Екатерина II

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Навигацин тӀегӀо Лахарна тӀегӀо
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Екатерина II (маьӀнаш).
Екатерина II-гӀа Алексеевна
Екатерина II-гӀа Алексеевна
Екатерина II сурт. Фёдор Рокотов. 1763 шо. Третьяковн галерей
Екатерина II-гӀа Алексеевна
Байракх Ерригроссийн Император-аьзни а, Ша Ӏедал латториг
1762 шеран 28 июнь (9 июль) — 1796 шеран 6 (17) ноябрь
Хьалха хилларг Пётр III
Когаметтаниг Павел I
Дин Керста динан килс
Йина терахь 1729 шеран 2 май({{padleft:1729|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:2|2|0}})[3]
Йина меттиг Штеттин, Прусси паччахьалла
Кхелхина терахь 1796 шеран 6 (17) ноябрь[4] (67 шо)
Кхелхина меттиг Ӏаьнан гӀала[1], Петарбух, Российн импери
ДӀайоьллина Петропавловскан килс, Петарбух
Тайпа АсканигӀар
Йича тиллина цӀе нем. Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst
Да Христиан-Август Ангальт-Цербстан
Нана Иоганна-Елизавета Гольштейн-Готторпан
Майра Пётр III
Бераш Павел I Петрович
Анна Петровна[2]
Алексей Григорьевич Бобринский
Динлелор Лютераналла (1744 шо кхаччалц) → Православи
Автограф Автографан сурт
Монограмма Монограмма
СовгӀаташ
Сийлахь асхьабан Андрей Первозванни орден Сийлахь Екатеринин I тӀегӀанара орден Сийлахь Георгийн 1 тӀегӀанан орден
RUS Imperial Order of Saint Vladimir ribbon.svg Сийлахь Невски Александран орден RUS Imperial Order of Saint Anna ribbon.svg
СерафимгӀеран орденан кавалераш КӀайн аьрзунан орден Order of the Black Eagle - Ribbon bar.svg
Эскаран тайпа Оьрсийн гварди[d]
ЦӀе полковник[d]
Буьйр дар лейб-гвардин Преображенски полк[d], Семёновн лейб-гвардин полк[d], Измайловн лейб-гвардин полк[d], Дошлойн лейб-гвардин полк[d]
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Екатери́на II (Екатери́на Алексе́евна[5]; Екатери́на Сийлахьъерг; йинчу хенахь Софи́я Авгу́ста Фредери́ка А́нгальт-Це́рбстан (нем. Sophie Auguste Friederike von Anhalt-Zerbst-Dornburg), православехь Екатерина Алексе́евна; 1729 шеран 21 апрель [2 май], Штеттин, Прусси — 1796 шеран 6 [17] ноябрь, Ӏаьнан гӀала, Петарбух, Российн импери) — Ерригроссийн император-аьзни 1762 – 1796 шерашкахь.

Ангальт-Цербстан элин йоӀ, Екатерина Ӏедале еира 1762 шеран гӀалин харцам бахьнехь, цуо Ӏарш тӀера вожийра шен нахана цавеза майра Пётр III-гӀа.

Екатеринин мур билгалбелира уггаре чӀогӀа ахархой гӀопалле берзорца а, элийн бакъо массо агӀора шорйира.

Екатерина Сийлахьйолчо Российн империн дозанаш хаъал дӀатеттира малхбузехьа (Речь Посполити екъар) а, къилбехьа (Новоросси, ГӀирма, мелла а Кавказ тӀетуьйхира) а.

Екатерина ШолгӀа йолуш пачхьалкхан урхаллин система Пётр I-чун заманера дуьйна дуьххьара хийцира.

Биографи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Схьаялар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Екатерина дуьнен тӀе яьлла цӀа

София Фредерика Августа Ангальт-Цербстан йина 21 апрелехь (2 майхь) 1729 шарахь немцойн гӀалахь Штеттин — Померанин коьрта шахьрахь (хӀинца Щецин, Польша), Домштрассе (нем. Domstraße) урамера № 791 йолчу цӀа чохь[6][7][8].

Да, Кристиан Август Ангальт-Цербстан, схьавалар дара цербст-дорнбурган гаранах Ангальтан цӀийнах, гӀуллакхехь вара пруссин паччахь волчохь, вара полкан баьчча, комендант, цул тӀаьхьа Штеттин гӀалин губернатор, хин йолу император-аьзни дуьнен тӀеелира, баллотировка йира курляндин герцоган, амма аьттонза, гӀуллакхера дӀавелира пруссин фельдмаршал волуш. Нана — Иоганна Елизавета, Готторпан долара цӀийнах, яра Пётр III-гӀачун ненан шича. Иоганна Елизаветин сил-сила хьалайоьду Данин, Норвегин, Швецин паччахье Кристиан I-чуьнга, Шлезвиг-Гольштейнан хьалхара герцог а, ОльденбурггӀеран некъийн корта.

Ненан ваша Адольф-Фридрих 1743 шарахь хаьржира шведийн Ӏаршан когаметта, ткъа Ӏарш тӀе хиира 1751 шарахь Адольф Фредрик цӀарца. Ткъа кхин ненан ваша, Карл Эйтинан, Екатерина I-чун ойланца цуьнан йоьӀан Елизаветин майра хилавезара, амма велира ловзаран кечам беш.


Бералла, дешар, кхиор[нисйе бӀаьра | нисйе]

Екатерина Россех еинчул тӀаьхьа, сурт диллина Каравак Луис

Цербстан герцоган доьзалехь Екатеринин цӀера дешар делира. Ӏамийра ингалсан, французийн, италихойн мотт, хелхарш, музыка, истори, географи, делан дош. Иза кхиира аьрха, хӀуман балаболуш, хьарцахьара лелаш, марзделлера кӀенташна шен майралла гайта, иза ловзура Штеттинан урамашкахь. Да-нана реза дацара «кӀентех» йоӀ леларна, амма царна мегаш дара, Фредерика жимаха йолу йишега Августе хьаьжча. Бераллехь нанас цунах олура Фике я Фикхен[9] (нем. Figchen — схьайолу Frederica цӀарах, аьлча а «жима Фредерика»).

1743 шарахь российн император-аьзнин Елизавета Петровнин, шен когаметта хин волчу сийлахь элин Петр Фёдоровична (хин волчу оьрсийн императоран Петр III-гӀачун) нускал лохуш, дагадеира, ша леш шен нанас голштинан принцан, Елизаветин вешин Иоганнан, зуда хила аьлла весет дар. Тарло, иза бахьнехь хаьржина хила Фредерика[10]; хьалха Елизаветас жигара гӀолецира шведийн Ӏарш тӀе цуьнан ненан ваша хаош[11]. 1744 шарахь цербстан принцесса ненаца кхайкхира Россех Петр Фёдоровичца мах бан, шен маьхчийца. Дуьххьара шен хин волу майра цунна гира Эйтинан гӀап-гӀалахь 1739 шарахь.

Пхийтта шо долу принцесса ненаца 1744 шеран 12 февралехь Россех яхара Ригехула, цигахь уьш севццачу цӀенна уллехь, сийлахь ха деш вара поручик барон фон Мюнхгаузен.[12] Россех схьакхочушехь оьрсийн мотт, истори, православи, оьрсийн гӀиллакхаш, хӀунда аьлча юьззина Росси Ӏамо гӀертара, шен керла даймохк а хеташ. Цуьнан хьехархошна юкъахь билгалбовлу динан хьехамча Тодорский Симон (православии хьехархо), хьалхара оьрсийн грамматикин автор Ададуров Василий (оьрсийн меттан хьехархо), балетмейстер Ланге (хелхарийн хьехархо).

Принцесса София Ангальт-Цербстан йозанан каллиграфин а, французийн меттан а упражненеш[13]

Шега ма-Ӏаммало сиха оьрсийн мотт Ӏамо гӀерташ, хин йолу император-аьзнис буса а болх бора, шийлачу хенахь кор а доьллий, коре а хуий. Дукха хан ялале иза цомгуш хилира пехашна хьу кхетта, цуьнан хьал гӀийла дара, нанас лютеранийн мозгӀар валаве а бохуш. Амма София реза ца хилира, Тодорский Симон вало бахийтира. Иза бахьнехь иза дукха йийзира оьрсийн паччахьан кертахь[14]. 28 июнехь (9 июлехь) 1744 шарахь София Фредерика Августа лютераналлера православе дехьаелира, цӀе Екатерина Алексеевна тиллира (изза цӀе а, ден цӀе а, ненан Елизаветин санна — Екатерина I), ткъа шолгӀачу дийнахь мах бира хин волчу императорца.

София ненаца Петарбухехь хилар догӀура политикин ловзаршца, царна бехкен ерг цуьнан нана Цербстан сту яра. Иза Пруссин паччахь Фридрих II-гӀа везаш яра, ткъа тӀаьхьарчо сацам бира иза оьрсийн императоран кертахь хилар шен пайденна дерзо, Российн арахьара политикин шен Ӏаткъам хӀотторхьама. Цунна план хӀоттийнера, ловзаршца император-аьзнин Елизавета Петровнин Ӏаткъам а бина, пруссин дуьхьала политика лелош волу канцлер Бестужев гӀуллакхашна гена ваккха, иза Пруссин безамехь волу кхечу хьаькамца хийца. Амма Бестужевн аьтту белира Фридрих II-гӀачуьнга Цербстан стус яздина кехаташ карадаийта а, уьш Елизавета Петровнин гайта а. Иза хиинчул тӀаьхьа, цуо дукха сиха шен цуьнца йолу юкъаметтиг хийцира, цунна оьгӀазло а йираргла опале[15]. Амма тӀехула агӀора цуо, официалан оцу ловзаршкахь дакъа ца лаьцначу, Софийн шен хьолан Ӏаткъам ца бира.

Российн Ӏаршан тӀаьхьенах волчуьнца мах бар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Исбаьхьалча Анна Росина де Гаск. Сийлахь сту Екатерина Алексеевна майрачуьнца Петром III-гӀа Фёдоровичца. 1756, Швецин Къоман музей.

21 августехь (1 сентябрехь) 1745 шарахь ялхийтта шо долуш Екатеринин мах бира 17 шо долчу Петр Фёдоровичца. Цхьаьна бехачу хьалхара шерашкахь Пётран бала а бацара зудчуьнца, зудчунна а, майрачунна а юкъаметтигаш ян а яцара. Цунах лаьцна Екатеринас тӀаьхьа яздийр ду[16]:

Сунна чӀогӀа дика гора, сийлахь элан со еза а ца езий; ловзар хилла ши кӀира даьлча цуо соьга элира, шен император-аьзнин фрейлина Карр еза аьлла. Цуо графе Дивьере, шен камергере элира, шена а, оцу йоьӀна а юкъахь дуста а ца оьшу аьлла. Дивьера дуьхьала дерг бахара, иза цунна оьгӀаза вахара; и сцена со чохь йолуш хилла ала мегар дара, сунна ган а гира и къовсам. Бакъдерг дийцича, аса сайга ала а элира, оцу стангца со ирсе хир яц, нагахь санна иза суна везалахь, пайденна хир дац.

Иштта со гӀертара со езарна эмгаралла ца лелош со ца еза стаг бахьнехь, ткъа иза ца лело кхин некъ бацара и ца везар бен. Нагахь цунна ша везийта лаахьара, иза сунна хала дацара: со Ӏаламера дуьйна сайн декхарш кхочуш дан Ӏемина яра, оцунна сунна оьшура могаш хьекъал долу майра, ткъа сайчунна иза дацара.

Рослин Александр исбаьхьалча. Павел I Петрович, Екатеринин кӀант, 1777.

Екатерина кхин дӀа а шен дешар ойуш яра. Цуо доьшу историн а, философин а, юриспруденцин а жайнаш, боьшу Вольтеран а, Монтескьён а, Тацитан а, Бейлан а кхолламаш, йоьшу дуккха а кхин литератур. Цуьнан коьрта самукъадаккхар дара таллар, говрахь лелар, хелхарш, маскарадаш. Сийлахь элаца зудчун майрачун юкъаметтиг цахилар бахьнехь Екатеринин гучабевлира безаргаш. Оцу юккъехула, император-аьзни Елизавета реза яцара церан бераш цахиларна.

ТӀаьххьара, шозза аьттонза берах хилла, 20 сентябрехь (1 октябрехь) 1754 шарахь Екатеринас кӀант вира – Павел. Бер дар чӀогӀа хала хилира, бер ненера сихха схьадаьккхира паччахьалла лелош йолчу император-аьзнин Елизавета Петровнин лаамца, Екатеринин бер ца кхиадайтира, наггахь Павел ган бакъо елира. Иштта сийлахь стун дуьххьара гира шен кӀант вина 40 де даьлчи. Цхьа могӀа хьосташа чӀагӀдо, Павелан да Екатеринин везар С. В. Салтыков ву бохуш (дуьххьал дӀа цунах лаьцна Екатерина II-гӀачун «Тептаршкахь» дац, амма цхьаболчара иштта туьду). Кхечара боху уьш бух болуш хӀуманаш дац, и сакхт дӀадоккхуш Петран операци йира. Да хиларх долчунна йукъаралла тӀаьхьаелира.

Исбаьхьалча Христинек Карл Людвиг. Бобринский Алексей Григорьевич — император-аьзнин къуотӀагӀала вина кӀант. 1769, Пачхьалкхан Эрмитаж.

Павел винчул тӀаьхьа Петран а, Елизавета Петровнин а юкъаметтигаш чеккхенца телхира. Пётрас шен зудчух «резерван мадам» олура, къайлах а доцун езарш гулбора, амма, изза лело Екатеринин новкъарло а ца йора, ткъа оцу муьрехь, ингалсан векал сэр Ханбери Уильямс Чарльз дика хьевзина, юкъаметтигаш йолаелира Понятовский Станиславца — Польшин хин волчу паччахьца. 9 (20) декабрехь 1757 шарахь Екатеринас йоӀ Анна йира, оцуо чӀогӀа реза ца вира Петр, цуо зуда берах юй хиича элира: «Далла хаа, сан зуда юха а берах стенна хилла! Со тешна вац, сох дуй теша и бер, тӀеэца дезий теша иза ша»[17].

Ингалсан векал Чарльз Ханбери Уильямс оцу муьрехь уллера доттагӀ а, тешам белларг а вара Екатеринин. Цуо масийттаза делира цуьнга юха лург даккхий ахчанаш: деккъа 1750 шарахь цунна делира 50 000 сом, цунах лаьцна шиъ куьг яздина кехат дара[18]; ткъа 1756 шеран ноябрехь цунна делира 44 000 сом.[19] Иза бахьнехь дуьхьала векалан къайленаш гучуйохура — багахула а, кехаташца а, уьш цуо сих-сиха яздора векале божарша яздича санна (гучу ца ялийта)[20]. Масала, 1756 шо чекхдолу, Пруссица ВорӀ шеран тӀом болабелча (цуьнан бартхо Ингалс яра), Уильямсан, цуо ша дийцарехь, Екатеринас ладаме хаам белира тӀом бечу оьрсийн эскарех а, тӀелатаран планах, цуо иза Лондоне дӀаелира, кхин а Берлине пруссин паччахье Фридрих II-гӀачунна а[19][21]. Уильямс дӀаваханчул тӀаьхьа цунна ахча лора цуьнан когаметта волчу Кейтас а[22]. Екатеринас сих-сиха ингалсхошкара ахчанаш дахар историкаш кхетадо цуо иза дукха дайарца, цунна хазнера иза кхаба дӀахецначул дуккха а шорта[18]. Шен цхьаьна Уильямсе яздинчу кехатехь, цуо баркалла алархьама тӀелецира, «Росси Ингалсца доттагӀаллин, ерриг Европин а, кхин а чӀогӀа Российн оьшу, берте яло, цуьнгахьа озабезам а, гӀо а лаца, шайн юкъарчу мостагӀчуьнца, Францица, ткъа цуьнан сийлалла эхь ду Российна. Со Ӏемара ю дахарехь и синхаамаш дӀакхехьа, цунна тӀехь бух буьллур бу сайн сийлаллин, гойтур ду паччахьан, шун паччахьан, и синхаамаш чӀогӀа хилар»[23].

Екатерина нахарташ а, банкноташ а тӀехь[нисйе бӀаьра | нисйе]

Кеп:Хьажа кхин а

  • 1992 шеран 24 ноябрехь Российн банко арахецна, «Дешаран мур. XVIII бӀешо: Екатерина II. Законашкхоллархо» серера, тӀехь император-аьзнин сурт долу, 25 сом мах болу, палладийн иэсан нахарт[24].
  • 2011 шеран 13 декабрехь Российн банко арахецна российн хьалхара страхови хьукматан 225 шо кхачарна лерина реверс детин йолу 100 сом.
  • 2015 шеран 2 март. 1000 сом мах болу дешин нахарт. «РОССИЙН БАНК. ЙИЛЛИНА 1860 ШАРАХЬ». Реверс тӀехь гайтина Екатерина II-гӀачун суьртаца банкнотин дакъа.

  • Российн нахарт, 1992 г.

  • Российн банкан нахарт, 2011 шо — российн хьалхара страхови хьукмат дӀайиллина 225 шо кхачарна лерина. 10 туьма, дети, реверс.

  • Российн банкан иэсан нахарт, 2015 шо. 100 туьман дешин нахарт. «РОССИЙН БАНК. КХОЬЛЛИНА 1860 ШАРАХЬ».

  • Российн банкан нахарт, 2009 шо. — Историн сери: "Российн ахча леларан истори". 2500 туьма, реверс. 3 кийла цӀена деши.

  • Российн банкан нахарт, 2011 шо. Монограмма E II.

  • Пачхьалкхан Эрмитаж йилларан 250 шо кхачарна. Российн банкан нахарт, дети, 3 сом, 2014 шо.

  • Российн банкан нахарт, серебро, 25 рублей, 2014 год.

  • Российн банкан нахарт, 2009 г. — Серия: Денежное обращение: История денежного обращения России. 100 рублей, реверс.

Иэс[нисйе бӀаьра | нисйе]

Silk-film.png Арахьара видеофайлаш
Silk-film.png Екатерина II Алексеевна - "Законная монархия". Документальный фильм из цикла "Русские цари"

1778 шарахь Екатеринас хӀоттийра шена забарен эпитафи (гоч. фр.):

Кхузахь дӀайоьллина
Екатерина ШолгӀа, Штеттинехь йина
1729 шарахь 21 апрелехь.
Цуо Россехь 34 шо даьккхира, яхара
Цигахь Петр III-гӀачуьнга маре.
Дейтта шо кхаьчначу хенахь
Цуо хӀоттийна кхаалха проект — хазахетийтар
Майрачунна, Елизавета I-чунна, халкъана.
Цуо хӀуъаа дора оцунна тӀаьхь кхиамаш баха.
Берийтта шеран сингаттамо а, ша йисаро а дукха жайнаш дешийтира.
Оьрсийн Ӏарш тӀеяьлла, иза гӀиртира дикане,
Лаара шен куьйгакӀела болчарна ирс, маршо, долара бахам бала.
Иза атта къинтӀера ялара, цхьаьнцце хьагӀ яцара.
ХӀума могуьйтуш, дахарехь нуьцкъала хӀума ца дезаш, Ӏаламера схьа самукъане, синца республикахочун
Дикачу дагца — цуьнан доттагӀий бара.
Къинхьегам цунна байн бара,
Юкъараллехь а, дешан Ӏилманашкахь а цуьнан
Самукъа далара.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ http://www.history-gatchina.ru/article/smert_e2.htm Место смерти Екатерины II Великой
  2. ↑ Анна Петровна (дочь Петра III) // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
  3. ↑ Архив изобразительного искусства — 2003.
  4. ↑ Большая российская энциклопедия — Большая российская энциклопедия, 2004. — ISBN 978-5-85270-320-0
  5. ↑ Такое же отчество носила и Екатерина I, в обоих случаях оно являлось условным, то есть принятым при православном крещении.
  6. ↑ Бильбасов, В. А. История Екатерины Второй. Т. 1: Екатерина до воцарения — С. 5. "Скай Хорс".
  7. ↑ Грот, Я. К. Воспитание Екатерины II. "Скай Хорс".
  8. ↑ Geburtsort der Zarin Katharina II (нем.). Stadt Szczecin.
  9. ↑ Anthony P. Johnson. The Original Diva: the Life and Times of Catherine II the Great. — Lulu.com, 2009-04-13. — 77 с. — ISBN 9780557057542.
  10. ↑ Осмнадцатый вѣк: исторический сборник. Теллина 2013 шеран 12 мартехь.
  11. ↑ А. Широкорад. Северные войны России. АСТ, 2001. С. 284.
  12. ↑ Левин Л. И. Российский генералиссимус герцог Антон Ульрих (История «Брауншвейгского семейства в России»). — СПб.: Русско-Балтийский информационный центр «Блиц», 2000. — С. 127. — ISBN 5-86789-120-8.
  13. ↑ Дюрнбург, 1742. Автограф. Государственный архив Российской Федерации. Тетрадь начата в апреле 1742 в родовой резиденции. В 1782 году Екатерина подарила её своему фавориту А. Д. Ланскому. В 1806 году Я. А. Дружинин, чиновник императорской канцелярии, приобрёл её у М..А. Ал (нрзб) и передал на хранение в библиотеку Зимнего дворца.
  14. ↑ Архивированная копия(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2007 шеран 3 июлехь. Теллина 2007 шеран 2 июлехь.
  15. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин, 1900, т. 1, с. 117—118.
  16. ↑ Записки императрицы Екатерины Второй. — М.: Орбита, 1989.
  17. ↑ Анри Труайя. Екатерина Великая. — М.: Эксмо, 2004. — (Серия «Русские биографии») — С. 127. — ISBN 5-699-01632-5.
  18. ↑ 1 2 Казимир Валишевский. Екатерина Великая (Роман императрицы). Кн. 1. Ч. 2. Гл. 1, I.
  19. ↑ 1 2 Покровский М. Н. Русская история с древнейших времён. / При участии Н. Никольского и В. Сторожева. Т. 4. — М., 1911. — С. 46.
  20. ↑ Павленко Н. И. Екатерина Великая. — М.: Молодая гвардия, 2006. — С. 30. — (ЖЗЛ) — ISBN 5-235-02808-2.
  21. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Т. 1. — Берлин, 1900. — С. 495—497.
  22. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Т. 1. — Берлин, 1900. — С. 445.
  23. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Т. 1. — Берлин, 1900. — С. 355.
  24. ↑ Екатерина II. Законодательница | Банк России. Теллина 2020 шеран 29 июлехь.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

commons: Екатерина II Викиларма чохь
n: Екатерина II Викикерланаш чохь
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Екатерина_II&oldid=7926042»