Географин чкъор
Геогра́фин чкъор — Дуьненан арахьара чкъор (цхьаьнатоьхна тӀехулара геосферанаш), географин глобалан а, системин а кхетамех цхьаъ. Дуьненан генетикин а, функционалан дийна а чкъор, дӀалоцу атмосферин лахара чкъоьрнаш, лаьттан чкъоьран лакхара стоммаллаш, гидросфера, биосфера[1].
Сурт хӀоттор[нисйе бӀаьра | нисйе]
Географин чкъор географин а, цуьнан коьрта агӀонийн а талламан объект йу. Географин чкъоьран нийса дозанашца ойланаш йекъайелла. Лакхара доза:
- А. А. Григорьевс, С. В. Калесника, М. М. Ермолаевс, К. К. Марковс, А. М. Рябчиковс географин чкъоьран лакхара доза доккху стратосферехь, 25-30 км гергга лакхахь.
- Д. Л. Арманда, А. Г. Исаченкос, Ф. Н. Мильковс, Ю. П. Селивёрстовс билгалдоккху иза тропосферехь, 8-18 км гергга лакхахь.
Лахара доза:
- А. Г. Исаченкос, С. В. Калесника, И. М. Забелина лахара доза доккху литосферин лакхарчу декъехь (500—800 м.)
- Д. Л. Арманда, А. А. Григорьевс, Ф. Н. Мильковс, А. М. Рябчиковс, Ю. П. Селивёрстовс, кхечара а Дуьненан чкъоьран лахара дозанца.
Чкъоьран цхьа могӀа Ӏедал хуьлу:
- Дийна хилар (цхьаалла) — иза кхуллу цуьнан компоненташна йукъара луьста уьйр, цхьаъ хийцича, дисинарш хийцало.
- Циклехь хилар — де-буьйсанан, шеран заманан Ӏаламан хиламаш йух-йуха хилар.
- Зонин а, локхаллин а асаналла — Ӏаламан хьелаш шен Ӏедалца хийцадалар.
- ХӀумнаш Ӏаламехь хьийзаш хилар а, цуьнца уьйр йолу энерги хьийзаш хилар а.
- Кхиар ца хадар, амма иза цхьаьна эшшара цахилар.
Терминологи[нисйе бӀаьра | нисйе]
| Геокхоченаш |
 |
| Чоьхьара: |
|---|
| • Чкъор |
| - Континентан |
| - Ӏапказан |
| • Манти |
| - Астенокхоче |
| - ТӀехулара |
| - Лахара |
| • ХӀоъ |
| - Арахьара |
| - Чоьхьара |
| Арахьара: |
| • Литокхоче |
| - Стратикхоче |
| • Гидрокхоче |
| • Атмокхоче |
| - Стратокхоче |
| - Мезокхоче |
| - Термокхоче |
| • Ионокхоче |
| • Магнитокхоче |
| = Экзокхоче |
| Комплексан: |
| • Географин |
| • Биокхоче |
| - Биогеокхоче |
| - Экокхоче |
| - Педокхоче |
| • Криокхоче |
| - Гляциокхоче |
| = Барикхоче |
| = Тектонокхоче |
| Антропогенан: |
| Ноокхоче |
| Антропокхоче |
| Технокхоче |
| Какокхоче |
| Дуьненан хӀоттам |
Российн Ӏилманан литературехь иза кхетадо дийнна а, цахеда а Дуьненан чкъор, цуьнан хӀоттаман дакъош: литосферин лакхара дакъа (лаьттан чкъор), атмосферин лахара дакъа (тропосфера, стратосфера), йерриг гидросфера а, биосфера а, кхин а антропосфера — уьш вовшашна луьста уьйр йолуш чуччайоьду. Цара шайна йукъахь цахеддаш хӀуманаш а, энерги а хуьйцу.
Географин чкъор «лаьттан тӀехулара сферах» тера сурт хӀоттор йукъадаьккхина оьрсийн метеоролого а, географо а П. И. Броуновс (1910). Таханлера кхетам географин Ӏилманийн системина кечбина йукъабаьккхина А. А. Григорьевс (1932). Кхетаман истори а, къийсамаш а уггаре дика гайтина И. М. Забелинан къинхьегамашкахь.
Географин чкъоьран кхетамах тера кхетам дозанал арахьара литературехь а бу (дуьненан чкъор А. Геттнеран, Р. Хартсхорнан, геосфера Г. Каролан, кхин а). Амма цигахь географин чкъор Ӏаламан система санна ца го, ткъа цхьаьнатоьхна Ӏаламан а, йукъараллин а хӀиламаш санна го.
Кхин а дуьненан чкъоьрнаш ду тайп-тайпана геосфераш цхьаьнакхетачу дозанашкахь.
Географин чкъоьран компоненташ[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Дуьненан чкъоьран уггаре лакхара дакъа
Дуьненан чкъор — Дуьненан тӀехулара хеха. Мантех къастийна Сейсмин тулгӀенийн сихаллаш цӀеххьана тӀекхетаран дозанца — Мохоровичичан дозанца. Чкъоьран стоммалла техка 6 км тӀера Ӏапказан бухахь, 30-50 км тӀекхаччалц континенташна тӀаьхь[2]. Чкъоьран ши тайпа хуьлу — континентан а, Ӏапказан а. Континентан чкъоьран хӀоттамехь къаьста кхоъ геологин хеха: Охьахиина ботт, мокхазан а, базальтан а. Ӏапказан чкъор лаьтта коьртаниг коьрта хӀоттаман породех цу тӀе охьахиина баттах. Дуьненан чкъор декъна тайп-тайпана барам болу лелаш йолу литосферин экъанех. Оцу леламийн кинематикин сурт хӀоттадо экъанийн тектонико.
- Атмосферин лахара дакъа
Цуьнан лакхара доза лаьтта 8—10 км лакхахь полюсашкахь, 10—12 км барамера а, 16—18 км тропикин шораллашкахь; Ӏай аьхкачул лахахь.
Атмосферин лахараниг коьрта чкъор. Цунна йукъахь йу 80 % сов атмосферин хӀаваах масса а, 90 % гергга атмосферехь йолу хин Ӏа. Тропосферехь чӀогӀа кхиина йу турбуленталла а, конвекци а, кхоллало мархаш, кхуьу циклонаш а, антициклонаш а. Температура охьайолу локхалла хьала мел йолу, йуккъера вертикалан градиент 1°/152 м.
Дуьненан тӀехулара тӀеэцна «нормера хьелаш»: луьсталла 1,2 кг/м3, барометрин Ӏаткъам 101,34 кПа, температура плюс 20 °C, дустаран тӀуналла 50 %. Оцу билламан гайтамийн ду деккъа инженерийн маьӀна.
- Гидросфера
Гидросфера — Дуьненан дерриг цхьаьнатоьхна хинан резерваш. Хин доккхаха долу дакъа лаьтта Ӏапказан чохь, дуккха а кӀезиг — континентийн эркийн машанехь а, лаьттан бухара хишкахь. Кхин а хин йаккхийра резерваш йу атмосферехь, мархийн кепара а, хин Ӏаьнан кепара а.
Хин цхьа дакъа ондачу хӀоттамехь ду шалаьмнийн, лайн чкъоьран, гуттаренна гӀоролан кепара, кхуллу криосфера.
- Биосфера
Биосфера — дийна организмаш йеха, цхьаьнакхетта дуьненан чкъоьрнийн дакъа (лито-, гидро-, атмосферанаш), лаьтта церан Ӏаткъамехь дӀалаьцна церан дахаран гӀуллакхан сурсаташа.
- Антропосфера
Антропосфера, йа ноосфера — адаман а, Ӏаламан а йукъаметтиг хуьлу сфера. Ноосфера термин дуьххьара йукъадаьккхина российн Ӏилманчо В. И. Вернадскийс. Массо а Ӏилманчаша къобал деш дац.
Хьажа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]
Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- ↑ Географическая оболочка // Большая Российская энциклопедия.
- ↑ Tanimoto, Toshiro. Crustal Structure of the Earth(бил-боцу.) / Thomas J. Ahrens. — Washington, DC: American Geophysical Union, 1995. Архиван копи 2014 шеран 22 февралехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Броунов П. И. Курс физической географии, СПб., 1917.
- Григорьев А. А. Опыт аналитической характеристики состава и строения физико-географической оболочки земного шара, Л.—М., 1937.
- Григорьев А. А. Закономерности строения и развития географической среды: Избранные теоретические работы. М., 1966.
- Криволуцкий А. Е. Голубая планета. Земля среди планет. Географический аспект. — М.: Мысль, 1985. — 335 С.
Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Географическая оболочка на сайте География России.