Коллонтай, Александра Михайловна

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Коллонтай.
Коллонтай Александра Михайловна
оьрс. Алекса́ндра Миха́йловна Коллонта́й
Коллонтай Александра Михайловна
ССРС леррина а, йуьззина бакъо йолу Швеци паччахьаллера векал
 — 1945
Хьалха хилларг дуьххьара йу даржехь
Когаметтаниг Чернышёв Илья
 — 1944
Хьалха хилларг Копп Виктор
 — 1926 шеран 4 март,
1930 шеран 20 июль
Хьалха хилларг Макар Александр
Когаметтаниг Макар Александр, Бекзадян Александр
 — 1927 шеран 25 октябрь
Хьалха хилларг Пестковский Станислав
Когаметтаниг дипломатин йукъаметтигаш дӀахадийна
 — 1918 шеран 23 февраль
Хьалха хилларг дарж кхоьллина;
хенан правительствон министр —
Кишкин Николай Михайлович
Когаметтаниг Винокуров Александр
Йина терахь 1872 шеран 19 (31) март({{padleft:1872|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:31|2|0}})
Йина меттиг Петарбух,
Российн импери
Кхелхина терахь 1952 шеран 9 март({{padleft:1952|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:9|2|0}}) (79 шо)
Кхелхина меттиг Москох, ССРС
ДӀайоьллина
Йича тиллина цӀе оьрс. Алекса́ндра Миха́йловна Домонто́вич
Да Михаил Алексеевич Домонтович[d]
Майра Павел Ефимович Дыбенко[d]
Парти
Дешар
Автограф Автографан сурт
СовгӀаташ
Ленинан Орден — 1933 Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орден — 4.4.1942 Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орден — 1945
Сийлахь Олафан орденан Йоккхачу жӀаран кавалер Ацтекийн эрзунан Йоккхачу жӀаран орден
Латар
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Коллонта́й, Алекса́ндра Миха́йловна (йинчу хенахь — Домонто́вич; 1872 шеран 19 (31) мартехь, Петарбух — 1952 шеран 9 март, Москох) — российн революционерка, советийн пачхьалкхан гӀуллакххо а, дипломат а. ССРС леррина а, йуьззина бакъо йолу а векал. 1915 шарахь дуьйна РСДБП (б) декъашхо. 1917—1918 шерашкахь хилла пачхьалкхан дола даран халкъан комиссар дуьххьарлерачу Советийн правительствохь, цуо йо цунах дуьххьарлера исторера зуда-министр[1].

Хьалхара шераш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Домонтович Александра Михайловна йина Петарбухехь таро йолчу элийн доьзалехь. Александра Михайловнин да, лакхара инарла Домонтович Михаил, дакъа лаьцна оьрсийн-туркойн тӀамехь 1877—1878 шерашкахь, хилла Тырновн губернатор Болгарехь 1878—1879 шерашкахь; нана, Массалин-Мравинская Александра, хилла финнийн хьуьнан дечиган гӀирс бухку фабрикантан йоӀ.

Нанас йина йиша — Мравинская Евгения — операн йишлакхархо (театран цӀе Е. Мравина).

Тайп-тайпана агӀора дешар Ӏамийна цӀахь. Масех кхечу мехкийн меттанаш хаара (ингалсан, немцойн, французийн, шведийн, норвегийн, финнийн, кхин а), литература йезаш йара. Цунна боккха Ӏаткъам бира цӀахь Ӏамош йолчу хьехархочо М. И. Страховас, иза дог лазаш йара халкъан паргӀаталлех[2]. 1888 шарахь экзаменаш йелира Петарбухера 6-гӀа божарийн гимназера гимназин курсехь. Лийлира Исбаьхаллийн дог айаран ишколе, сурт дилларан мехах Ӏомийлаш а ийцира. Йукъатуьйхира дуьненан сийлаллийн йукъараллин. Домонтович Александран кегийрхойн гуонан йукъахь вара цуьнан маьхча Северянин Игорь. «ЦӀехо-можа сахьтан тхи» цӀе йолу автобиографин поэмехь поэта дагалоьцу:

Тхан цӀа бевзачехь дуьзина жӀуга:
Верещагин математик а,
Мравина а, Коллонтай а.

Жимачу хенахь дуьйна Александра йезаш йара божаршна, уьш дика къасто а хаара цунна. Иштта, иза ца йахара маре инарле Тутолмин Иванега, ткъа цуо евзинчу сарахь йола аьлла дехар динера. И йезаш волчех цхьаъ волу Драгомиров Ивана (инарлин кӀант), шега цуо дина къамел лан а ца делла ша-шена герз туьйхира.

Александра Домонтович къуона йолуш, ша императоран адъютанте маре дӀайала гӀертачу дена-нанна дуьхьала а йаьлла, маре йахара генара гергарчуьнга, ТӀеман-инженерин академи чекхйаьккхинчу, къийечу эпсаре Коллонтай Владимире (1893)[3]. Пхи шо даьлча цуо витира майра а, кӀант а, революцин боламехь дакъа лацархьама: «Суна лаара мукъа хила. Кегийра бахаман а, цӀийнан а Ӏуналло дерриг де дойура, таккха соьга кхин ца йазлора повесташ а, романаш а… Жима кӀантана набкхеташехь, со уллера чу а йоьдий, Ленинан жайна деша хӀуттура»[4].

Социалистийн боламан декъа Коллонтай Александра йеира 1890-гӀа шерашкахь Стасова Елена бахьнехь. ДоттагӀалла дара цуьнан Щепкина-Куперник Татьяница, цуьнан цӀахь Коллонтай полицех лечкъина Ӏийра.

А. М. Домонтович 1900 шарахь

1898 шарахь, майра а, кӀант а витина, дӀайахара Швейцаре, цигахь деша хӀоьттира Цюрихан университете профессор Геркнер волчу. Профессоро аьлларг дина, 1899 шарахь йахара Ингалсе цигара белхалойн болам Ӏамо. Ингалсехь бевзира Вебб Сидней а, Вебб Беатриса а. Цул тӀаьхьа 1899 шарахь Россех йухайирзира.

1901 шарахь дозанал арайелира, Женевехь вевзира Плеханов Георгий.

1905 шеран 9 январехь демонстрацин тоьпаш тухучу заманахь хилла Петарбухан урамашкахь. 1905 шарахь Петарбухехь вевзира Ленин Владимир. Российн социал-демократин парти шен II гуламехь большевикашна а, меньшевикашна а екъаеллачул тӀаьхьа Коллонтай дӀа ца кхийтира шинне а декъах. ТӀаккха а, оцу хенахь шен тешарца иза герга йара Плехановн, иза йуьхьанца большевикийн агӀо лаьцна, вол-волуш меньшевикийн агӀора велира.

Сан доттагӀий бара шинне а лагерехь. Даган герга йара большевизм… амма Плехановга болчу безамалло сецайора меньшевикех къастарх[5].

Европин революцин боламехь[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьалхара оьрсийн революцин заманахь, 1905 шарахь Коллонтай кхоллийтира «Белхалошна-зударшна вовшашна гӀодаран йукъаралла». Революци эшначул тӀаьхьа 1908 шарахь кхелхира кхечу махка, хӀунда аьлча, иза бехке йира герзашца гӀаттаме кхайкхарна, шен брошюрехь «Финлянди а, социализм а». Эмиграцехь цкъа хьалха кхийтира РСДБП реформистийн тӀеме, ликвидатораллин агӀо лецира, цул тӀаьхьа дехьайелира отзовисташкахьа, Болоньяхь фракцин ишколехь кхоьллина «Хьалха» цӀе йолчу коьрта тобанехь лекцеш йийшира. Яхара цхьа могӀа Европин мехкашка (Бельге, Йоккха Британе, Германе, Дане, Норвеге, Франце, Швейцаре, Швеце), цигахь зӀенаш тесира меттигерачу социал-демократин а, суфражистийн а боламашца, царна йукъахь жигара дакъа а лоцуш. Шозза хилира АЦШ. РСДБП векал йира дуьненайукъара социалистийн конгрессашка Штутгарте (1907), Копенгагене (1910), Базеле (1912).

Дуьненан хьалхара тӀом болабеллачул тӀаьхьа Либкнехт Карлан гӀоьнца арайалайелира Германера. Швецехь йолуш, дӀакъаьстира тӀом къобал бинчу меньшевикех а, европин социал-демократин аьтту тӀомах а. ТӀеман империалистийн амал йемалйаро герга йалийра Коллонтай большевикашна, ткъа чеккхенца царах кхийтира 1915 шарахь. Жигара антимилитаристийн кхайкхам бахьнехь, масала, цхьаьна Швецин журналехь, 1914 шеран ноябрехь, тӀеман дуьхьала йаззам зорба тохарна, иза лецира шведийн полицис, йалийра Мальмё гӀопе, Густав-паччахьан омарца арайаьккхира махкара. Копенгагенехь йаха хиина, Коллонтайс Ленинца зӀе тесира, цуьнан лерина тӀедехкина белхаш кхочуш дира, масала, шозза агитаци эцна йахара АЦШ.

Революци а, Гражданийн тӀом а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Дыбенко Павел Ефимович а, Коллонтай Александра Михайловна а

Россех йухайирзира 1917 шеран Февралан революци хиллачул тӀаьхьа, дукха хан йаллале хилира Петарбухан советан Кхочушдаран комитетан декъашхо. Большевикийн тӀеман кхолламан векал хилла дакъа лецира 1917 шеран РСДБП(б) 7-гӀа (Апрелан) конференцин балхехь, декъахь хилира буьззина Ленинан, «Апрелан тезисашкахь» йийцина, ойланийн агӀо лаьцна кӀеззиг бен боцучу векалшна йукъара. I Йерригроссийн Советийн гуламо хаьржира большевикашна йукъара ЦКХК декъашхо. «Шин Ӏедалан» муьрехь лелийра дика хӀоттийна агитацин болх салташна а, матросашна а йукъахь, иза бахьнехь Хенан правительствон Ӏедал тӀаьхьадаьлла лийлира цунна. 1917 шеран июлехь, аьрру, тӀеман дуьхьала йолу Стокгольмера Циммервальдан цхьаьнакхетаран гуламера йухайогӀуш, Коллонтай лецира Хенан правительствон омарца. Чуйоьллина латтийра Выборган зударийн набахтехь, арайаьккхира ахча закъалтан диллина, и ахча делира йаздархочо Горький Максима а, инженеро Красин Леонида[6] а. Лаьцна йолучу хенахь, 1917 шарахь, РСДБП(б) VI гуламо цигахь йоцушехь хаьржира гуламан сийдолу председатель а, партин ЦК декъашхо а.

1917 шеран 10 (23) октябрехь дакъа лаьцна герзашца гӀаттам бан а, Петроградехь Октябран гӀаттам бан а сацам бинчу РСДБП(б) ЦК ховшаршкахь. Советийн II съездан Президиуман декъахо (1917 шеран 25—26 октябрь). Большевикийн а, аьрру эсерийн а Ӏедал хӀоттийначул тӀаьхьа хаьржира ЕЦКхК, 30 октябрехь Ленина[7] ша делира хьалхарчу РСФСР Комиссарийн Халкъан Советан йукъара йукъараллин емалан халкъан комиссаран дарж. Халкъан комиссариатехь Коллонтайс кхоьллира Нанолла а, бералла а лардаран дакъа, Нанолла а, бералла а лардаран а, латторан а коллеги. «Оцу структурийн политика хӀоттайора, нанолла лардар зударийн спецификин постулат йолуш санна, иза дуьххьала дӀа пачхьалкхан декхар долун дела»[8].

Хьоме накъостана Брайант Луизина цуьнан доттагӀчуьнгара Коллонтай Александрегара, Петроград, 1918 шо, сентябрь

1918 шеран 13—21 январехь (шира рузманца) матросийн тобанан гӀоьнца схьайаккха гоьртира Петроградера Александро-Невски лавра, цунна массашкахь дуьхьало йира динехь болчара; Лавра схьайаккхар цкъачунна дита дийзира[9]. Лавра схьайаккхарна гуонахьара эксцессаш (царна йукъахь протоиерей Скипетров Петр виер а) хилира дуьххьара дӀа Патриарха Тихона 19 январехь «Ӏовдалш» анафеме баларах «Кхайкхам» арахецаран (ширчу рузманца) бахьна[10]; 22 январехь, оцу хенахь Москохахь болх беш болу Российн Православин Килсан Сийлахь Гуламо къобал бира патриархан кхайкхам.

1918 шеран мартехь, Бухарин Николай Ивановичан а, «аьрру коммунистийн» а позицешкахь лаьтташ йолуш, дуьхьала йелира Брестан машаран бертан, реза ца хилар гойтуш арайелира правительствон йукъара. Гражданийн тӀом боьдуш болуш хьажийра Украине, цигахь коьрте хӀоьттира 1-ра Днепран дехьара Украинин советийн дивизин политикин декъан, ткъа цул тӀаьхьа ГӀирмин советийн республикин агитацин а, пропагандин а халкъан комиссариатан, ткъа кхин а ГӀирмин эскаран политикин декъан.

Исбаьхьаллера васт[нисйе бӀаьра | нисйе]

Документалан фильмаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Иэс[нисйе бӀаьра | нисйе]

Петарбухера адресаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Виленски урамалг, 7, кв. 6 (1906)
  • Бассейни урам, 35, кв. 8 (1906—1908)

Библиографи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Исбаьхьаллин кхолламаш

Ӏилманан белхаш

  • Коллонтай А. Семья и коммунистическое государство, 1918.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Александра Коллонтай. Революция как «стакан воды» (2017, 18 октябрь). Хьаьжна 17 июнехь 2019.
  2. ↑ Первое советское правительство. — 1991. — С. 302.
  3. ↑ Коллонтай, Александра Михайловна. // Проект «Оьрсийн эскар Боккхачу тӀамехь».
  4. ↑ Дочь революции. Аргументы и факты
  5. ↑ Из моей жизни и работы. Воспоминания и дневники. — М., 1974. — С. 96.
  6. ↑ Примечание К Главе Третьей(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 26 декабрехь. Теллина 2014 шеран 26 декабрехь.
  7. ↑ «Исторический архив». 1957, № 5, стр. 5.
  8. ↑ Юкина И. И. Гендер как инструмент познания и преобразования общества, Феминизм в СССР(ТӀе цакхочу хьажорг), Публикация МЦГИ, проверен 16/03/2011
  9. ↑ Декрет об отделении «Власть» 13 февраля 2001.
  10. ↑ Текст Воззвания от 19 января 1918 г. Архивйина 2012-03-31 — Wayback Machine

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Wikiquote-logo.svg
Викицитатникехь агӀо йу теманера
Коллонтай, Александра Михайловна
  • Георгий Петров. А. М. Коллонтай в годы первой мировой войны // журнал "История СССР", № 3, 1968.
  • Георгий Петров. "Бороться за правое дело..." // журнал "Наука и жизнь", № 3, 1968. стр.11-18
  • Иткина А. М. Революционер, трибун, дипломат: Страницы жизни А. М. Коллонтай. 2-е изд. — М.: Политиздат, 1970. — 287 с.: ил.
  • Миндлин Э. Л. Не дом, но мир: Повесть об Александре Коллонтай. — М.: Политиздат, 1968. (Пламенные революционеры) — 447 с., ил. То же. — 2-е изд. — 1978. — 399 с., ил.
  • Великая Октябрьская социалистическая революция: энциклопедия. 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1987.
  • Русские писатели. 1800—1917. Биографический словарь. Т. 3: К — М. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994. С. 22—23.
  • Шейнис З. С. Путь к вершине: Страницы жизни А. М. Коллонтай / Шейнис Зиновий Савельевич. — М.: Сов. Россия, 1987. — 298 с.: ил.
  • Константин Михайлович Оберучев «В дни революции. Возвращение в Россию за месяц до революции.»
  • Clements, Barbara Evans (1979). Bolshevik Feminist: The Life of Aleksandra Kollontai. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-31209-4.
  • Farnsworth, Beatrice (1980). Alexandra Kollontai: Socialism, Feminism, and the Bolshevik Revolution. Stanford: Stanford University Press. ISBN 9780804710732.
  • Porter, Cathy (1980). Alexandra Kollontai: A Biography. London: Virago. ISBN 0-86068-013-4.
  • Александра Коллонтай и Финляндия / Под ред. Тимо Вихавайнена и Евгения Хейсканена. Перевод с финского на русский: Евгений Хейсканен. Renvall Institute Publications 29. Hakupaino Oy. Helsinki, 2010. 109 стр. — ISBN 978-952-10-6755-6.

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Коллонтай,_Александра_Михайловна&oldid=9092204»