуьненан дин лору ислам (23 % дуьненан бахархой). Тешаш боцучеран барам, (царна йукъахь агностикаш, атеисташ, кхин берш а) дикка къовсаме бу, тайп-тайпана талламчаша мах хадабо планетин бахархойх 11—16 %. Дуьненан бахархойх кӀезиг дакъа дац хӀиндуистийн (14—15 %), буддистийн (7 %), ламаста динийн агӀончийн.
Дин лелориш 2010 шарахь[нисйе бӀаьра | нисйе]
Лахахь хӀоттийна таблицехь, коьрта динийн векалийн барамех лаьцна хаамаш. Балийна 2010 шеран хаамаш, схьаэцна кхаа хьостера — Дж. Мелтонан «Дуьненан динаш» энциклопедера, «Британника» энциклопедера, америкин талламан Pew Research Center (PRC) центран чоьтера.
| № | Дин | «Дуьненан динаш»[1] | «Британника»[2] | PRC[3] | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Керстанаш | 2 292 454 000 | 33,2 % | 2 280 616 000 | 33,0 % | 2 173 180 000 | 31,5 % |
| 2 | Бусалбанаш | 1 549 444 000 | 22,4 % | 1 553 189 000 | 22,5 % | 1 598 510 000 | 23,2 % |
| 3 | ХӀиндуисташ | 948 507 000 | 13,7 % | 942 871 000 | 13,6 % | 1 033 080 000 | 15,0 % |
| 4 | Агностикаш | 639 852 000 | 9,3 % | 659 781 000 | 9,6 % | 1 126 500 000 | 16,3 % |
| 5 | Буддисташ | 468 736 000 | 6,8 % | 462 625 000 | 6,7 % | 487 540 000 | 7,1 % |
| 6 | Цийн дин | 458 316 000 | 6,6 % | 454 404 000 | 6,6 % | 405 120 000 | 5,9 % |
| 7 | Халкъан дин | 261 429 000 | 3,8 % | 269 723 000 | 3,9 % | ||
| 8 | Атеисташ | 138 532 000 | 2,0 % | 137 564 000 | 2,0 % | хьажа «ца тешарш» | |
| 9 | Керла динаш | 64 443 000 | 0,9 % | 63 684 000 | 0,9 % | хьажа «кхин» | |
| 10 | Сикхаш | 24 591 000 | 0,4 % | 23 738 000 | 0,3 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 11 | ЙахӀудеш | 14 641 000 | 0,2 % | 14 824 000 | 0,2 % | 13 850 000 | 0,2 % |
| 12 | Спиритисташ | 13 978 000 | 0,2 % | 13 732 000 | 0,2 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 13 | Даосаш | 9 017 000 | 0,1 % | 8 429 000 | 0,1 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 14 | Бахаиш | 7 447 000 | 0,1 % | 7 337 000 | 0,1 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 15 | Конфуцианхой | 6 461 000 | 0,1 % | 6 516 000 | 0,1 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 16 | Джайнаш | 5 749 000 | 0,1 % | 5 276 000 | 0,1 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 17 | Синтоисташ | 2 782 000 | 0,0 % | 2 772 000 | 0,0 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 18 | ЦӀеран дин лелориш | 181 000 | 0,0 % | 178 580 | 0,0 % | ‘‘хьажа «кхин» | |
| 19 | кхин | — | — | 1 427 000 | 0,0 % | 58 110 000 | 0,8 % |
| — | Дуьне, дерриг | 6 906 560 000 | 100 % | 6 908 689 000 | 100 % | 6 895 890 000 | 100 % |
Коьрта динаш[нисйе бӀаьра | нисйе]
Керсталла[нисйе бӀаьра | нисйе]
Дуьненан уггаре доккха динан векалша цхьаалла а ца йитина, декъалуш ду иттаннаш эзарш деноминацешка. Билламе, керстанаш бекъа мегар ду 4 коьрта агӀоне:
- Католикаша цхьаьнатуху ах сов дуьненан керстанаш (1,2 млрд). Дукхаха болу католикаш Руман-католикийн килсан декъахой бу.
- Протестанташ дин лелочарех шолгӀа агӀо йу керсталлехь, уьш бу 800 млн[4][5]. Протестанталлин чоьхьара уггаре йоккха конфесси йу шовзткъе итталгӀнигаш (279 млн)[6]. Кхин йаккхийра, хӀоранна а йукъахь иттаннаш миллионаш векалш болу протестантийн тобанаш йу: англиканаш, баптисташ, лютеранаш, методисташ, пресвитерианаш реформаташца, кхин а.
- Православин а, халкидонан йоцу килсийн динах тешарш а билламе цхьаьнатоьхна керсталлин кхоалгӀа агӀоне. Оцу агӀоно шена йукъалоцу 15 автокефалан православин килсан динах тешарш (180—227 млн), халкидонан йоцу («шира малхбален») килсийн (70 млн) динах тешарш а, килсийн агӀончаш а, дуьненан (канонин) православис къобал ца йина (17 млн).
- Маргиналан керстанаш 33 млн стаг ву. Оцу агӀора цхьаьнатоьхна шайна йукъахь цхьан уьйр йоцу паракерсталлин тобанаш (мормонаш, Иеган тешаш, кхин а).
Керстанаш алсама бу Европин, Къилбаседа а, Латинийн а Америкин, Океанин бахархошна йукъахь. Африкехь керстачеран дакъа 47,9 % кхаьчна; Азехь жӀарна тӀехьабозурш бахархой 8,5 % бен бац (278 млн тешаш берш)[7].
Ислам[нисйе бӀаьра | нисйе]
Исламехь йукъара тӀеэцна классификацеш йац. Pew Research Center арахоьцу чоьташа, бусалбанаш боькъу суннийшка (2009 шарахь 87—90 % берриг бусулбачех) а, шиӀийш (10—13 %) а[8]. Цу тӀе, талламийн авторша дери до, исламехь кхин а тобанаш хиларх, ткъа кхин а йукъара-исламан некъ суьпалла. «Дерригдуьненан керсталлин энциклопедис» (World Christian Encyclopedia, WCE) ислам доькъу кхаа некъе[9]:
- суннийш (84,4 % берриг бусалбачех). Хьостаца, ах сов (53 %) леладо Хьанафийн мазхӀаб; мазхӀабан (24 %) а, маликан а мазхӀабийн агӀончаш (22 %). Уггаре жима мазхӀаб — Ханбалан мазхӀабехь 2,3 млн стаг ву. Суннийшна йукъахь хьосто къастабой билгалбоху сектийн суннийн векалш — Вахьабийш (7 млн).
- шиӀийш (14,3 % бусалбачарех). ШиӀийн исламан гуранчохь алсама некъ бу иснаӀашарийш (80 % сов, оцу терахьна йукъа богӀу усулийш а, ахбарийш а). Низарийш а, мустаӀлийш цхьаьна шиӀийн исламан геннан — исмаӀилаллин (14 % берриг шиӀийх) — шайн векалийн барамца шолгӀа. Зайдийш (Нуктавиташца цхьаьна) вовшахтуху 5 % гергга шиӀийш. Бисина шиӀийн боламаш (алавийш, шейхийш, АхӀлий Хьаккъ, бекташаш, кхин а.) чӀогӀа кӀезиг бу.
Керсталлин а, исламан а къийсамаш[нисйе бӀаьра | нисйе]
Адамашна чӀогӀа хаа лаьа бусалбанийн а, керсталлин а тӀейогӀучу хенашкара динамика. XX а, XXI а бӀешераш хийцалучу хенахь процента нагӀора бусалбанаш тӀекхетар керстачарел алсама хилар лаьрра, различные футурологаша дӀахьедора тӀаьхьа бусалбанаш керстачарел сов а бевлла, уггаре доккха дуьненан дин хир ду бохуш.
Иштта, дуьненна а вевза социолого Хантингтон Самюэла шен Цивилизацеш Ӏиттайалар (1993 ш.) къинхьегамехь прогноз йира, ислам дуьненан уггаре доккха дин хир ду XXI бӀешеран хьалхарчу итт шарахь; оцу хьостаца 2025 шарахь бусалбанийн дакъа планетин бахархошна йукъахь кхача деза 30 %, ткъа керстачеран дакъа дожа деза 25 %[10]. Оцу прогнозан хьалхара дакъа кхочуш ца хилла, Хантингтонан 2025 шаран йина прогноз а дукхаха болчу бевза талламчаша дӀатоьтту. Цара лору, керсталла 2050 шарахь а хӀуонда дин хилар.
Лараман методологи[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Бахархой багарбар. Дукха хьолехь муьлхачу динехь ву боху хаттар йукъатоьхна бахархой багарбаран бланкан могӀанашна. И хьост лаьрра тешаме динан шенидентификаци йеш. Амма мехкийн ладаме декъо ца йо бахархой багарбаран мероприяти йа динах долу хаттар ца хӀоттадо бланк тӀе; цу тӀе бахархой багарбаран болх сих-сиха а ца бо, цуьнан хаамаш хаъал ширло. Цхьацца правительствош бехке йеш йу бахархой багарбаран терхьаш галйахарна, царна йукъахь ду динех дерг а.
- Хеттарш. Ишттачу хьостаца гулбинчу хаамийн нийсалла йозуш йу бинчу талламан дикаллех, хьалхарчу рогӀехь — репрезентативаллех. Хеттарийн хаамийн кӀезиг таро йу кегийра динан тобанийн нийса терахь гучуйаккха. Цхьацца мехкашкахь кӀезиг болчу динан векалша хеттаршна жоп ца дала йа нийса ца дала таро йу.
- Мах хедор, лач хаамийн бух тӀехь ду. Цхьадолу тайпанийн динийн векалш багарбо тайпанан декъахой а лорий; цу тӀе кхетадо, тайпанан берриг векалш цхьа дин лелош хилар. Цхьацца православин килсаша и хьесап леладо. Иштта мах хадор вуно чӀогӀа тешам боцуш ду.
- Аренан талламаш лелабо кегийра динан тобанийн барам билгалбоккхуш. Дукха хьолехь иза цхьаъ бен доцу хьесап ду кегийра кхолламийн барам билгалбаккха, гӀеххьа къевлина сектийн муххале а.
Хьажа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]
Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- ↑ Melton, 2010, p. lix.
- ↑ Darrell J. Turner Religion: Year In Review 2010 (ингалс.). Encyclopedia Britannica (2011). Теллина 2015 шеран 2 июлехь.
- ↑ The Global Religious Landscape (ингалс.) (pdf)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Pew Research Center (December 2012). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 24 сентябрехь. Теллина 2015 шеран 2 июлехь.
- ↑ Global Christianity A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population (ингалс.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). The Pew Forum on Religion & Public Life (2011, 19 декабрь). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 19 апрелехь. Теллина 2013 шеран 27 апрелехь.
- ↑ Ревуненкова Н. В. Введение // Протестантизм. — СПб.: Питер-Юг, 2007. — 224 с. — (Религии мира). — ISBN ISBN 978-5-469-01656-4.(ТӀе цакхочу хьажорг)
- ↑ Global Christianity A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population (ингалс.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). The Pew Forum on Religion & Public Life (2011, 19 декабрь). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 28 апрелехь. Теллина 2013 шеран 27 апрелехь.
- ↑ Melton, 2010, pp. lix — lxxii.
- ↑ Mapping the Global Muslim Population (ингалс.) (PDF)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Pew Research Center (October 2009). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2009 шеран 8 ноябрехь. Теллина 2015 шеран 2 июлехь.
- ↑ Barrett, 2001, Global Table 1-1, p. 4.
- ↑ Samuel Huntington. Chapter 3. A Universal Civilization? // The Clash of Civilizations and the remaking of world order. — illustr.. — Simon and Schuster, 2007. — P. 65—66. — 368 p. — ISBN 9781416561248.
Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]
- оьрсийн маттахь
- Зеленков М. Ю. Приложение № 1. Классификация мировых религий (по П. И. Пучкову) // Мировые религии: история и современность. — М.: Юридический институт МИИТа, 2003. — С. 130—171. — 252 с.
- кхин меттанашкахьна других языках
- David B. Barrett, George Thomas Kurian, Todd M. Johnson. World Christian Encyclopedia: A Comparative Survey of Churches and Religions in The Modern World / David B. Barrett (Editor), George T. Kurian (Editor), Todd M. Johnson (Editor). — New York: Oxford University Press, 2001. — Vol. 1. — 876 p. — ISBN 0-19-510318-1.
- Melton J. G., Baumann M. Religious Adherents of the World by Continent and Region // Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. — Second Edition. — Santa Barbara, California; Denver, Colorado; Oxford, England: ABC-CLIO, 2010. — P. lix. — 3200 p. — ISBN 978-1-59884-203-6.