Геосфера
Геокхоченаш |
![]() |
Чоьхьара: |
---|
• Чкъор |
- Континентан |
- Ӏапказан |
• Манти |
- Астенокхоче |
- ТӀехулара |
- Лахара |
• ХӀоъ |
- Арахьара |
- Чоьхьара |
Арахьара: |
• Литокхоче |
- Стратикхоче |
• Гидрокхоче |
• Атмокхоче |
- Стратокхоче |
- Мезокхоче |
- Термокхоче |
• Ионокхоче |
• Магнитокхоче |
= Экзокхоче |
Комплексан: |
• Географин |
• Биокхоче |
- Биогеокхоче |
- Экокхоче |
- Педокхоче |
• Криокхоче |
- Гляциокхоче |
= Барикхоче |
= Тектонокхоче |
Антропогенан: |
Ноокхоче |
Антропокхоче |
Технокхоче |
Какокхоче |
Дуьненан хӀоттам |
Геосфера (схьадаьлла желт. γῆ — Дуьне а, σφαῖρα — горгал) — планета Дуьне кхуллу сферин чкъоьрнаш (цахедда а, хедда а).
Сурт хӀоттор
[бӀаьра нисйан | нисйан]Геосфераш хьалхий-тӀаьхьий хийцало, Дуьненан йуккъера дӀасайоьду, уьш вовшех хьакхало (чучча йоьду) шортенехь а, хенашкахь а (цхьаьна геосферера кхечуьнга дехьайолу), амма шен кхоллайаларехь а, болхбарехь а шен лаамехь йу.
Геосфераш вовшашца уьйранаш йолуш йу, кхуллу цхьаьнаэшшара динамикин система[1].
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Дуьненан хьолех лаьцна дуьххьара жамӀ дина, геосферийн синтетикин концепци кхоьллина геолого Э. Зюсса, цхьа могӀа ойланаш аратеттина географо А. Геттнера.
Россехь Ӏаламан зонаш глобалан масштабехь кечйина В. В. Докучаевс[2].
Тайпанаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]Масех коьрта геосфера билгалйаккха мегар ду:
Геосфера | Кхоьллина млрд шо хьалха |
Хьелаш |
---|---|---|
Литосфера | 4.0 | Силикатан чкъор (ладам еду охьахевшина породаш кхоллайалар — 3.8 млрд шо) |
Гидросфера | 4.0 | Хин чкъор |
Педосфера | 1.0 | Лаьттан чкъор (геосферийн шед, латта тӀера а, хишшан бухара а биокосан система) |
Биосфера | 3.5 | Дахаран пардо (дийна хӀума) |
Атмосфера | 4.0 | Газан чкъор |
Ионосфера | 3.5 | Атмосферин лакхара ионаш йина чкъор (башха къастало) |
Магнитосфера | 3.5 | Дуьненан магнитан аре (кхечу геосферийн лардаран чкъор) |
- Кхин тӀе геосфераш

Цхьацца Ӏилманчаша къастайо адаман гӀуллакхца уьйр йолу шолгӀа (антропогенан) геосфераш:
- Антропосфера — сурт хӀоттийна Д. Н. Анучина, 1902
- Ноосфера — сурт хӀоттийна В. И. Вернадскийс, 1944
- Социосфера — сурт хӀоттийна Ю. К. Ефремовс, 1961
- Техносфера
Вайн планетийн хӀоттаман анализ йаьккхича къастало комплексан (хӀоттаман):
- Биогеосфера — педах тера хьалхара геосфера йа хӀокху заманан глобалан экосистема. Н. А. Солнцевс ландшафтйовзарехь къастайора фитосфера а, зоосфера а.
- Гляциосфера а, Криосфера а — Дуьненан шен чкъор (Гуттаренна а гӀорол, ша, ло, йис)
- Ӏапказсфера — хӀордийн а, Ӏапказийн а хин геосфера[3].
- Педосфера — лаьттан а, саззан а чкъор.
- ДӀайоьллина биосфера — лаьттан бухара кӀоранаш, сланцаш, кир-маьӀда.
Геосферийн хьакхало а, вовшашца уьйр хуьлу а Ӏаламан цхьаьнатоьхна хьелаша, къастайо спецификин сфераш йа чкъоьрнаш:
- Географин чкъор
- Экосфера
- кхин дерш.
Дуьненан геосферех лаьцна Ӏилманан йукъайоьду геосферологи, ноосферологи, кхин йерш а. ХӀора геосфера, тайп-тайпана тӀегӀанашкахь, Ӏамайо ша долчу Ӏилмано йа Ӏилманан агӀоно ( геологин циклан Ӏилманаш).
Хьажа кхин а
[бӀаьра нисйан | нисйан]Литература
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Круть И. В. «Введение в общую теорию Земли». — М.: Мысль, 1978. — 368 с.
- Ласточкин А. Н. Системно-морфологическое основание наук о Земле (Геотопология, структурная география и общая теория геосистем). — СПб.: Издательство НИИХ СПбГУ, 2002. — 762 с. — ISBN 5-7997-0450-9.
- Ясаманов Н. А. Основы геоэкологии. Учебное пособие для вузов. — М.: ИЦ «Академия», 2003. — 352 с. — ISBN 5-7695-1043-9.
Хьажоргаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Геосферы — всё о геологии.
- ↑ Добровольский Г. В., Карпачевский Л. О., Крискунов Е. А. Геосферы и педосфера. М: ГЕОС, 2010. 190 с.
- ↑ К учению о зонах природы, 1899
- ↑ Степанов В. Н. Океаносфера. — М.: Мысль, 1983. — 270 с.