Байса (орамат)
| Байса (орамат) | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Байса | |||||||||||||||||||
| Ӏилманан классификаци | |||||||||||||||||||
|
йуккъера рангаш
|
|||||||||||||||||||
| Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе | |||||||||||||||||||
| Gratiola officinalis L., 1753 | |||||||||||||||||||
| Синонимаш | |||||||||||||||||||
| Ларйен статус | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Байса (лат. Gratīola officinālis) — бецан орамат; Норичникан доьзалера Байса кепара орамат. Шуьйра яьржина Евразехь а, Къилбаседа Америкехь а. Шеца дӀевшан хьал долун дера леладо халкъан медицинехь.
Байсан биологех лаьцна[нисйе бӀаьра | нисйе]
Байса — масех шеран бецан орамат ю, локхалла 15—60 см текхаш чолхе орамца. Орам тӀехула боьра пелагаш (редукци йина гӀашца).
ГӀодмаш нийса лаьтта, деса я геннаш долуш, лакхарчу декъехь деакӀуо. ГӀаш дуьхь-дуьхьал, хевшина я ахгӀадлоцуш, ланцетан я шуьйраланцетан, 6 см гергга деха а, 1,5 см шуьйра а, ира, лакхарчу декъехь цергаш евлла я херх кепара, кхаа Ӏадкепара хьасанца, наггахь эчиг-тӀадамаш болуш.
Зезагаш лаьтта цхьалха гӀан четехь. Зезаган когаш дуткъа ду, еха шиъ зезаган хьалхе ю кедалган бух тӀехь. Кедалган гӀаш а, зезаган хьалхе а, гӀаш санна, наггахь эчиган тӀадамашца ду. Кедалг пхеадекъа ду, аса-ланцетан дакъошца, шозза — кхузза доца заза. Заза 2 см деха хуьлу, лакхахь шоръелла можа турба, ши балда долуш кач, кӀайчу наггахь шекъан басахь хьасанаш а болуш; лакхара балда хадийна ду, лахара — кхо жаз йолуш ду. Зазан турба лакхарчу декъехь а, жазан бух тӀехь а чоьхьа агӀора беха можо чоьш долуш ду. Дургал диъ: шиъ (хьалхара) доца, шиъ деха. Йизан лакхахь ши бен болу чӀениг ю. БӀогӀамалг цхьаъ, шен бохаллийца дикка дургалал беха бу, лахах сеттина бу. БӀогӀалган бух болчохь ю дургалан экъа. Дургал-цӀузам ши жаз йолуш ду. Лаьтта аьхке дӀаяллалц, июнера сентябрь кхаччалц.
ХӀу — хӀоакепара ира дуккхахӀушдолу боьра-мокха бот, йохаллехь кедалг-гӀа санна ду. ХӀуш шорта, кегийра, деха, кхоъ са болуш ала мегар ду, боьра я мокха, бойнан-хебаршка ихина, 0,8 мм гергга деха. 1000 хӀун дозаллин барам 0,05 г[1]. Плоды созревают, начиная с июля.
Экологи[нисйе бӀаьра | нисйе]
Кхуьу тӀуьна бай тӀехь, уьшал тӀехь, хин бердашца, иштта хаадала там бу тӀуьна гӀамарш тӀехь.
Ареал[нисйе бӀаьра | нисйе]
Ораматан ареал чӀогӀа шуьйра ю, дӀалоцу Евразин а, Къилбаседа Америкин а дукхах болу мохк.
Россехь кхуьу аренан зонехь а, европин декъан хьуьнан зонан къилба декъехь а, Къилбаседа Кавказехь а, Малхбуза Сибрехан къилбехь а; къилбаседан уллохьа кхуьу даккхий хишшан тогӀенаш чохь (Иртышан, Обан).
Бахамехь иэшар а, лелор а[нисйе бӀаьра | нисйе]
Орамат дӀевше ду.
Ораматца ду гликозидаш: грациозид (грациолин) — къаьхьа дӀевше аморфан хӀума, грациотоксин. Цул сов, лаьттан тӀехуларчу декъехь ду алкалоидаш (0,2 %), сапонинаш, хьена даьтта, кхин а бетулинан, силу ден, Ӏежан мусталлаш.
Даьхьнаша дожийлаш тІехь байса евза ца юу, амма и орамат кхача тарло царна докъарца цхьаьна, тІаккха иза дІевше хуьлу дохнашна. Байсина чІогІа экама ю говраш.
Бецах дина боккха барам молха мелчи стаг бодво, Іийжадо хьеран мазин пардо а, чуьйраш а, Іаьттаво, эвнашца а, цІийца а чоьна до, ткъа иштта пхенаш а ийзадо, коллапс а йо. КІезиг барам мелчи баьццара бос дика го, ткъа дукха мелчи — ган а ца го спектран баьццара дакъа. Геннех даьккхина спирто экспериментехь дагана Іаткъам бо. Ораматан орамийн бу къаьсташ Іаттаваран а, чоьнадаран а, хьатІдаккхаран а Іаткъам[1].
Байсан буц лелайо халкъан медицинехь деган, доІахан, Іонжаран лазаршна, гоьта-лазарна, чуьйрийн атонина, цІано йохарна дарба лелош молуш, ткъа тІехула – цІуокан цамгаршна (кхарта), гирзна, генадаьлла даІна, цергаш яарна, пхенаш шордаларна, энийн цамгарна, ткъа кхин а чуокачъяран, хьатІдаккхаран, нІаьна барна дуьхьала гІирс.
Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]
Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Губанов И. А. и др. 1144. Gratiola officinalis L. — Авран лекарственный // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3 т. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 177. — ISBN 5-87317-163-7.
- Алексеев, Ю. Е. и др. Травянистые растения СССР: Справочник. — Т. 2. — М.: Мысль, 1971.
- Цвелёв, Н. Н. Семейство норичниковые (Scrophulariaceae) // Жизнь растений. — Т. 5, ч. 2. — М.: Просвещение, 1981.
Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]
- Gratiola officinalis: «Плантариум» проектера таксонех хаамаш (ораматаш а, атлас тӀехь суьрташ долу кепаш а билгалйоккхург).