Албани

Республика Албани
Республика Албани
	алб. Republika e Shqipërisë
Байракх	ХӀост
	Девиз: ««алб. Ti, Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqiptar"; ; «Ахьа, Албани, ло суна сий, Албанхо цӀе ло суна ахьа»»
	Шатлакхан Илли: «Hymni i Flamurit (байракхан гонахь цхьанакхаьттна)»
Маьрша яьлла терахьаш	1912 шеран 28 ноябрехь (Хункар-махках)
Официалан моттк	албанойн
Коьрта гӀала	Тирана
Яккхий гӀаланаш	Тирана, Шкодер, Влёра, Дуррес, Эльбасан
Урхаллин тайпа	Парламентан республика
Президент; Министрийн кхеташонан председатель; Халкъан гуламан председатель	Мета Илир; Рама Эди; Ручи Гламоз
	Латта
• Шадерг	28 748 км² (144-гӀа дуьненахь)
• % хина тӀехле	4,8%
	Бахархой
• Мах хадор	▲2 876 591 стаг
	ДЧС
• Шадерг (2018)	38,3 млрд долл.
• ХӀораннан а сина	12 484 долл.
АДКИ (2019)	▲ 0,791 (лакхара; 69-гӀа меттиг)
Бахархойн цӀерш	Албанхой, албанхо
Ахча	лек (ALB, код 8)
Интернет-домен	.al
Код ISO	AL
Код МОК	ALB
Телефонан код	+355
Сахьтан аса	+2
Автомобилийн некъаш	аьтту агӀора[d]
	Медиафайлаш Викилармехь

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Албани (маьӀнаш).

Алба́ни (алб. Shqipëria), юьззина официалан кеп — Респу́блика Алба́ни^[5] (алб. Republika e Shqipërisë [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]), — Балканийн ахгӀайренан малхбузен декъера пачхьалкх. Бахархой, 2017 шеран 1 январехь, Албанин статистикин институтан хаамашца, бу 2 876 591 стаг, мохк — 28 748 км². Бахархойн барамца дуьнанахь 136-гӀа меттигехь а, майдан барамца 139-гӀа меттигехь а ю.

Коьрта шахьар — Тирана. Пачхьалкхан мотт — албанойн.

Албани — унитаран пачхьалкх, парламентан республика. 2017 шеран 24 июлехь дуьйна Албанин президент ву Мета Илир, премьер-министран дарж 2013 шеран 15 сентябрехь дуьйна дӀалаьцна Рама Эдис. «Economist Intelligence Unit» хьаьжча, 2018 шарахь мехкан Демократин индексан классификаци йира гибридан раж^[6] аьлла.

Административан-мехкан декъадаларан агӀора екъало 12 областан.

Лаьтта Европин къилба-малхбалехьа Адриатикин а, Ионийн хӀордашна йисттехь. Отранто хидоькъено Албани къастайо Италех. Къилбаседа-малхбалехь доза ду Сербица а, цхьаццамма къобал йина Республика Косовоца^[7] а, къилбаседа-малхбузехьа — Ӏаьржаламанчоьнца, малхбалехьа — Къилбаседа Македоница, къилба-малхбалехьа — Желтойчоьнца.

Албани, цхьаццамма къобал йина Республика Косовоца, Босница а, Герцеговиница а цхьаьна могӀара, Европин мехках алсама бусалбанаш болучех цхьаъ ю.

Албани — НАТОн декъахо ю 2009 шарахь дуьйна. ЕБ юкъаяха официалан кандидат ю (2014 шарахь дуьйна)^[8].

Этимологи[нисъе бӀаьра | нисъе]

Коьрта яззам: Албани (топоним)

«Албани» топоним схьаяьлла юккъерабӀешерийн мехкан латинан цӀарах. Иза схьаяьлла хила тарло иллирийн тайпанах албанех (алб. Albanët), иза билгала даьккхина Искандрин географо а, астрономо а Птолемейс, вайн эран 150 шарахь, цунна тӀехь гайтина, Дуррес гӀалин къилбаседа-малхбалехьа лаьтташ йолу, Албанополис гӀала^[9]. Цунах схьаяьлла хила тарло юккъерабӀешерийн нах беха меттиган цӀе Албанон я Арбанон, хӀетте а хьалха Албанополис хиллачу меттигехь ю ала шеко йоцуш ала йиш яц^[10]. XI бӀешарахь язйинчу шен исторехь, византийн историко Атталиат Михаил дуьххьара хьахабо албанойш, 1043 шарахь Константинополан дуьхьала гӀаттамехь дакъалаьцна, Диррахин герцоган куьйгакӀелара арбанитайш. Юккъерачу бӀешерашкахь албаноша шайн мехках олура Арбери (алб. Arbëri) я Арбени (алб. Arbëni), ткъа шайха — Арберешаш (алб. Arbëreshë) я арбенешаш (алб. Arbëneshë)^[11]^[12].

ХӀинца албаноша шайн махках олу Shqipëri я Shqipëria. XVII бӀешарахь Shqipëria топонима а, этносан Shqiptarë катойконима а хан заманца хийцира Arbëria а, Arbëresh а. Shqipëria а, Shqiptarë а шуьйра туьду «Аьрзунийн латта» а, «аьрзунийн бераш»^[13]^[14] а олий. Иштта Shqipëria, цхьаьна версица, схьайолу албанойн дашах «shqip» — «ойла йийцар»^[15]. Слависта А. М. Селищевс чӀагӀдо, иза схьадаьлла орамах — «shqe», цуо билгалдоккху «славянаш» (Shqerí — албанойн shqa<*skla, дукх. т. — shqe), иза Балканан лар ю славянийн VI—VII бӀешерашкара колонизацех йисина^[16].

Физикан-географин хьал[нисъе бӀаьра | нисъе]

Албанин карта

Коьрта яззамаш: Албанин географи, Албанин пайден маьӀданаш

Албани лаьтта Балканийн ахгӀайренан тӀехь Къилба Европехь, дӀалоцу 28 748 км²^[17] майда. Къилбаседа-малхбузе агӀора Адриатикин хӀордан хиш ду, къилба-малхбузехьа — Ионийн хӀордан хиш. Ший а хӀорд Лаьттаюккъера хӀордан дакъа ду. Малхбузен декъехь ю чутаьӀна область, йисинарг (70 % гергга) — ламанийн а, хьаннийн а кӀошташ.

Мехкан латта лаьтта 42-гӀа а, 39-гӀа а къилбаседа шораллашна юкъахь, ткъа иштта малхбален дохаллин 21-гӀа а, 19-гӀа а меридианашна юкъахь. Албанин къилбеседа йисттера меттиг ю Вермош эвла (42°35’ къ-с. ш.), къилбан йист — Конисполь (39°40’ къ-с. ш.). Мехкан малхбузен йист — тӀехь адам доцу гӀайре Сазани (19°16’ м-бал. д.), малхбелен йист — Верник эвла (21°1’ м-буз. д.)^[18]. Албанин уггаре лекха Ламанан бохь — Кораб лам (2764 м). Малхбузера малхбалехьа йохалла 148 км ю, къилбаседехьара къилбехьа — 340 км.

Албанин регионаш[нисъе бӀаьра | нисъе]


Регион	Бахархой (2001 ларар)	Майда(км²)	Коьрта гӀала
Берат	193 855	1 802	Берат
Влёра	193 361	2 706	Влёра
Гирокастра	114 293	2 883	Гирокастра
Дибра	191 035	2 507	Пешкопи
Дуррес	247 345	827	Дуррес
Корча	266 322	3 711	Корча
Кукес	112 050	2 373	Кукес
Лежа	159 792	1 581	Лежа
Тирана	601 565	1 586	Тирана
Фиери	384 386	1 887	Фиери
Шкодер	257 018	3 562	Шкодер
Эльбасан	366 137	3 278	Эльбасан

Истори[нисъе бӀаьра | нисъе]

Экономика[нисъе бӀаьра | нисъе]

Арахьара махлелор[нисъе бӀаьра | нисъе]

Экспорт 2017 шарахь^[19] — 2,39 млрд $: мачаш, хромитан маьӀда, ферролалам, аьрга мехкдаьтта, юьртабахаман сурсаташ (коьртаниш стоьмаш, хасстоьмаш, тонка).

Коьрта эцархой: Итали — 48 % (1,15 млрд $), Цийчоь — 7,4 % (177 млн $), Испани — 5,3 % (127 млн $), Франци — 4,7 % (113 млн $), Германи — 4,7 % (111 млн $).

Импорт 2017 шарахь — 4,21 млрд $: автомобилаш а, кхин гӀирсаш, мехкдаьттсурсаташ, молханаш, даьхний а, даьхнийн сурсаташ а, текстилан а, хьаштонан а сурсаташ.

Коьрта латториш: Итали — 30 % (1,28 млрд $), Туркойчоь — 9,9 % (416 млн $), Желтойчоь — 9,7 % (391 млн $), Германи — 8 % (336 млн $), Цийчоь — 7,4 % (311 млн $).

Транспорт[нисъе бӀаьра | нисъе]

Мехкахула лела маршрутан таксеш, автобусаш, церпошташ. Маршрутан таксех кхузахь «фургон» олу, — уггаре дукха лело транспортан тайпа. Уьш ю исс я шийтта меттиг йолу кӀайн-цӀе бесара мини-автобусаш, новкъа йолу ерриг меттигаш дӀалаьцча. ХӀора гӀалахь ю цхьаъ я масех «фургонийн» станци.

Муниципалан автобусаш лела шен рожехь, билгалчу хенахь. Уьш лела, дукха хьолахь, делкъал тӀаьхьа 3—4 сахьт даллалц.

Албанин гӀалашна юкъахь лела таро ю цӀерпоштан тӀехь. ЦӀерпоштнекъо вовшахтосу Тирана, Дуррес, Шкодер, Поградец, Влёра, Эльбасан. Уггаре дукха леларш хуьлу Тиранин а, Дурресан а юкъахь — ялх цӀерпошт дийнахь. Вукха агӀонашка йоьду цхьа-ши цӀерпошт дийнахь-бусий.

Телефонан зӀе[нисъе бӀаьра | нисъе]

Махкахь болх беш ю кхоъ улхан оператор: Eagle Mobile, Vodafone, AMC Mobile.

Билгалдахарш[нисъе бӀаьра | нисъе]

↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 25. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4.
↑ CIA World Factbook
↑ Human Development Indices and Indicators 2019 (ингалс.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.
↑ http://chartsbin.com/view/edr
↑ Государства и территории мира. Справочные сведения // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
↑ Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. Теллина 2019 шеран 25 январехь.
↑ Albania recognizes independent Kosovo
↑ ЕК рекомендовала начать переговоры о вступлении в ЕС Албании и Македонии — РИА Новости, 17.04.2018
↑ Madrugearu A, Gordon M. The wars of the Balkan Peninsula. Rowman & Littlefield, 2007. p. 146.
↑ The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, ISBN 978-0-631-19807-9, p. 279
↑ Pinocacozza.it Кеп:It icon
↑ Casanova Radio-Arberesh.eu(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Radio-Arberesh. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2010 шеран 2 апрелехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.
↑ Kristo Frasheri. History of Albania (A Brief Overview). Tirana, 1964.
↑ Lloshi, Xhevat The Albanian Language(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). United Nations Development Programme. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 9 июлехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.
↑ Албанцы
↑ Селищев А. М., Славянское население в Албании, София, 1931
↑ Eftimi, R. Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area. ITA Consult.
↑ Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 24 июлехь.
↑ Внешняя торговля Албании на https://atlas.media.mit.edu Архивацийина 14 октябрехь 2017 шеран.

Литература[нисъе бӀаьра | нисъе]

Албания, европейская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Abrahams, Fred. Modern Albania: From Dictatorship to Democracy in Europe(ингалс.). — NYU Press(ингалс.)нохч., 2015. — P. 384. — ISBN 978-0-8147-0511-7.
Chamoux François. Hellenistic Civilization. — Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing, 2003. — ISBN 0-631-22242-1.
Wilkes John. The Illyrians. — Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing, 1995. — ISBN 0-631-19807-5.
Wilson Nigel Guy. Encyclopedia of Ancient Greece. — New York, New York and Oxford, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis), 2006. — ISBN 978-0-415-87396-3.

Хьажоргаш[нисъе бӀаьра | нисъе]

	Ков «Албани»
	Албани Викидошам чохь
	Албани Викиларма чохь
	Албани Викикерланаш чохь
	Албани Викигид чохь

kryeministria.al — официальни сайт Албании
Викиларма: Атлас: Албани
Официальный туристический портал Албании
Албани каталог чохь ю хьажоргаш Open Directory Project (dmoz).

[atlas-1] Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 25. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4.

[2] CIA World Factbook

[3] Human Development Indices and Indicators 2019 (ингалс.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.

[[http://chartsbin.com/view/edr_http://chartsbin.com/view/edr]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-4] ttp://chartsbin.com/view/edr

[АМ2010-5] Государства и территории мира. Справочные сведения // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).

[euidata2018-6] Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. Теллина 2019 шеран 25 январехь.

[7] Albania recognizes independent Kosovo

[8] ЕК рекомендовала начать переговоры о вступлении в ЕС Албании и Македонии — РИА Новости, 17.04.2018

[9] Madrugearu A, Gordon M. The wars of the Balkan Peninsula. Rowman & Littlefield, 2007. p. 146.

[10] The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, ISBN 978-0-631-19807-9, p. 279

[11] Pinocacozza.it Кеп:It icon

[12] Casanova Radio-Arberesh.eu(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Radio-Arberesh. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2010 шеран 2 апрелехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.

[13] Kristo Frasheri. History of Albania (A Brief Overview). Tirana, 1964.

[14] Lloshi, Xhevat The Albanian Language(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). United Nations Development Programme. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 9 июлехь. Теллина 2019 шеран 4 июнехь.

[15] Албанцы

[16] Селищев А. М., Славянское население в Албании, София, 1931

[Albania_pdf-17] Eftimi, R. Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area. ITA Consult.

[18] Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 24 июлехь.

[19] Внешняя торговля Албании на https://atlas.media.mit.edu Архивацийина 14 октябрехь 2017 шеран.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Тематикийн сайташ	Open Directory Project
Дошамаш а, энциклопедеш а	Большая каталонская · Большая российская · Большая советская (1 изд.) · Брокгауза и Ефрона · Брокгауза и Ефрона · Военная Сытина · Еврейская Брокгауза и Ефрона · Краткая еврейская · Малый Брокгауза и Ефрона · Britannica (онлайн) · Catholic (1907—13) · Швейцарский исторический
Нормативан контроль	BNE: XX450686 · BNF: 11952716p, 15238538t · GND: 4001028-4 · ISNI: 0000 0001 1544 7102, 0000 0004 0510 3279 · LCCN: n83221467 · NDL: 00560328 · NKC: ge128651 · LIBRIS: 139070 · SUDOC: 027501302 · VIAF: 130228708

Албанин гӀаланаш
Коьрта гӀала	Тирана
ГӀаланаш	Байрам Цурру \| Бельш \| Берат \| Билишт \| Бульчиза \| Буррель \| Вау-Дейес \| Влёра \| Вора \| Дельвина \| Дивьяка \| Дуррес \| Гирокастра \| Грамш \| Камез \| Кавайя \| Кельцира\| Клос \| Конисполь \| Коплик \| Корча \| Круя \| Крума \| Кукес \| Кучова \| Лач \| Лесковик \| Лежа \| Либохова \| Либражд \| Люшня \| Малич \| Мамурраш \| Манез \| Мемалияй \| Орикум \| Патос \| Пекин \| Пермет \| Перреньяс \| Пешкопия \| Поградец \| Поличан \| Пука \| Решен \| Рогожина \| Росковец \| Рубик \| Саранда \| Селеница \| Тепелена \| Тропоя \| Ура-Вайгуроре \| Фиери \| Фуша-Аррес \| Фуша-Круя \| Химара \| Церрик \| Чоровода \| Шийяк \| Шкодер \| Эльбасан \| Эрсека

Экономикехь вовшашна гӀодаран кхеташо
Мехкаш-декъахой	Албани (1964 шо кхаччалц) Болгари Вьетнам (1978 шарахь дуьйна) ГДР (1950—1990) Куба (1970 шарахь дуьйна) Мажарчоь Монголи (1960 шарахь дуьйна) Польша Румыни ССРС Чехословаки
Ассоци йина декъахо	Югослави (1964 шарахь дуьйна)
Мехкаш-тергончаш	Ангола (1976 шарахь дуьйна) ОвхӀан (1986 шарахь дуьйна) Ӏиракъ (1975 шарахь дуьйна) ХДР Йаман (1986 шарахь дуьйна) Цийчоь Цийчоь (1961 шо кхаччалц) КХДР (1956 шарахь дуьйна) Мексика Мексика (1975 шарахь дуьйна) Никарагуа Никарагуа (1984 шарахь дуьйна) Лаос (1986 шарахь дуьйна) Мозамбик (1985 шарахь дуьйна) Финлянди Финлянди (1973 шарахь дуьйна) Эфиопи (1986 шарахь дуьйна)