БежӀуьнан баппа

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа БежӀуьнан баппа (маьӀнаш).
БежӀуьнан баппа
БежӀуьнан баппаш
Дарбане баппа.
Ӏилманан классификаци
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Taraxacum F.H.Wigg., 1780, nom. cons.
Номенклатуран тайпа

БежӀуьнан баппа (лат. Taráxacum) — астрийн йа Седа-зезагийн (Asteraceae) доьзалера бецан ораматийн дукхашерийначех тайпа. Тайпанан кеп — Дарбане баппа — дика йевза, орамера гӀаш розеткица лаьтта, даккхий къегина можа мотткепара зезагех лаьтта зазанаш-тускаршца йолу орамат. Кхуьлинчу дийнахь а, буса а тускар дӀакъовлало. АрагӀоьртина меран боьххьехь хӀуш хуьлу шортта чоьш долуш, церан гӀоьнца бежӀуьнан баппин хӀу тӀема а долий генна дӀадоьлху.

ЦӀеран этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Тайпанан цӀе лат. Taráxacum схьайаьлла оцу ораматан латине йаьккхина Ӏаьрбийн цӀарах (Ӏаьр. طرخشقون‎‎ — «тӀарухшакъун») йа гӀажарийн кхечу чолхезезаганчух[2].

Дарбанан баппа. «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» жайнин тӀиера ботаникан сурт, 1887

Литературин баппа — массарна а йевза орамат дукхаха йолу цӀерех цхьаъ йу.

Баппа фонтан, Саратов
«Баппа». Робин Куркин скульптура. Рёсрат, Германи

Сурт хӀоттор[нисйе бӀаьра | нисйе]

Баппин орамийн система

БежӀуьнан баппа — 2 см стомма, 20 – 60 см беха геннаш долуш чӀун орам болу орамат[3], лакхарчу декъехь дехьаболу боцу шорта кортош болу нана-ораме.

ГӀаш дерриш орамера розеткехь[3] ду, лаьтте нисса долчунна тӀера нисса ирахь лаьттачаьрна тӀекхаччалц, цхьацца кепийн гӀан гӀаж тӀера пластинка го йехо, йуханехьахӀоакепара, йуханехьаланцетан йа асанан-йуханехьаланцетан, дийна, мас-ларин йа йекъна месан кепара, шине агӀор дерзина йа наггахь гӀийла чо болуш.

Зазадоккху зӀийдиг, цхьанна тӀера иттанне а, кхин сов а йолу, нийса лаьтта йа айалуш хуьлу, йуккъехь йеса, цхьалха, тускар[3] наггахь геннаш долуш, деса йа лакхарчу декъехь охьатаьӀна. Кедалган бухе лаьтташ хуьлу, дукха хьолехь, 8—18 Зезаган гуонахьара гӀа шуьйрахӀоьанкепаран тӀера ланцетан кепе кхаччалц хуьлу, лаьтта шина — кхаа могӀанашкахь. ТӀехьарчор гарголкепара йа цилиндран-гарголан кепара, дукха хьолехь шина — кхаа могӀанца 7—25 гӀа долуш, заза доккхуш схьадаьхкина, кхуьучу хенахь тӀеттӀадоьду, схьадогӀу кхиина девлча. Зезагаш 20—150 тускаран чохь, дерриш меттанан, дукха хьолехь, можа бесара, цхьацца дерш баьццаро, беда-можа, кӀайн, сирла-цӀен[3]. Дургалгаш дукха хьолехь можа йа беда-можа, рыльца можа, баьццаро, наггахь сира йа Ӏаьржо.

Даьржина шине эхиган тропикин йоцучу областашкахь, лекха лаьмнийн кӀошташкахь а, Арктикин шораллашкахь а доцург. Россехь йаьржина 300 сов кеп. Кепаш дукха хилар кхетадо дукха йолчу кепашна апомиксис хиларца. Дукха хьолехь хаало газонаш тӀера асаран орамат санна, наггахь йалташна тӀаьхь хаало. Кхуьу байнаш тӀаьхь, хьанний хотешкахь, лаьмнийн басешкахь, бай-аренашкахь, некъаш йисташкахула, паркашкахула, бошмашкахула, хасбошмашкахула[3]. Российн къилбехахь карийра плиоценера шира хӀуш Taraxacum tanaiticum[4].

Ораматан дерриг дакъошна чохь йу кӀайн шурин мутта.

Баппа кхуьу меттигера климатега хьаьжжина: мартехь — апрелехь, Российн йуккъерачу асанехь, майн йуккъехь — июнан йуьххьехь, хӀуш кхуьу кӀайн жима кӀужалца апрелан чеккхенгара июнь кхаччалц.

Бахаман маьӀна а, лелор а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Кхача санна лелор[нисйе бӀаьра | нисйе]

Генара заманахь дуьйна баппаш дууш ду[5] тайп-тайпана къаьмнаша. Уьш дика девзаш хилла шира мисархошна, желтошна, румхошна, лелийна цийн ламаста медицинехь пхи эзар сов шарахь. Орамат леладора кхача санна а, молха санна а орамера америкахоша[6] а, дуьххьара Америкин континент тӀе кхелхинчара а. Баппаш Къилбаседа Америке кхаьчна хила тарло, Мейфлауэран кеманахь дарбанен орамат санна[7].

Кхиина даьлла баппа (Буряти)

Цуьнан къона гӀашна, гӀодмашна, йукъахь ду каротиноидаш а, В витамин а2, къаьхьалла йац, цундела леладо хасстоьмийн берам а, чорпа а кечйеш. Кхиина девлла гӀаш леладанле дашадо туьха тесна хин чохь, къаьхьалла ца хилийта.

Дакъийна орамех кечйо «баппин къаьхьуо»[8], баппин зезагех варени кечйо, чагӀар доккху[9][8], делладеллачу патарх «баппин моз» доккху.

Дарбане баппин орамо (лат. Radix Taraxaci), гурахь гулдо 40 % гергга инулин, леладо дарбанан аьргалла санна. Бакъийна орам лелабо кхехкийна бецан чорпа йина, йуькъа экстракт санна, цуо чӀагӀйо йуург охьу Ӏидарган секрецеш, симаратотту хӀума, чӀагӀдо, тодо доӀах. Баппин ораман настойко аппетит ойу, спазмолитикин, чоьна даран, цӀийцӀандаран хьелаш а ду[10].

Медицина[нисйе бӀаьра | нисйе]

Россехь кхечахьачул алсама хаало дарбане баппа (Taraxacum officinale), цуьнан гӀашца эчиг, кальций, фосфор, калий, A, B витаминаш, C, E, гликозидаш (тараксацин, тараксацерин), тритерпенан спирташ, белокаш (5 %), кхин цхьацца вовшахтохарш. Чохь фосфор хиларца баппийн гӀаш гӀоле ду гӀа долу хасстоьмийн сеналлел[3].

Косметика[нисйе бӀаьра | нисйе]

Баппа гӀарайалла лелош йу халкъан косметикехь: къона гӀашшан маско дӀахӀуду, тӀундо, къондо чкъор, ткъа зезагийн настойс кӀайн йо къорзалгаш а, пигментийн тӀеданаш а.

Заза[нисйе бӀаьра | нисйе]

Баппа — мехала бӀаьстенан пыльцалург а, мозлург а йу, 10—15 денна гӀо лоцу накхаршна. Баппийн дургалан моз дешин-можа йа таьӀна-янтаран бесара хуьлу, дуькъа а, чӀогӀа хаза хьожа а, чӀогӀа къаьхьуо чам а болуш[11], сиха даккхий буьртигашца кристалл хуьлу. Пыльца-обножка — цӀен-можа бесара.

Хьаьхьамчйоккхург[нисйе бӀаьра | нисйе]

Цхьацца баппийн орамашкахь хуьлу хьаьхьамч. Баппийн ши кеп — КоксагӀыз (Taraxacum koksaghyz) а, ГӀирмсагӀыз (Taraxacum hybernum) а — хьалха лелайора хьаьхьамчйоккхург санна. Кок-сагӀызан (малхбален Тянь-Шанан эндемикан) орамашкахь 20 % кхаччалц лакхара дикаллин хьахьамча йу. ХӀинца и промысел йерриг аратеттина куьйга йина хьахьамчо, амма бу керла кховдамаш хьахьачайоккху баппаш кхиорехь[12].

Кхин дерг[нисйе бӀаьра | нисйе]

Баппа — йуург йу хӀусамера экханийн, царна йукъахь пхьагалш а.

Баппа — зуламе асар ду, цуьнца къовсам латто хала ду. Орамийн дакъошкахь кхоллало кхин тӀе зӀийдагаш а, агӀонан орамаш а. Регенерацин таро йоккха йу ораматан стом баьллачул тӀаьхьа, ткъа патар долучу заманахь а, зезаг долуш а иза охьатаӀийна йу. Цундела баппа йолу лаьттан дакъапатар долучу заманахь метигца асар дан деза.

Таксономи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Taraxacum F.H.Wigg., nom. cons., 1780, Prim. Fl. Holsat. 56.

Кепаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Баппин тайпанан кепаш

Баппанийн ши эзар сов апомиктийн микрокеп а, кхуз ткъе итт гергга йоккха кеп а йу. Цхьацца ботаникаш хьовсу чӀогӀа готта, 60 кеп бен къобал ца йо[13].

Баппийн цхьа кеп, КӀайн мотт болу баппа (Taraxacum leucoglossum), Российн ЦӀен жайнин чуйаьккхина.

Цхьайолу кепаш

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Тайпанан хаамаш Taraxacum(ингалс.) терахьийн базехь Index Nominum Genericorum Ораматийн таксономин дуьненайукъара ассоциаци (IAPT).
  2. ↑ Каден Н. Н., Терентьева Н. Н. Этимологический словарь латинских названий растений, встречающихся в окрестностях агробиостанции МГУ «Чашниково» / Под ред. канд. филол. наук доц. В. И. Мирошенковой. — М.: Издательство МГУ, 1975. — С. 151, 108.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 Чернева, 2013.
  4. ↑ Felix Yu. VELICHKEVICH and Ewa ZASTAWNIAK — Acta Palaeobot. 43(2): 137—259, 2003
  5. ↑ McGee, Harold. A survey of common vegetables // On Food and Cooking: the science and lore of the kitchen(ингалс.). — New York: Scribner, 2004. — P. 320. — ISBN 978-0-684-80001-1.
  6. ↑ Clarke, Charlotte Bringle. Edible and useful plants of California. — Berkeley: University of California Press, 1977. — С. 191. — ISBN 978-0-520-03261-3.
  7. ↑ Association, Maine Organic Farmers and Gardeners Dandelions (инг.). www.mofga.org. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 17 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 2 апрелехь Архивйина 2017-04-02 — Wayback Machine
  8. ↑ 1 2 The Oxford English Dictionary(ингалс.). — 2nd ed. — Oxford: Oxford University Press, 1989. — Vol. IV. Creel-Duzepere. — P. 237.
  9. ↑ 3503.—Dandelion Wine // Mrs Beeton's Book of Household Management(ингалс.). — London: Ward, Lock & Co., 1907. — P. 1483.
  10. ↑ Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 217. — ISBN 5-06-000085-0.
  11. ↑ Ватолин Д. О мёде и не только о нём (ru) // Наука и жизнь. — 2008. — № 11. — С. 122.
  12. ↑ Американцы тянут серийную резину из русских баппаов Архивйина 2012-06-14 — Wayback Machine (Хьаьжина 12 февралехь 2011)
  13. ↑ A. J. Richards. Eutriploid facultative agamospermy in Taraxacum (en) // New Phytologist(ингалс.)нохч. : journal. — 1970. — Vol. 69, no. 3. — P. 761—774. — DOI:10.1111/j.1469-8137.1970.tb02461.x. — Кеп:JSTOR.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=БежӀуьнан_баппа&oldid=10267010»