Къуръан

Къуръа́н (Ӏаьр. ٱلۡقُرۡآن ٱلۡكَرِيم‎‎ [Аль-Къуръа́ну-ль-Кари́м] «Сийлахь Къуръан») — иза АллахӀан Ӏаламат хаза жайна ду ислам динехь. И доссийна Мухьаммад пайхамарна тӀе Джибрил маликехула, нахана кхето а, уьш гӀорасизбан а шен Ӏаламаташца. Бусалбанаш тешаш бу иза куьг тохарх а, харцхьадаккхарх а лардина ду адамийн дегнаш чохь а, могӀанашкахь а аьлла. Иза схьадеана ду рогӀаллица (таватурца). И дешарца Далла Ӏибадат до. Стигалан жайнех тӀаьххьарниг а ду иза, ИбрахӀиман тептарш а, Таврат а, Забур а, Инжил а дӀадаьлла чул тӀаьхьа. «Къуръан» бохучу дешан маьӀна Ӏаьрбийн маттахь «хозуьйтуш дешар» а, «хьехам» а бохург ду.

Къуръан — иза Ӏаьрбийн шира жайна ду. И лоруш ду меттан Ӏилманан лаккхара мах хадош, цо шена чохь гулдо дела хаза къамел а, риторика а. Къуръанан лар а, сий а ду Ӏаьрбийн мотт а, цуьнан литература а, цуьнан морфологин а, синтаксисан а Ӏилманаш цхьаьнатохарехь а, уьш кхиорехь а. Иштта Ӏаьрбийн меттан бакъонийн коьрта Ӏалашонаш хӀиттайарехь а, йахкарехь а, цхьаьнатохарехь а. Ӏаьрбийн мотт цхьаьнатохаран дикалла Къуръан доссадаре йухадоьрзуш ду, хӀунда аьлча, цул хьалха цхьаьнатоьхна хилла бац и, ша хьалдолуш мотт боллушехь а.

Къуръанан суратийн могӀа

№	ЦӀе	Ӏаьрбийн цӀе	Гоч
1	Аль-Фатихьат	الفاتحة	Схьадоьллург
2	Аль-Бакъарат	البقرة	Йетт
3	Алу Ӏимран	آل عمران	Ӏимранан доьзал
4	Ан-Нисаъ	النساء	Зударий
5	Аль-Маидат	المائدة	Шун
6	Аль-АнӀам	الأنعام	Даьхний
7	Аль-АӀраф	الأعراف	Дуьхьалонаш
8	Аль-Анфал	الأنفال	ХӀонс
9	Тавбат	التوبة	Тобадар
10	Юнус	يونس	Юнус
11	ХӀуд	هود	ХӀуд
12	Юсуф	يوسف	Юсуф
13	Ар-РаӀд	الرعد	Стигал къовкъар
14	ИбрахӀим	إبراهيم	ИбрахӀим
15	Аль-Хьиджр	الحجر	Чоьнаш
16	Нахьль	النحل	Накхармозий
17	Исра́ъ	الإسراء	Исраъ
18	КахӀф	الكهف	Хьех
19	Марйам	مريم	Марьям
20	ТӀа ХӀа	طه	ТӀа ХӀа
21	Анбийаъ	الأنبياء	Пайхамарш
22	Хьадж	الحج	Хьаьж
23	Муъминун	المؤمنون	Делех тешарш
24	Ну́р	النور	Нур
25	Фуркъан	الفرقان	Башхалла
26	ШуӀараъ	الشعراء	Илланчаш
27	Намль	النمل	Зингаташ
28	Къасас	القصص	Дийцар
29	Ӏанкабут	العنكبوت	Гезг
30	Рум	الروم	Рим
31	Лукъман	لقمان	Лукъман
32	Саждат	السجدة	Сужда
33	Ахьзаб	الأحزاب	Ахьзаб
34	Сабаъ	سبأ	Саба
35	ФатӀир	فاطر	Кхоллархо
36	Йа Син	يس	Еса
37	Саффат	الصافات	МоггӀар дӀахӀиттинарш
38	СӀад	ص	Элп СӀад
39	Зумар	الزمر	ЖӀуга
40	ГӀафир	غافر	Гечдийриг
41	Фуссилат	فصلت	Кхетораш
42	Шура	الشورى	Совет
43	Зухруф	الزخرف	Хаздар
44	Духан	الدخان	КӀур
45	Джасийат	الجاثية	ГорхӀоттар
46	Ахькъаф	الأحقاف	ГӀамаран баьрзнаш
47	Мухьаммад	محمد	Мухьаммад
48	Фатхь	الفتح	Толам
49	Хьужурат	الحجرات	Чоьнаш
50	Къаф	ق	Къаф
51	Аз-Зарият	الذاريات	Чан дIасаяржораш
52	Ат-ТӀур	الطور	Лам
53	Ан-Нажм	النجم	Седа
54	Аль-Къамар	القمر	Бутт
55	Ар-Рахьман	الرحمن	Къинхетамениг
56	Аль-ВакъиӀат	الواقعة	Дужург
57	Аль-Хьадид	الحديد	Эчиг
58	Аль-Муджадилат	المجادلة	Дуьхьаллера
59	Аль-Хьашр	الحشر	Гулам
60	Мумтахьанат	الممتحنة	Зер
61	Саф	الصف	МогӀанаш
62	Аль-ДжумуӀат	الجمعة	ПӀераска
63	Аль-Мунафикъун	المنافقون	Шалхолелораш
64	Ат-ТагӀабун	التغابن	Ша-шен Ӏехадар схьадаьллар
65	Ат-ТӀалакъ	الطلاق	Галморзахдахар
66	Ат-Тахьрим	التحريم	Ца магор
67	Мульк	الملك	Бакъо
68	Къалам	القلم	Къолам
69	Хьаккъат	الحاقة	Хилаза ца долу
70	МаӀаридж	المعارج	ТӀегӀанаш
71	Нухь	نوح	Нухь
72	Джинн	الجن	Джинн
73	Муззаммиль	المزمل	Йуккъехьарчориг
74	Мудассир	المدثر	ДӀахьовзориг
75	Къиямат	القيامة	Къематде
76	Инсан	الإنسان	Адам
77	Мурсалат	المرسلات	Дахьийтар
78	Набаъ	النبأ	Хаам
79	НазиӀат	النازعات	Синош дохурш
80	Ӏабаса	عبس	Кхоьлина
81	Таквир	التكوير	ДӀахьарчор
82	ИнфитӀар	الانفطار	Стигал йекъайалар
83	МутӀаффифин	المطففون	Терза эшораш
84	Иншикъакъ	الانشقاق	Стигал ятIар
85	Бурудж	البروج	Зодиакан седарчийн гуламаш
86	ТӀарикъ	الطارق	Буьйсанан некъахо
87	АӀла	الأعلى	Сийлахь-Везаниг
88	ГӀашийат	الغاشية	ДIахьулдийриг
89	Фаджр	الفجر	Ӏуьйре цӀийъйалар
90	Балад	البلد	ГӀала
91	Шамс	الشمس	Малх
92	Лайл	الليل	Буьйса
93	Духьа	الضحى	Ӏуьйре
94	Шархь	الشرح	Накха схьабеллар
95	Тин	التين	Инжир
96	Ӏалакъ	العلق	ЦӀийн улх
97	Къадр	القدر	Билгалдаккхаран буьйса
98	Байинат	البينة	БӀаьрла билгало
99	Залзалат	الزلزلة	Латтадегор
100	Ӏадийат	العاديات	Хахкайелла йогӀурш
101	КъариӀат	القارعة	Боккха бохам
102	Такасур	التكاثر	Хьал дебор дезар
103	Ӏаср	العصر	Малхбузан хан
104	ХӀумазат	الهمزة	ТIаьхьашха луьйриг
105	Филь	الفيل	Пийл
106	Къурайш	قريش	Къурайшаш
107	МаӀун	الماعون	Кегийра хӀуманаш
108	Кавсар	الكوثر	Шорто
109	Кафирун	الكافرون	Гаураш
110	Наср	النصر	ГӀо
111	Масад	المسد	Нахлун-диттан хьесий
112	Ихлас	الإخلاص	Динан цIоналла
113	Фалакъ	الفلق	Садаржар
114	Нас	الناس	Адамаш

Чулацам

Къуръанан структура

Коьрта йаззам: Къуръанан структура

Къуръанан чохь 114 сурат ду тайп-тайпана дохала долуш (3 тӀиера 286 аятан тӀекхаччалц, 15 тӀиера 6144 деше кхаччалц). Дерриг сураташ аяташна декъна ду. Тайп-тайпанчу дагардаршца Къуръан чохь 6204 - 6236 аят а, 320 эзар сов элп а ду. Къуръан кхин а декъна ду ворхӀ цхьатеррачу декъе (манзилшна) цхьана кӀирнах деша атта хилийта. Къуръан 30 декъе (джуз) декъаро, аьтту бо Къуръан деша цхьаьна баттахь.

Бусалбачеран ламастаца, сураташ доькъу Маккарнаш — Мухьаммада (АллахӀера салам-маршалла хуьлда цунна) хиджра (Мадината кхалхар) дан ле йа цига воьдуш новкъахь диссина долу, — Мадинатарнаш — Мадинатехь йа хиджра динчул тӀехьа цхьанхьа новкъахь диссинарш а.

Къуръанан чулацам хийцалур болуш бац, хӀунда аьлчи Лекхачу АллахӀа лардан тӀелаьцна Барт хӀотту де даллалц^{(Коран, 15:9)}:

Бакъдолуш, Оха доссийна Дагадаийтар, Оха лардеш ду иза

Къуръанан дерриг сураташ, иссалгӀаниг доцург, долало дешнашца: «Къинхетаме а, Совкъинхетаме а волчу АллахӀ цӀарца доладо». Къуръанан хьалхарчу суратехь и дешнаш хьалхара аят долуш далийна.

Сураташ, цхьадерш доцурш, Къуръан чохь хронологица хӀиттийна дац, ткъа церан бараме хьаьжжина ду: хьалха лаьтта деха сураташ, тӀаккха тӀехь-тӀехьа аятан барам лахлучу кепара хӀиттийна.

Къуръанан сураташ

114 — Сурат Ан-нас (Адамаш).

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. 1. Ахьа ала: «Со ларло адамийн Кхиорхочуьнца ,
2. 2. адамийн Паччахьца ,
3. 3. адамийн Делаца ,
4. 4. (вониг) хьоьхучун, генадолучун вонах
5. 5. ша адамийн кийранашка вониг хьоьхуш долчу
6. 6. жинех а, адамех а» .

12 — Сурат (аят 4) Йусуф (Юсуп)

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. Юсупа элира шен дега: «ХӀай сан да! Суна гӀенах цхьайтта седа гира, малх а бутта гира суна, сайн суждане даьхкина».

113 — Сурат Аль-фалакъ (Садаржар).

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. Ахь ала: «Со ларло садаржочу Делаца
2. Цо кхоьллинчуьнан вонах ,
3. боданан вонах а иза чӀагӀбелча ,
4. шеддашчу Ӏаеттачеран вонах а ,
5. хьагӀлелочун вонах а, цо хьагӀлелийча» .

106 — Сурат Къурайш (Къурайшиташ)

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. Къурайшин цхьана тайпана дуьхьа,
2. Ӏай а, аьхка а церан цхьана леларх,
3. Охьа товӀар бу-кх уьш оцу цӀийнан (КаӀбатан) делан,
4. Уьш меца болчу хенахь кхиина, халонех кӀелхьара баьхначунна.

112 — Сурат Аль-ихлас (ДогцӀаналла)

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. Ахь ала: «И АллахӀ цхьаъ ву,
2. АллахI — хьаштверг ву,
3. Цо ца вина, Иза а ца вина,
4. Ца хилла Цуьнга тера цхьа а»

111- Сурат Аль-масад (Диттан хьаса)

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

1. ХӀаллак хили Абу ЛахӀабан ши куьг, иза а хили хӀаллак
2. Хьалха ца ваьккхи и шен бахамо а, ша гулдинчо а
3. Алу йолчу цӀерга гӀур ву иза а,
4. цуьнан зуда а, дечиг кхоьхьуш йолу
5. Шен кочахь диттан хьаса а болуш

Къуръанан истори

Коьрта йаззам: Къуръанан кодификаци

VII бӀешерера куьйга йаздина Къуръан

Къуръан доьссина дуьнен тӀе АллахӀера дуьззина Лейлатуль-Къадр буса, амма Джабраил малико пайхӀамарна делла иза дакъошкахь 23 шарахь^{(Коран, 17:106)}. Дин даржош, Мухьаммада дукха хьехамаш бина. Цуьнца цхьаьна ша АллахӀа цӀарах дуьцург Къуръанан тӀиера бен ца дуьцура. Мухьаммадан еша а, йаздан хууш ца хилла, аяташ дӀайаздойтуш хилла. Амма цхьа дакъа дӀайаздар бахьнехь ца дисина, ткъа дагахь Ӏамийна дисина. Дерриг а 114 сурат, 30 джуз хилира. Къуръан хронологица хӀоттийна дац. ТӀаккха а цхьацца агӀонаш йу хенаца сураташ къасто. Масала сураташ декъна ду Макканаш а, Мадинатанаш а..

ПайхӀамар дийна волуш йаздина Къуръан оьшуш дацара — муьлхха а ца кхеташ дерг ша Мухьаммада хьоьхура. Иза кхелхинчул тӀаьхьа, сиха даьржачу исламан ийшира пайхӀамаран бетехула схьадеана долу йозанан закон. Иза бахьнехь Абу Бакра а, Ӏумара а (АллахӀ реза хуьлда царна) тӀедиллира пайхӀамаран уллохь леллачу Зайд ибн Сабитан (АллахӀ реза хуьлда цунна) вовшахтоха долаш долу йаздинадолу пайхӀамаран дешнаш. Дикка сиха чекхбаьккхира Зайда (АллахӀ реза хуьлда цунна) шен болх, йуьхьанцара Къуръанан вариант гайтира. Оццу хенахь изза болхбеш бара кхин нах. Иштта АллахӀан къамелан кхин диъ жайна хилира. Зайдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) тӀедиллира пхий а редакци цхьаьнатохар, и болх чекхбаьлча хьалхалера пхи жайна дӀадаьккхира. ЧӀогӀа хазахеташ доьшуш хилла Къуръан халифа Ӏусмана (АллахӀ реза хуьлда цунна), иза вуьйчу хенахь Къуръан доьшуш хилла боху. Ду боху шира куьйга йаздина Къуръан, дийцарехь, тӀехь халифан цӀий долуш.

Мухьаммад кхелхинчул тӀехьа, хьалхарчу иттаннаш шерашкахь къийсамаш буьйлабелира бусалба нахана йукъахь. Уьш бекъабала буьйлабелира тобанашка — суннаш, хьариджийш, шиӀийш. Царна йукъахь йаздинчу Къуръанан цхьацца долчун реза боцурш а бара. Суннийш шеко йоцуш къобал йира Зайдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) текст. Хьариджий реза ца хилира шен вежарша Мисаре лолле воьхкинчу Юсупах (ӀалайхӀи салам) лаьцначу 12 суратан. Хьариджийшна гарехь, сурато эвхьаза дуьйцу Мисран хьаькаман зудчо Юсуп (ӀалайхӀи салам) Ӏехо гӀортар. ШиӀийшна хетара, Ӏусманан (АллахӀ реза хуьлда цунна) омрица Къуръан чуьра Ӏелех лаьцна меттигаш дӀайаьхна. ТӀаккха а массара а лелийра Зейдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) верси.

Цуьнан цӀаро ма-баххара, Къуръан хезаш деша дезаш дара. Хан-хене мел йолу Къуръан дешарах дийнна говзалла хилира. Иштта хӀоранна а дагахь хаа дезаш дара Къуръанан дакъа. Хьалха а хилла, хӀинца а бу дерриг Къуръан дагахь хуурш – хьафизаш. Къуръан доккха беркат ду адаман, ладаме меттиг йу цуьнан адаман дахарехь, дика дешаран гӀирс а бу иза. Къуръан Ӏарбийн маттахь доссарна, иза Ӏамадарца баьржа Ӏаьрбийн мотт. Исламах йолу литература, муьлххачу маттахь иза елахь а, Къуръанан тӀе хьажоргех йуьззина йу.

Хьажоргаш

• Переводы Корана // QuranAcademy.org