Албани

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Навигацин тӀегӀо Лахарна тӀегӀо
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Албани (маьӀнаш).
Республика Албани
алб. Republika e Shqipërisë
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Девиз: ««алб. Ti, Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqiptar"

«Ахьа, Албани, ло суна сий, Албанхо цӀе ло суна ахьа»»
Шатлакхан Илли: «Hymni i Flamurit (байракхан гонахь цхьанакхаьттна)»
Locator map of Albania.svg
Маьрша йаьлла терахьаш 1912 шеран 28 ноябрехь (Хункар-махках)
Официалан мотт албанойн
Коьрта гӀала Тирана
Йаккхий гӀаланаш Тирана, Шкодер, Влёра, Дуррес, Эльбасан
Урхаллин тайпа Парламентан республика[1]
Президент
Министрийн кхеташонан председатель
Халкъан гуламан председатель		 Байрам Бегай
Эди Рама


Гламоз Ручи
Латта
 • Шадерг 28 748 км² (144-гӀа дуьненахь)
 • % хина тӀехле 4,8%
Бахархой
 • Мах хадор ▲2 876 591[2] стаг
ДЧС
 • Шадерг (2018) 38,3 млрд долл.
 • ХӀораннан а сина 12 484 долл.
АДКИ (2019) ▲ 0,791[3] (лакхара; 69-гӀа меттиг)
Бахархойн цӀерш Албанхой, албанхо
Ахча лек (ALB, код 8)
Интернет-домен .al
Код ISO AL
Код МОК ALB
Телефонан код +355
Сахьтан аса +2
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора[d][4]
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Алба́ни (алб. Shqipëria), юьззина официалан кеп — Респу́блика Алба́ни[5] (алб. Republika e Shqipërisë [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]), — Балканийн ахгӀайренан малхбузен декъера пачхьалкх. Бахархой, 2017 шеран 1 январехь, Албанин статистикин институтан хаамашца, бу 2 876 591 стаг, мохк — 28 748 км². Бахархойн барамца дуьнанахь 136-гӀа меттигехь а, майдан барамца 139-гӀа меттигехь а ю.

Коьрта шахьар — Тирана. Пачхьалкхан мотт — албанойн.

Албани — унитаран пачхьалкх, парламентан республика. 2017 шеран 24 июлехь дуьйна Албанин президент ву Мета Илир, премьер-министран дарж 2013 шеран 15 сентябрехь дуьйна дӀалаьцна Рама Эдис. «Economist Intelligence Unit» хьаьжча, 2018 шарахь мехкан Демократин индексан классификаци йира гибридан раж[6] аьлла.

Административан-мехкан декъадаларан агӀора екъало 12 областан.

Лаьтта Европин къилба-малхбалехьа Адриатикин а, Ионийн хӀордашна йисттехь. Отранто хидоькъено Албани къастайо Италех. Къилбаседа-малхбалехь доза ду Сербица а, цхьаццамма къобал йина Республика Косовоца[7] а, къилбаседа-малхбузехьа — Ӏаьржаламанчоьнца, малхбалехьа — Къилбаседа Македоница, къилба-малхбалехьа — Желтойчоьнца.

Албани, цхьаццамма къобал йина Республика Косовоца, Босница а, Герцеговиница а цхьаьна могӀара, Европин мехках алсама бусалбанаш болучех цхьаъ ю.

Албани — НАТОн декъахо ю 2009 шарахь дуьйна. ЕБ юкъаяха официалан кандидат ю (2014 шарахь дуьйна)[8].

Этимологи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Албани (топоним)

«Албани» топоним схьаяьлла юккъерабӀешерийн мехкан латинан цӀарах. Иза схьаяьлла хила тарло иллирийн тайпанах албанех (алб. Albanët), иза билгала даьккхина Искандрин географо а, астрономо а Птолемейс, вайн эран 150 шарахь, цунна тӀехь гайтина, Дуррес гӀалин къилбаседа-малхбалехьа лаьтташ йолу, Албанополис гӀала[9]. Цунах схьаяьлла хила тарло юккъерабӀешерийн нах беха меттиган цӀе Албанон я Арбанон, хӀетте а хьалха Албанополис хиллачу меттигехь ю ала шеко йоцуш ала йиш яц[10]. XI бӀешарахь язйинчу шен исторехь, византийн историко Атталиат Михаил дуьххьара хьахабо албанойш, 1043 шарахь Константинополан дуьхьала гӀаттамехь дакъалаьцна, Диррахин герцоган куьйгакӀелара арбанитайш. Юккъерачу бӀешерашкахь албаноша шайн мехках олура Арбери (алб. Arbëri) я Арбени (алб. Arbëni), ткъа шайха — Арберешаш (алб. Arbëreshë) я арбенешаш (алб. Arbëneshë)[11][12].

ХӀинца албаноша шайн махках олу Shqipëri я Shqipëria. XVII бӀешарахь Shqipëria топонима а, этносан Shqiptarë катойконима а хан заманца хийцира Arbëria а, Arbëresh а. Shqipëria а, Shqiptarë а шуьйра туьду «Аьрзунийн латта» а, «аьрзунийн бераш»[13][14] а олий. Иштта Shqipëria, цхьаьна версица, схьайолу албанойн дашах «shqip» — «ойла йийцар»[15]. Слависта А. М. Селищевс чӀагӀдо, иза схьадаьлла орамах — «shqe», цуо билгалдоккху «славянаш» (Shqerí — албанойн shqa<*skla, дукх. т. — shqe), иза Балканан лар ю славянийн VI—VII бӀешерашкара колонизацех йисина[16].

Физикин-географин хьал[нисйе бӀаьра | нисйе]

Албанин карта
Коьрта йаззамаш: Албанин географи, Албанин пайден маьӀданаш

Албани лаьтта Балканийн ахгӀайренан тӀехь Къилба Европехь, дӀалоцу 28 748 км²[17] майда. Къилбаседа-малхбузе агӀора Адриатикин хӀордан хиш ду, къилба-малхбузехьа — Ионийн хӀордан хиш. Ший а хӀорд Лаьттайуккъера хӀордан дакъа ду. Малхбузен декъехь ю чутаьӀна область, йисинарг (70 % гергга) — ламанийн а, хьаннийн а кӀошташ.

Мехкан латта лаьтта 42-гӀа а, 39-гӀа а къилбаседа шораллашна юкъахь, ткъа иштта малхбален дохаллин 21-гӀа а, 19-гӀа а меридианашна юкъахь. Албанин къилбеседа йисттера меттиг ю Вермош эвла (42°35’ къ-с. ш.), къилбан йист — Конисполь (39°40’ къ-с. ш.). Мехкан малхбузен йист — тӀехь адам доцу гӀайре Сазани (19°16’ м-бал. д.), малхбелен йист — Верник эвла (21°1’ м-буз. д.)[18]. Албанин уггаре лекха Ламанан бохь — Кораб лам (2764 м). Малхбузера малхбалехьа йохалла 148 км ю, къилбаседехьара къилбехьа — 340 км.

Албанин регионаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Албанин областаш

Регион Бахархой (2001 ларар) Майда(км²) Коьрта гӀала
Берат 193 855 1 802 Берат
Влёра 193 361 2 706 Влёра
Гирокастра 114 293 2 883 Гирокастра
Дибра 191 035 2 507 Пешкопи
Дуррес 247 345 827 Дуррес
Корча 266 322 3 711 Корча
Кукес 112 050 2 373 Кукес
Лежа 159 792 1 581 Лежа
Тирана 601 565 1 586 Тирана
Фиери 384 386 1 887 Фиери
Шкодер 257 018 3 562 Шкодер
Эльбасан 366 137 3 278 Эльбасан

Истори[нисйе бӀаьра | нисйе]

Экономика[нисйе бӀаьра | нисйе]

Арахьара махлелор[нисйе бӀаьра | нисйе]

Экспорт 2017 шарахь[19] — 2,39 млрд $: мачаш, хромитан маьӀда, ферролалам, аьрга мехкдаьтта, юьртабахаман сурсаташ (коьртаниш стоьмаш, хасстоьмаш, тонка).

Коьрта эцархой: Итали — 48 % (1,15 млрд $), Цийчоь — 7,4 % (177 млн $), Испани — 5,3 % (127 млн $), Франци — 4,7 % (113 млн $), Германи — 4,7 % (111 млн $).

Импорт 2017 шарахь — 4,21 млрд $: автомобилаш а, кхин гӀирсаш, мехкдаьттсурсаташ, молханаш, даьхний а, даьхнийн сурсаташ а, текстилан а, хьаштонан а сурсаташ.

Коьрта латториш: Итали — 30 % (1,28 млрд $), Туркойчоь — 9,9 % (416 млн $), Желтойчоь — 9,7 % (391 млн $), Германи — 8 % (336 млн $), Цийчоь — 7,4 % (311 млн $).

Транспорт[нисйе бӀаьра | нисйе]

Мехкахула лела маршрутан таксеш, автобусаш, церпошташ. Маршрутан таксех кхузахь «фургон» олу, — уггаре дукха лело транспортан тайпа. Уьш ю исс я шийтта меттиг йолу кӀайн-цӀе бесара мини-автобусаш, новкъа йолу ерриг меттигаш дӀалаьцча. ХӀора гӀалахь ю цхьаъ я масех «фургонийн» станци.

Муниципалан автобусаш лела шен рожехь, билгалчу хенахь. Уьш лела, дукха хьолахь, делкъал тӀаьхьа 3—4 сахьт даллалц.

Албанин гӀалашна юкъахь лела таро ю цӀерпоштан тӀехь. ЦӀерпоштнекъо вовшахтосу Тирана, Дуррес, Шкодер, Поградец, Влёра, Эльбасан. Уггаре дукха леларш хуьлу Тиранин а, Дурресан а юкъахь — ялх цӀерпошт дийнахь. Вукха агӀонашка йоьду цхьа-ши цӀерпошт дийнахь-бусий.

Телефонан зӀе[нисйе бӀаьра | нисйе]

Махкахь болх беш ю кхоъ улхан оператор: Eagle Mobile, Vodafone, AMC Mobile.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 25. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4.
  2. ↑ CIA World Factbook
  3. ↑ Human Development Indices and Indicators 2019 (ингалс.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.
  4. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  5. ↑ Государства и территории мира. Справочные сведения // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
  6. ↑ Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. Теллина 2019 шеран 25 январехь.
  7. ↑ Albania recognizes independent Kosovo
  8. ↑ ЕК рекомендовала начать переговоры о вступлении в ЕС Албании и Македонии — РИА Новости, 17.04.2018
  9. ↑ Madrugearu A, Gordon M. The wars of the Balkan Peninsula. Rowman & Littlefield, 2007. p. 146.
  10. ↑ The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, ISBN 978-0-631-19807-9, p. 279
  11. ↑ Pinocacozza.it Архивйина 2019-12-30 — Wayback Machine Кеп:It icon
  12. ↑ Casanova Radio-Arberesh.eu(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Radio-Arberesh. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2010 шеран 2 апрелехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.
  13. ↑ Kristo Frasheri. History of Albania (A Brief Overview). Tirana, 1964.
  14. ↑ Lloshi, Xhevat The Albanian Language(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). United Nations Development Programme. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 9 июлехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.
  15. ↑ Албанцы
  16. ↑ Селищев А. М., Славянское население в Албании, София, 1931
  17. ↑ Eftimi, R. Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area. ITA Consult.
  18. ↑ Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 24 июлехь.
  19. ↑ Внешняя торговля Албании на https://atlas.media.mit.edu Архивйина 2017-10-14 — Wayback Machine

Литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

П: Ков «Албани»
wikt: Албани Викидошам чохь
commons: Албани Викиларма чохь
n: Албани Викикерланаш чохь
voy: Албани Викигид чохь
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Албани&oldid=8672035»