Геосфера
| Геокхоченаш |
 |
| Чоьхьара: |
|---|
| • Чкъор |
| - Континентан |
| - Ӏапказан |
| • Манти |
| - Астенокхоче |
| - ТӀехулара |
| - Лахара |
| • ХӀоъ |
| - Арахьара |
| - Чоьхьара |
| Арахьара: |
| • Литокхоче |
| - Стратикхоче |
| • Гидрокхоче |
| • Атмокхоче |
| - Стратокхоче |
| - Мезокхоче |
| - Термокхоче |
| • Ионокхоче |
| • Магнитокхоче |
| = Экзокхоче |
| Комплексан: |
| • Географин |
| • Биокхоче |
| - Биогеокхоче |
| - Экокхоче |
| - Педокхоче |
| • Криокхоче |
| - Гляциокхоче |
| = Барикхоче |
| = Тектонокхоче |
| Антропогенан: |
| Ноокхоче |
| Антропокхоче |
| Технокхоче |
| Какокхоче |
| Дуьненан хӀоттам |
Геосфера (схьадаьлла желт. γῆ — Дуьне а, σφαῖρα — горгал) — планета Дуьне кхуллу сферин чкъоьрнаш (цахедда а, хедда а).
Сурт хӀоттор
[бӀаьра нисйан | нисйан]Геосфераш хьалхий-тӀаьхьий хийцало, Дуьненан йуккъера дӀасайоьду, уьш вовшех хьакхало (чучча йоьду) шортенехь а, хенашкахь а (цхьаьна геосферера кхечуьнга дехьайолу), амма шен кхоллайаларехь а, болхбарехь а шен лаамехь йу.
Геосфераш вовшашца уьйранаш йолуш йу, кхуллу цхьаьнаэшшара динамикин система[1].
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Дуьненан хьолех лаьцна дуьххьара жамӀ дина, геосферийн синтетикин концепци кхоьллина геолого Э. Зюсса, цхьа могӀа ойланаш аратеттина географо А. Геттнера.
Россехь Ӏаламан зонаш глобалан масштабехь кечйина В. В. Докучаевс[2].
Тайпанаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]Масех коьрта геосфера билгалйаккха мегар ду:
| Геосфера | Кхоьллина млрд шо хьалха |
Хьелаш |
|---|---|---|
| Литосфера | 4.0 | Силикатан чкъор (ладам еду охьахевшина породаш кхоллайалар — 3.8 млрд шо) |
| Гидросфера | 4.0 | Хин чкъор |
| Педосфера | 1.0 | Лаьттан чкъор (геосферийн шед, латта тӀера а, хишшан бухара а биокосан система) |
| Биосфера | 3.5 | Дахаран пардо (дийна хӀума) |
| Атмосфера | 4.0 | Газан чкъор |
| Ионосфера | 3.5 | Атмосферин лакхара ионаш йина чкъор (башха къастало) |
| Магнитосфера | 3.5 | Дуьненан магнитан аре (кхечу геосферийн лардаран чкъор) |
- Кхин тӀе геосфераш
Цхьацца Ӏилманчаша къастайо адаман гӀуллакхца уьйр йолу шолгӀа (антропогенан) геосфераш:
- Антропосфера — сурт хӀоттийна Д. Н. Анучина, 1902
- Ноосфера — сурт хӀоттийна В. И. Вернадскийс, 1944
- Социосфера — сурт хӀоттийна Ю. К. Ефремовс, 1961
- Техносфера
Вайн планетийн хӀоттаман анализ йаьккхича къастало комплексан (хӀоттаман):
- Биогеосфера — педах тера хьалхара геосфера йа хӀокху заманан глобалан экосистема. Н. А. Солнцевс ландшафтйовзарехь къастайора фитосфера а, зоосфера а.
- Гляциосфера а, Криосфера а — Дуьненан шен чкъор (Гуттаренна а гӀорол, ша, ло, йис)
- Ӏапказсфера — хӀордийн а, Ӏапказийн а хин геосфера[3].
- Педосфера — лаьттан а, саззан а чкъор.
- ДӀайоьллина биосфера — лаьттан бухара кӀоранаш, сланцаш, кир-маьӀда.
Геосферийн хьакхало а, вовшашца уьйр хуьлу а Ӏаламан цхьаьнатоьхна хьелаша, къастайо спецификин сфераш йа чкъоьрнаш:
- Географин чкъор
- Экосфера
- кхин дерш.
Дуьненан геосферех лаьцна Ӏилманан йукъайоьду геосферологи, ноосферологи, кхин йерш а. ХӀора геосфера, тайп-тайпана тӀегӀанашкахь, Ӏамайо ша долчу Ӏилмано йа Ӏилманан агӀоно ( геологин циклан Ӏилманаш).
Хьажа кхин а
[бӀаьра нисйан | нисйан]Литература
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Круть И. В. «Введение в общую теорию Земли». — М.: Мысль, 1978. — 368 с.
- Ласточкин А. Н. Системно-морфологическое основание наук о Земле (Геотопология, структурная география и общая теория геосистем). — СПб.: Издательство НИИХ СПбГУ, 2002. — 762 с. — ISBN 5-7997-0450-9.
- Ясаманов Н. А. Основы геоэкологии. Учебное пособие для вузов. — М.: ИЦ «Академия», 2003. — 352 с. — ISBN 5-7695-1043-9.
Хьажоргаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Геосферы — всё о геологии.
 | |
|---|---|
| Библиографин каталогашкахь |
|
- ↑ Добровольский Г. В., Карпачевский Л. О., Крискунов Е. А. Геосферы и педосфера. М: ГЕОС, 2010. 190 с.
- ↑ К учению о зонах природы, 1899
- ↑ Степанов В. Н. Океаносфера. — М.: Мысль, 1983. — 270 с.