Антропоген

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
геологин историн дакъа Дуьненан
БоьалгӀа мур
йацй. Антропоген, Квартер
2,5880 млн шо хьалха
Дуьненан карта
Дуьненан карта
Геохронологин хаамаш
Эон Фанерозой
Эра Кайнозой
Мур1 Плейстоцен
Муьран1 барам {{{муьран1}}}
Климат[1]
Кислородан тӀегӀа 21%
ТӀегӀа CO2 0,02—0,045 об. %
Йуккъера температура 15 °C
система дакъа тӀегӀа Хан,
млн шо хьалха
Антропоген Голоцен Мегхалайн 0,0042—0
Къилбаседагриппианан 0,0082—0,0042
Гренландин 0,0117—0,0082
Плейстоцен тӀаьхьара 0,129—0,0117
Тибанийн 0,774—0,129
Калабрийн 1,80—0,774
Гелазан 2,58—1,80
Неоген Плиоцен Пьяченцин       больше      
Декъар гайтина IUGSца 2023 шеран апрелера хьелашца

БоьалгӀа мур, йа антропоген (йоьалгӀа система; антропогенан мур; квартер) — Дуьненан историн хӀокху заманан геологин мур (геологин система), кайнозойн эрин кхоалгӀа (карара) мур. Болабелла 2,58 миллион шо хьалха, тахана а дӀабоьдуш бу[2].

Термин[нисйе бӀаьра | нисйе]

1760 шарахь Дж. Ардуинос дуьххьара кховдийра лаьмнаш 4 декъе къастор[3]:

  1. хьалхара (хи хьадале)
  2. шолгӀа (хи хьадаран)
  3. кхоалгӀа (хи йухадаьллачул тӀаьхьара)
  4. боьалгӀа (тӀапломан).

1825 шарахь (кхечу хаамашца, 1829 шарахь[4]) Ж. Денуайес кховдийра башха йоьалгӀа системе кхоалгӀа системин кхолламаш къовлу ӀаӀарш къастадар, чкъоьрнаш дагардаран хьесап дӀахьуш:

  1. хьалхара — палеозой
  2. шолгӀа — мезозой
  3. кхоалгӀа — кайнозой.

XX бӀешо доладалале тӀех керла геологин ӀаӀамех кхин а олура кхоалгӀачу тӀаьхьара, постплиоцен.

БоьалгӀа муьран лахара доза билгалдаккхар чолхе ду. И доза тайп-тайпана Ӏилманчаша тайп-тайпана доккхура:

  1. Дуьненна тӀехь шело эккхаран йуьххьера
  2. Ша барера
  3. Декхачу дийнатийн фауна хийцайаларца
  4. Моллюскийн фауна хийцайаларца
  5. Адам социалан са санна гучуваларца.

Ша боьалгӀа мур бекъало биостратиграфин хьесапца.

Профессор А. П. Павловс 1914 шарахь кховдийра «антропогенан мур»[5] термин (иза дӀанисдира боьалгӀа мур санна)[6], и мур болийра дуьххьара адам дуьненна тӀедаьллачу муьрера дуьйна.

Академик В. И. Вернадскийс нийса лорура боьалгӀа мур кайнозойн эрин йукъара къастор а, Дуьненан историн керла геологин эра долор а. Цуо кховдийра цунах, А. П. Павловс санна, антропогенан йа, Шухерт Чарльза санна (1918), психозойн эра алар.

1932 шарахь А. М. Жирмунскийн антропозой («антропозойн эра») термин, дӀатеттира АИЧПЕн 2 дуьненайукъара конференцехь[7]..

1963 шарахь Ведомствошнайукъара стратиграфин комитетан сацамца ший а цӀе «боьалгӀа» а, «антропогенан» а официалан тӀеийцира ССРСехь, цхьатерра йина[8].

Немцойн термин квартер (схьадаьлла нем. Quartär, тармадалийта инг. Quaternary — боьалгӀа мур) — боьалгӀа геологин муьран йоца цӀе (антропоген, йоьалгӀа система), термин чӀагӀйина Россехь 1998 шарахь[9].

Эфиопехь таханлерачу адамийн дай гучубевлла 2,5 млн шо хьалха, ткъа Америке а, Австрале а адамаш охьахевшина 40-45 эзар шо хьалха. Иштта, антропоген тайп-тайпана материкашкахь йолайелла тайп-тайпана хенахь. Изза ала мегар ду психозойн эра йолайаларх. Цундела, ширйелла йалахь а, гӀоле ду «боьалгӀа мур» йа «квартер» терминаш лелор, ткъа цуьнан лахара доза континентан ӀаӀамашкахь даккха палеоклиматан а, магнитан-стратиграфин хаамашца, уьш синхронан ду йерриг материкашна[10].

БоьалгӀа мур бекъабалар[нисйе бӀаьра | нисйе]

БоьалгӀа муьрера Къилба Америкин фауналенивец мегатерий а, глиптодонаш а

.

1932 шеран 23 сентябрехь Ленинградехь Европин боьалгӀа мур талларан ассоциаци II Дуьненайукъара конференци хилла, тӀеийцира боьалгӀа мур 4 декъе бекъар[11]:

  1. шира — эоплейстоцен
  2. йуккъера — мезоплейстоцен
  3. керла — неоплейстоцен
  4. хӀокху заманан — голоцен

ХӀинца боьалгӀа мур боькъу шина коьрта геологин муьре: плейстоцен а, голоцен а.

БоьалгӀа мур талларан истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Ӏилманан муьран арахецарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

БоьалгӀа муьран теманех лаьцна коьрта дуьненайукъара йаззамашна зорба туху муьран арахецаш, уьш кхоьллинчу шерашца а, ISSN а (7 царех билгалдаьхна † — арадовлучур севцца 2019 шарахь)[12]:

Хьажа кхин а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Викидошаман логотип
Викидошаман логотип
Викидошам чохь бу йаззам «антропоген»

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. History of Earth's Climate
  2. International chronostratigraphic chart v. 2022/02 (инг.). International Commission on Stratigraphy. Архивировано 2 апрелехь 2022 года.
  3. Тихомиров В. В. Из истории возникновения геологии четвертичных отложений // Бюллетень МОИП. Отдел геологический. — 1952. — Т. 27. — Вып. 5. — С. 89—93.
  4. Боуэн Д. Четвертичная геология. — М.: Мир, 1981. — С. 17.
  5. Павлов А. П. О геологической истории Европейского континента: Актовая речь на годичном собрании Московского университета 12 янв. 1914 г. // Отчет о состоянии и действиях Московского университета за 1913 г. Ч. 1. М.: Печатня А. И. Снегирёвой, 1914. — С. 77—124; Отдельное издание: М.: Печатня А. И. Снегирёвой, 1914. — 50 с.
  6. Мирчинк Г. Ф. Работы А. П. Павлова в области четвертичных отложений // Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. — 1931. — № 3. — С. 13—17.
  7. II Международной конференции Ассоциации по изучению четвертичного периода (АИЧПЕ). С. 12.
  8. Краткий исторический обзор изучения стратиграфии четвертичной системы // Стратиграфия СССР. Четвертичная система. Полутом 1. — М., Недра, 1982. — С. 13.
  9. Постановление о Квартере (сокращённом наименовании четвертичной системы) и понижении возрастного уровня нижней границы (принято на заседании расширенного бюро 30 января 1998 г.) // Постановления Межведомственного стратиграфического комитета и его постоянных комиссий. Выпуск 30. — СПб.: ВСЕГЕИ, 1998. — С. 19—20.
  10. Яншина Ф. Т. Роль В. И. Вернадского в изучении четвертичных отложений // Вестник РАН. — 1996. — Т. 66. — № 3. — С. 266—267.
  11. Яковлева С. В. Сергей Александрович Яковлев // Выдающиеся учёные Геологического комитета — ВСЕГЕИ. Л.: Наука, 1984. С. 87-88.
  12. International Standard Serial Numbers for Quaternary Science journals, 2018
  13. Труды комиссии по изучению четвертичного периода на сайте ГИН РАН.

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • Герасимов И. П., Марков К. К. Четвертичная геология: (Палеогеография четвертичного периода): Учебное пособие для университетов и пед. институтов / проф. И. П. Герасимов и проф. К. К. Марков. — М.: Учпедгиз, 1939. — 364 с.
  • Астахов В. И. Начала четвертичной геологии: Учебное пособие. — СПб.: СПбГУ, 2008.
  • Марков К. К. Очерки по географии четвертичного периода / Ред. карт Г. Н. Мальчевский. — М.: Географгиз, 1955. — 348 с. — 4000 экз.
  • Elias S. A. (Ed.) Encyclopedia of Quaternary Science. — Elsevier, 2013. 3576 pp.
  • Изменение климата и ландшафтов за последние 65 миллионов лет (Кайнозой: От палеоцена до голоцена) / Под общ. ред. А. А. Величко. — М.: ГЕОС, 1999. — 260 с.
  • Динамика ландшафтных компонентов и внутренних морских бассейнов Северной Евразии за последние 130 тысяч лет / Под общ. ред. А. А. Величко. — М.: ГЕОС, 2002. — 231 с.
  • Палеоклиматы и палеоландшафты внетропического пространства Северного полушария: Поздний плейстоцен — голоцен / Под общ. ред. А. А. Величко. — М.: GEOS, 2009. — 120 с.
  • Андреичева Л. Н. и др. Природная среда неоплейстоцена и голоцена на Европейском Северо-Востоке России. — М.: ГЕОС. — 2015. — 224 c.
  • Палеогеография Европы за последние 100 тысяч лет / Отв. ред. академик И. П. Герасимов, д.г.н. А. А. Величко. — М.: Наука. — 256 с. + 14 цветных карт.
  • Павел Долуханов «География каменного века», 1979г . Издательство: Наука

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

М
е
з
о
з
о
й
К а й н о з о й (66,0 млн шо хьалха— хӀинца а)
Палеоген (66,0—23,03) Неоген (23,03—2,58) БоьалгӀа (2,58—…)
Палеоцен
(66,0—56,0)
Эоцен
(56,0—33,9)
Олигоцен
(33,9—23,03)
Миоцен
(23,03—5,333)
Плиоцен
(5,333—2,58)
Плейстоцен
(2,58—11,7 эз.)
Голоцен
(11,7 эз. —…)